ايدوس سارىم: جاڭا الىپبيگە ءوتۋ – ۇلتتىق نارتاۋەكەل
پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىنىڭ جاريالانىپ، قوعامدا تالقىلانىپ جاتقانىنا ءۇش ايدان استام ۋاقىت ءوتتى. بۇل رەتتە ەلباسىنىڭ ماقالاسىندا اتاپ كورسەتىلگەن باعىتتارعا قاتىستى قوعامدا ۇلتتىق كونسەنسۋس تولىق قالىپتاستى دەسەك، لاتىن قارپىنە ءوتۋ تۋرالى ماسەلەدە ءالى دە بولسا قوبالجۋ بار سياقتى. وسىعان وراي باسپاسوزدە، ينتەرنەت پەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە ايتىلعان سىني پىكىرلەرگە، ناقتى سۇراقتارعا، جۇرت ىشىندەگى كۇدىك پەن كۇمانگە ناقتى جاۋاپ بەرىپ، لاتىن قارپىنە كوشۋدى قولدايتىن قاۋىم اتىنان ناقتى پىكىر ايتاتىن كەز كەلدى دەپ ويلايمىن.
«كيريلل قارپىنەن باس تارتۋعا بولمايدى، سەبەبى ول دا تاريحي مۇرا بولىپ تابىلادى»
كيريلل ءالىپبيى دە قازاقتىڭ ءتول ءالىپبيى بولىپ تابىلمايدى. جالپى العاندا، كيريلل ءالىپبيى قازاق حالقىنا 1940 جىلدان بەرى قىزمەت ەتىپ كەلدى دەسەك تە، ونى قازاق ۇلتىنىڭ سانالى تاڭداۋى دەۋگە بولمايدى. كەڭەس زامانىندا كيريلل ءالىپبيى نەگىزىنەن قازاق حالقىن ودان بەتەر وتارلاندىرۋدىڭ، اشىعىن ايتقاندا ورىستاندىرۋدىڭ باستى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى بولدى. كيريلل قارپى تاڭدالعان مۇرا ەمەس، كۇشپەن، زورلىقپەن تاڭىلعان مۇرا!
كەيبىر ازاماتتارىمىزدىڭ «ورتاق كيريلل قارپى ورىس-تۇرىك مۇراسى» دەگەن سوزدەرىنىڭ استارىندا ەشقانداي عىلىمي نەگىز جوق. بۇنى تەك ساياسي-پۋبليتسيستيكالىق ارگۋمەنت، ريتوريكالىق ايلا دەسەك ابدەن بولادى. كيريلل قارپى كەزىندە پراۆوسلاۆ شىركەۋى اۋليە دەپ تاپقان كيريلل مەن مەفودي اتتى موناحتاردىڭ سلاۆيان حالىقتارى اراسىندا حريستيان ءدىنىن ناسيحاتتاۋ، ونى سلاۆيان ەلدەرىنە تۇسىنىكتى قىلۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقان جازۋى ەدى. بۇگىنگى كۇنى سلاۆيان حالىقتارى اراسىندا كيريلل قارپىن تەك پراۆوسلاۆ ءدىنىن تۇتىناتىن ورىس، ۋكراين، بەلورۋس، بولگار، ماكەدون، سەربتەر عانا تۇتىنادى. قالعان سلاۆيان حالىقتارى نەگىزىنەن ءدىني سەبەپتەرگە قاتىستى لاتىن قارپىنە ءوتىپ كەتكەن بولاتىن. ونىڭ ىشىندە پولياك، چەح، سلوۆاك، سلوۆەن، حورۆات ت.ب. حالىقتار بار. ياعني و باستا كيريلل قارپى، ءالىپبيى سلاۆيانداردى كاتوليك شىركەۋىنىڭ ىقپالىنان ساقتاپ قالۋ، وقشاۋلاۋ قۇرالى بولدى.
1917 جىلى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن پراۆوسلاۆ دىنىنەن باس تارتقان بولشەۆيكتىك پارتيا قاتارىندا حالىق كوميسسارى لۋناچارسكي باستاعان ءىرى توپ ورىس ءتىلىنىڭ ءوزىن لاتىن قارپىنە كوشىرۋ قاجەت دەگەن باستاما كوتەرىپ، ىزدەنگەن ەدى. ورىس ءتىلىنىڭ لاتىن قارپىندەگى جوبالارى، زاڭدارى بەكىتىلىپ تە قويىلعان بولاتىن. بۇل بولشەۆيكتەردىڭ 1917 جىلى باستالعان تىلدىك رەفورماسىنىڭ باسى بولۋى كەرەك-تۇعىن. ونداعى ماقساتى – بولشەۆيكتەر اراسىندا كەڭ تاراعان «الەمدىك رەۆوليۋتسيا» يدەيالارىن ناسيحاتتاۋ، بارشا الەمگە تانىمال، تۇسىنىكتى قىلۋ. بۇنى و باستا لەنين دە قولداعان كورىنەدى.
الايدا، لەنيننىڭ، ارتىنان لۋناچارسكيلەردىڭ كوز جۇمۋى، بيلىككە ستالين باستاعان توپتىڭ كەلۋى بۇل ۇدەرىستەردى توقتاتىپ تاستادى. ەسەسىنە وسى ارادا يمپەرياداعى تۇركى حالىقتارى، باسقا دا بۇراتانا ەتنوستاردىڭ بارلىعى دەرلىك لاتىن قارپىنە ءوتىپ كەتكەن بولاتىن. بۇنىڭ سول كەڭەس يمپەرياليزمىنىڭ ماقساتى مەن مۇددەسىنە قايشى كەلەتىنىن بولشەۆيكتەر جاقسى ءتۇسىندى. سوندىقتان دا لاتىنعا اۋىسىپ كەتكەن بارشا رەسپۋبليكالاردى، مۇحتارياتتاردى، ەتنوستاردى جاڭادان كيريللگە كوشىرۋ كەرەك دەگەن ساياسات جۇزەگە اسىرىلدى. ونداعى تۇپكىلىكتى ماقساتى كەڭەس وداعى حالىقتارىن ءبىر الىپبيگە وتكىزۋ، وتارشىلدىق ساياساتتى جاڭا تۇرعىدا، الدەقايدا بەلسەندىرەك جۇرگىزۋ بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە كيريلل قارپى تەك قانا پراۆوسلاۆ سلاۆياندارىن عانا ەمەس، تۇركى، فين-ۋگور حالىقتارىن باتىستىڭ ىقپالىنان ساقتاۋ، جاقىنداتپاۋ، ولاردى ساياسي-عىلىمي وقشاۋلاۋدىڭ قۇرالى بولدى. بۇعان ءاربىر تۇركى ءتىلىن كۇردەلەندىرۋ، ءاربىر تۇركى ەتنوسىنا بولەك-بولەك ءالىپبي، ءتىل زاڭدارىن جاساۋ ساياساتىن قوسۋ كەرەك. وسىنىڭ نەگىزىندە جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا ءبىر-ءبىرىن ەركىن ءتۇسىنىپ، تىلدەسە بىلگەن تۇركى حالىقتارى اراعا 60-70 جىل سالىپ، ءبىر-ءبىرىن مۇلدەم ۇقپايتىن، ۇعىنبايتىن، ارالاسۋ ءۇشىن لينگۆا-فرانكانى، ۇلتارالىق قاتىناستار ءتىلى بولىپ تابىلاتىن ورىس ءتىلىن پايدالانۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇگىنگە دەيىن سونداي كۇي كەشۋدەمىز.
«لاتىن قارپىنە كوشۋگە بولمايدى، سەبەبى وعان احمەت بايتۇرسىنوۆ قارسى بولعان»
بۇعان مىناداي ءۋاج ايتۋعا بولادى. 1929 جىلعى لاتىن قارپىنە ءوتۋ قازاق تاراپىنان، قازاقتىڭ بەتكە ۇستار ەليتاسى تاراپىنان قارسىلىق كورگەن ءۇردىس بولاتىن. بولشەۆيكتەر قازاقتى نەگە لاتىن قارپىنە كوشىردى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەلىكشى. 1926 جىلى قازاقستانعا باسشى بولىپ كەلگەن گولوششەكين بۇل جەردە ەشقانداي وزگەرىس بولماعان، قازاقتار ءالى دە جاڭا رەجيمدى قابىلداپ جاتقان جوق، سوندىقتان «كىشى قازان توڭكەرىسىن» جاساۋ كەرەك دەگەن ۇران تاستاعانىن بارشامىز جاقسى بىلەمىز. سەبەبى دىلىنە، تىلىنە، دىنىنە بەرىك قازاق حالقى قانقۇيلى بولشەۆيكتىك ەكسپەريمەنت ۇسىنعان تاسىلدەر مەن ادىستەردى قابىلداي المادى. ۇلتتىڭ يممۋنيتەتى، جاتقا قارسىلاسۋ، قارسى تۇرۋ تەتىكتەرى مىقتى بولاتىن. ونى قۇرتۋ ءۇشىن قازاقتى رۋحىنان، دىلىنەن، دىنىنەن ايىرۋ قاجەت ەدى. لاتىن قارپىنە كوشۋ، اينالىپ كەلگەندە، قازاقتى ءدىنى مەن دىلىنەن ايىرۋدىڭ قۇرالى عانا بولاتىن. بۇل – قازاقتار وزىنە دەيىن بابالارى جۇرەگىمەن قابىلداپ، ساناسىنا سىڭىرگەن دىنىنەن ايىرىلسىن دەگەن ساياسات. ءبىرىنشى كەزەڭدە قولىنا قالام ۇستاعان زيالىنى، قازاقتىڭ بايلارىن، مولدالارىن قۋدالاپ، اتىپ-اسىپ، يتجەككەنگە ايدادى. ەكىنشى كەزەنىندە بارشا حالىقتى «ەسكى» ساۋاتتان ايىرىپ، جاڭا «ساۋاتقا» كوشىردى. سول ءۇشىن دە لاتىن قارپىن ەنگىزدى. ۇلت كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىنوۆ اتامىزدىڭ قارسى بولعانى دا وسىدان! الايدا ساياسي شەشىم قابىلدانعاننان كەيىن احاڭدار جاڭا لاتىن ءالىپبيىنىڭ ۇلت مۇراتى مەن مىندەتىنە قىزمەت ەتۋى ءۇشىن كوپ ەڭبەكتەنگەنى دە انىق.
«لاتىن قارپىنە ءوتىپ جاتقان جوقپىز، ورالىپ جاتىرمىز»
بۇل اسا ءپرينتسيپتى ماسەلە ەمەس، الايدا قوعام اراسىندا ايتىلىپ جۇرگەن ۋاجدەردىڭ ءبىرى.
شىنداپ كەلەر بولساق، بۇگىنگى تاڭداۋدىڭ ءجونى دە، رەتى دە بولەك. ياعني باستى ماسەلە تاريحي كونتەكستىگە قاتىستى بولماق. ورالاتىنىمىز وتار جاعدايى، وتارلىق كۇي ەمەس! كەرىسىنشە، بۇگىنگى لاتىنعا كوشۋ وتارلىق قالىپتان شىعۋ، وتارسىزدانۋ ءۇشىن قولعا الىنىپ جاتىر. ۇلتىمىزعا جاسالعان قاستاندىق كەزىندەگى لاتىن قارپىنە ءوتۋ مەن قازىرگى كۇنى جاڭا زامانعا، جاڭا داۋلەتكە دەگەن ۇمتىلىستان، سەرپىلىستەن تۋىنداعان لاتىن قارپىنە كوشۋدىڭ ءجون-جوسىعى دا، تابيعاتى دا، ءتاسىل-ءتامسىلى دە بولەك. ءبىرىنشىسى – ۇلتتى ءولتىرۋ ءۇشىن جاسالعان قاندىقول ەكسپەريمەنت بولسا، ەكىنشىسى – ۇلتتى ءولتىرىپ الماۋ ءۇشىن، كەزىندە ىستەلگەن قياناتتان قۇتقارۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقان ەم-دوم، كۇردەلى حيرۋرگيالىق وتا.
مىناداي ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. ادام اعزاسى جامان اۋرۋعا، ياعني راك اۋرۋىنا شالدىقسا دارىگەرلەر اسا قيىن، اسا كۇردەلى ەم-دوم جاساۋعا ءماجبۇر بولادى. حيميالىق تەراپيا، ساۋلەلىك تەراپيا دەگەن سياقتى. ادام اعزاسى، جانى ابدەن تيتىقتاپ، قينالادى. بىراق ناتيجەسىندە ساۋىعىپ شىعىپ جاتادى. ءبىزدىڭ دە ۇلت رەتىندەگى جايىمىز وسى. ءبىز وتارلىق «جامان اۋرۋعا» شالدىققان ۇلت ەكەنىمىزدى ەش ۇمىتپالىق. ىستەپ جاتقانىمىز ەرىنگەننىڭ نە ەرىككەننىڭ شارۋاسى ەمەس. ەگەر اۋرۋىمىزدى جاسىرماي، وعان دۇرىس دياگنوز قويعانىمىز راس بولسا، وندا جانىمىز بەن اعزامىزدى قيناۋعا تۋرا كەلەدى. جاڭا ءالىپبي قيىندىق تۋدىرادى، تالاي ادامنىڭ قىتىعىنا تيەدى، جىلدار بويى قالىپتاسقان قالام ۇستاۋ، قاعاز وقۋ ادەتى مەن مادەنيەتىن بۇزادى. بۇل پسيحولوگيامىزعا دا ۇلكەن جۇك. جاڭا الىپبيگە كوز ۇيرەتىپ، ەت پەن سۇيەككە دارىتقانعا دەيىن تالاي قينالادى زامانداستارىمىز. اڭگىمە دە، رەنىش تە، شارشاۋ دا بولادى. بىراق وسىعان شىداپ، وسىنى دۇرىس ساناپ، كونىپ، ءتوزىپ، بارشا قاجەتتى «ەم-دومدى» ۋاقىتىندا جاسايتىن بولساق، ءتۇبى ەمدەلىپ شىعامىز، قان جاڭارتامىز.
«كيريلل ءالىپبيى قازاق ءتىلىنىڭ بارشا ماسەلەسىن شەشتى، جاڭالىق ويلاپ تابۋدىڭ ەش قاجەتى جوق»
وسى ورايدا مىنا جايت تۋرالى ايتا كەتۋ كەرەك. كەڭەس زامانىندا قازاق ءالىپبيى ءۇش رەت اۋىستى دەپ جاتامىز. ءالىپبيىمىز شىن مانىندە اينالاسى 30 جىلدىڭ ىشىندە ءۇش رەت اۋىسقانىن ۇعىپ-ءبىلۋىمىز قاجەت سياقتى. 1920 جىلداردىڭ اياعىندا اراب قارپىنەن لاتىن قارپىنە، ال 1939-40 جىلدارى لاتىن قارپىنەن كيريلل قارپىنە وتتىك. سونىڭ وزىندە قازاق ءتىلى كۇشىنەن، بوتەن ىقپالعا قارسى توتەپ بەرە الار يممۋنيتەتىنەن ايرىلماعان ەدى. كىرمە سوزدەر، اتاۋلار، تەرميندەر قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتى مەن قۇرىلىمىن بۇزباعان بولاتىن. سول كەزدەردەگى گازەتتەر مەن كىتاپتاردى وقىعان ازاماتتاردىڭ بارلىعى بۇعان كۋا.
الايدا، 1950 جىلدارى قازاق ءتىلى مەن ءتىل عىلىمىنا ەكىنشى ءبىر ۇلكەن قيانات جاسالدى. 1950 جىلى 20 اقپاندا ي.ءستاليننىڭ «ماركسيزم جانە ءتىلتانۋ ماسەلەلەرى» اتتى ماقالاسى جارىق كورىپ، سوڭىنان بولەك كىتاپشا بولىپ شىقتى. وسى ماقالادان كەيىن بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ بارلىق رەسپۋبليكاسىندا تىلدىك جاعداي مەن ساياساتتى «ستاليندىك جولعا» سالۋ ساياساتى باستالىپ كەتتى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ەلىمىزدە تاعى ءبىر تىلدىك رەفورما جۇزەگە اسىپ، قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسى مەن ورفوەپياسىنا قاتىستى جاڭا زاڭدىلىقتار قابىلدانىپ، كۇشىنە ەنە باستادى. تىلىمىزگە جاڭا ارىپتەر ەنىپ، «ورىس تىلىندەگى سوزدەر مەن اتاۋلار ورىس تىلىندە قالاي وقىلىپ-جازىلسا، قازاق تىلىندە دە سولاي وقىلىپ-جازىلۋى كەرەك» دەگەن قاعيداتتار قابىلداندى. وسى كەزدەن بەرى قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى، ونىڭ تابيعي قارسىلاسۋ مەحانيزمدەرى، اعزاسى السىرەپ، سىر بەرە باستادى دەسەك ارتىق ايتپايمىز. ەگەر اشىعىن ايتساق، وسى كەزدەن باستاپ ءبىزدىڭ ءالىپبيدى «قازاق ءالىپبيى» ەمەس، «ورىس-قازاق ءالىپبيى» دەگەنىمىز قاي تۇرعىدان دا شىندىققا سايادى. ستاليندىك رەپرەسسيالاردىڭ ناتيجەسىندە بەتكە ۇستار مارقاسقالارى مەن مايتالماندارىنىڭ اتىلىپ كەتۋى، قوعامدا قۋعىن-سۇرگىننىڭ ەكىنشى تولقىنىنىڭ باستالۋى قازاق ءتىلى مەن عىلىمىنا قاتتى سوققى بولدى. سودان، شىنى كەرەك، ءالى دە وڭالا الماي كەلەمىز.
جاڭا تىلدىك رەفورمالاردىڭ باستى ماقساتى – قازاق ءتىلىنىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ، ونىڭ يممۋنيتەتىن كۇشەيتۋ، قالپىنا كەلتىرۋ، وسى زامانعا بەيىمدەۋ. بۇل ماسەلەلەردى سول ءتىلدى قۇرتۋعا، قۇل ەتۋگە نەگىزدەلگەن تىلدىك ورتا مەن زاڭدىلىقتار نەگىزىندە شەشۋ مۇلدەم مۇمكىن ەمەس. جاڭا الىپبيگە كوشۋ ۇلكەن جۇمىستىڭ باسى عانا، قىرۋار مىندەتتىڭ ءارى كەتكەندە 5-10 پايىزى عانا. وسىدان كەيىن قازاقتىڭ جاڭا ورفوگرافيا، ورفوەپياسىن جاڭا زامانعا لايىقتاپ، قايتا جاساقتاپ شىعۋ مىندەتى تۇر.
«لاتىن قارپىنە ءوتۋ – تۇركياعا ەلىكتەۋ، پانتۇركيزمنىڭ كورىنىسى»
بۇل ءۋاج شىندىققا جاناسپايدى. ارينە بولشەۆيكتەردىڭ تىلدىك يننوۆاتسيالىق ادىستەمەسىن جاڭارۋعا، جاڭعىرۋعا اياق باسقان تۇركيا مەن ونىڭ كوسەمى اتاتۇرىك تە جاقسى ءتۇسىنىپ، پايدالانا ءبىلدى. كۇنى كەشە عانا مۇسىلمان الەمىن اراب قارپى ارقىلى بيلەپ كەلگەن وسمان يمپەرياسىنىڭ لاتىنعا كوشۋى دە وڭاي بولمادى. اتاتۇرىك تە قۋلىققا سالدى، نەشە ءتۇرلى ءۋاج ويلاپ تابۋعا ءماجبۇر بولدى. سونىڭ ءبىرى – سوۆەتستانداعى تۇركى داۋلەتتەرى مەن حالىقتارىنان قول ءۇزىپ المايىق، ءبىر رۋحاني-سيمۆوليكالىق ورتادا بولايىق دەگەن ءۋاج.
شىنداپ كەلگەندە لاتىن قارپىنە كوشۋ يدەياسىن باستاعان تۇرىكتەر ەمەس، ازەربايجاندار بولاتىن. تۇركى تىلدەرىن لاتىنعا كوشىرۋ تۋرالى العاشقى جوبانى 1860-شى جىلدارى ازەربايجاننىڭ ۇلى اعارتۋشىسى مىرزا فاتالي احۋندوۆ باستاعان. ول ءوزىنىڭ جوباسىن وسماندىق ىستامبۇلعا اپارىپ، تانىستىرعان دا ەدى. الايدا ونىڭ يدەياسىن ول كەزدە ەشكىم ۇعىنا دا الماعان. سول ازەربايجان لاتىنعا 1922-23 جىلدارى كوشىپ كەتكەن. ال قالعان تۇركى ەلدەرى مەن حالىقتارى وسى اعايىنداردىڭ ءىزىن باسىپ، سولاردان ءتالىم العان بولاتىن. تۇركيانىڭ ءوزى لاتىن قارپىنە تەك 1928 جىلى كوشتى.
لاتىن قارپىنە ءوتۋ تۇركياعا ەلىكتەۋ دە، تۇركياعا جاقىنداۋ دا ەمەس. بۇل قازاق حالقىنىڭ، تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىنىڭ مۇددەسىنەن تۋىنداعان ءۇردىس.
«لاتىن قارپىنە ءوتۋ رەسەيمەن قارىم-قاتىناستارعا تەرىس اسەرىن تيگىزەدى. لاتىن قارپىنە كوشۋ تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگىنە نۇقسان كەلتىرەدى»
قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا الىپبيگە كوشۋى – تاۋەلسىز، ەگەمەن مەملەكەت پەن قازاق قوعامىنىڭ جەكە-دارا ءىسى مەن تاڭداۋى. لاتىن قارپىنە ءوتۋ تۋرالى اڭگىمە بۇگىن تۋىنداعان جوق. بۇل تۋرالى اڭگىمەنى قازاق عالىمدارى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى 1990-شى جىلداردىڭ باسىنان ۇزدىكسىز ايتىپ ءجۇر. ساياسي ديسكۋرسقا بۇل ماسەلە 2000 جىلدان بەرى ەنىپ، ءوزىنىڭ ورنىن تاپتى. وسى ارادا جۇزدەگەن ماقالا جازىلىپ، كوپتەگەن كىتاپ تا شىقتى. قوعامدا ءبىراز اڭگىمە ايتىلىپ، تالاي تالقىلار ءوتتى. قازاق قوعامى بۇعان ىشتەي دايىن وتىر. ماسەلە تەك وسى ءۇردىستىڭ فيلوسوفياسى مەن يدەولوگياسىن انىقتاۋعا، ادىستەمەسى مەن ىسكە اسىرۋ جولدارىنا تىرەلىپ تۇر. قالاي بولعاندا دا مىنانى ۇعىنىپ العانىمىز دۇرىس. جاڭا الىپبيگە ءوتۋ – ۇلكەن ۇلتتىق نارتاۋەكەل. جاڭا الىپبيگە كوشۋ – ۇلى وركەنيەتتىك تاڭداۋ، بالكىم تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى ەلۋ جىلىنىڭ ەڭ تاعدىرلى، ەڭ عالامات ساياسي-سيمۆوليكالىق تاڭداۋى شىعار. بۇنىمىز ءوزىنىڭ تەرەڭدىگى مەن استارى تۇرعىسىنان پايعامبارىمىزدىڭ مەككەدەن ماديناعا كوشكەنىندەي حيجراسى ىسپەتتەس دۇنيە. ۇلتىمىزدىڭ وتارسىزدانۋ جولىنداعى رۋبيكونى. جاڭا الىپبيگە كوشۋ – وركەنيەتتىك تاڭداۋ، ۇلتتىق مودەرنيزاتسيانىڭ، جاڭعىرۋدىڭ مىزعىماس بولىگى.
قازاق لاتىن قارپىنە بىرەۋدەن قاشۋ نەمەسە بىرەۋگە جاقىنداۋ ءۇشىن كوشىپ جاتقان جوق. بۇل – ەڭ الدىمەن ۇلتتىق مۇددەدەن تۋىنداپ وتىرعان وراسان زور ماڭىزى بار قادام!
وتارلىق، وتارلاۋشىلىق سانادان اجىراي الماعان توپتار ءۇشىن بۇنداي قادام كۇتپەگەن شارۋا. ونداي الىپقاشپا پىكىرلەر مەن اڭگىمەلەر العاشقى كەزدە ايتىلدى دا. الايدا، مىنانى دا ۇعىنعان دۇرىس سياقتى. رەسەيدىڭ نەگىزگى ساياسي كۇشتەرى، رەسمي بيلىك ورگاندارى قازاق تاڭداۋى تۋرالى تەرىس پىكىر ايتقان جوق. قازاق ەلىنىڭ شىنايى جاڭعىرۋى كورشى ەلدەردىڭ ۇزاق مەرزىمدى مۇددەسىنە قايشى كەلمەيدى.
تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگى ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، قازاقستاننىڭ لاتىن قارپىنە ءوتۋى تۇركى بىرلىگىنە قايشى ەمەس. كەرىسىنشە، تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگىنە جۇمىس ىستەيتىن، مەملەكەتتەر مەن حالىقتاردىڭ اراسىن جاقىنداستىراتىن ءۇردىس. مىسالى، بۇگىنگى كۇنى الەمدە 6 تاۋەلسىز تۇركى مەملەكەتى بار: ازەربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركيا جانە تۇرىكمەنستان. وسى التى مەملەكەتتىڭ تورتەۋى – ازەربايجان (1992), وزبەكستان (1993), تۇركيا (1928), تۇرىكمەنستان (1993) لاتىن قارپىنە ءوتىپ كەتكەن. كيريلل قارپىندە قالعان ەكى-اق مەملەكەت بار: قازاقستان مەن قىرعىزستان.
دەمەك، تۇركى حالىقتارىنىڭ 75-80 پايىزى، ياعني باسىم كوپشىلىگى لاتىن قارپىندە. ونىڭ ۇستىنە تۇركى حالىقتارىنىڭ ارا-قاتىناسى بۇگىندە تىلدىك نەگىزدە ەمەس، مادەني، تاريحي، ساياسي، ەكونوميكالىق نەگىزدەردە جۇزەگە اسىپ جاتىر. تۇركى حالىقتارىنا ورتاق، بارىنە بىردەي تۇسىنىكتى ءتىلدىڭ دە، ءالىپبيدىڭ دە جوقتىعى ايقىن سەزىلىپ وتىر. ءوزارا قارىم-قاتىناستا تۇركىلەر يا تۇرىك، يا ورىس، يا اعىلشىن تىلدەرىنە جۇگىنۋگە ءماجبۇر ەكەنى دە بارشاعا ايان. ولاي بولاتىن بولسا، قازاقستاننىڭ لاتىن الىپبيىنە ءوتۋى تۇركى بىرلىگىنە قايشى دەگەن پىكىردى جاڭساق، قاتە دەپ ايتۋعا بولادى.
«لاتىن قارپىنە كوشۋ قازاق دياسپوراسىنا زيانىن تيگىزىپ، قازاق ۇلتىنا جىك سالادى»
قازاق ەتنوسى – بولىنگەن ەتنوس. ءدىلىمىز، ءتىلىمىز، ءدىنىمىز ءبىر دەسەك تە، ارامىزدى مەملەكەتتىك شەكارالار مەن شەكتەۋلەر ءبولىپ تۇرعان جاي بار. بۇل رەتتە، ماتريتسالىق، يادرولىق قازاق الداعى ۋاقىتتا لاتىن قارپىنە وتەيىن دەپ جاتىر. وسى جاعدايدىڭ ءوزى دياسپورامەن بەلسەندى جۇمىستى تالاپ ەتەدى. ەرتەڭ قازاق مەملەكەتى جاڭا الىپبيگە وتكەن كەزدە دياسپورا اڭىراپ قالماۋى مىندەت. دياسپورا ىشىندە دە قاجەتتى جۇمىس جۇرگىزىلىپ، شەتتەگى قازاقتار ىشتەگى قازاقتىڭ جاڭالىعىنان اجىراپ قالماعانى كەرەك بىزگە. قازاق مەكتەبى بار، قازاق مادەنيەتىنىڭ وشاقتارى ساقتالعان بارشا جەرگە جاڭا الىپبيدەگى كىتاپ، گازەت، جۋرنالداردى جەتكىزۋ، اقپاراتتىق جانە ادىستەمەلىك تۇرعىدان قامتاماسىز ەتۋ وسى ۇلكەن جۇمىستىڭ مىزعىماس بولىگىنە اينالۋى ءتيىس. بۇل تۋرالى جاقىندا وتكەن دۇنيەجۇزىلىك قازاق قۇرىلتايىندا دا ايتىلدى. قازاق دياسپوراسى قازاق ەلىنىڭ لاتىن قارپىنە وتۋىنە ەش قارسى ەمەس ەكەندىگىن ايقىن كورىپ، سەزىندىك. ەندى وسىعان وراي تاباندى، جۇيەلى جۇمىس قاجەت.
«لاتىن قارپىنە قازاقستانداعى بارشا ەتنوستارعا قاتىستى بولماسا وعان ءوتۋدىڭ قاجەتى جوق»
لاتىن قارپىنە ءوتۋ تەك قانا قازاق تىلىنە، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تىلىنە عانا قاتىستى دۇنيە. ونىڭ ەلىمىزدە تۇرىپ جاتقان وزگە ەتنوس پەن ۇلىس وكىلدەرىنىڭ تىلىنە ەش قاتىسى جوق. مىسالى، بىزدەر ەلىمىزدە تۇرىپ جاتقان ورىس، نەمىس، كۇرد نەمەسە كورەي ەتنوستارىنىڭ ۇلتتىق الىپبيلەرىن ەش وزگەرتە المايمىز، ونىڭ ەشقانداي پراكتيكالىق قاجەتى دە جوق. ءبىز تەك وزىمىزگە تيەسىلى قازاق ءتىلىنىڭ ءالىپبيىن عانا وزگەرتە الامىز. قازاقستاندا تۇرىپ، ءوز بولاشاعىن قازاقستانمەن بايلانىستىرعان كەز-كەلگەن ەتنوس وكىلى مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدى، ۇيرەنۋدى بورىش جانە مىندەت ساناۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز. بۇل ازاماتتار مەملەكەتتىك ءتىلدى لاتىن قارپىمەن ۇيرەنىپ، بارشا ۇلتپەن بىرگە جاڭا الىپبيدە وقىپ، جازىپ-سىزاتىن بولادى.
«جاڭا الىپبيگە كوشۋ كەرەك بولسا، وندا اراب قارپىنە نەمەسە تۇركىلىك رۋناعا كوشۋ كەرەك»
لاتىن قارپىنە كوشۋ قازاقتى وقشاۋلاۋ ءۇشىن ەمەس، كەرىسىنشە، قازاقتىڭ الەمگە اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتىر. اراب قارپىنە نەمەسە ءتىپتى، كونە تۇركى رۋنالارىنا كوشۋ – قازاقتى وقشاۋلاۋ، ونىڭ نارىعىن تارىلتۋ بولماق. لاتىن قارپىنە كوشۋدىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – زاماناۋي عىلىم مەن ءبىلىم كوشىنە ىلەسۋ، ءتىلىمىزدى بارىنشا تەحنيكا جانە ينتەرنەت تىلىنە جاقىنداستىرۋ.
كونە تۇركى رۋنالارىنا كەلەتىن بولساق، بۇل الىپبيدە سوڭعى بىرنەشە عاسىر ىشىندە ەشبىر قازاق ءماتىن جازىپ كورگەن ەمەس. بىرەن-ساران ءتىلتانۋشىلار مەن عالىمداردى ەسەپتەمەگەندە ەشبىر قازاق ءوز اتىن رۋنا جازۋىمەن جازا دا المايدى. رۋنا جازۋلارى مەنتالدى تۇرعىدا ءدۇيىم قازاقتىڭ جانى مەن جۇرەگىندە ەش ورىن الىپ وتىرعان جوق. تاريحي شىندىق وسى.
اراب قارپىنىڭ جاعدايى بولەك، ارينە. ءبىز مۇسىلمان الەمىنىڭ ءبىر بولىگىمىز. اتا ءدىنىمىز – يسلام ءدىنى. قاسيەتتى كىتابىمىز – قۇران كارىم. ءدىني سەنىمى بەرىك، ۇستانىمى مىقتى ازاماتتاردىڭ ءبىرازى اراب ءالىپبيىن بىلەدى. ونىڭ ۇستىنە التىن وردا زامانىنان بەرى جازىلعان رۋحاني مۇرامىزدىڭ بارلىعى دا اراب قارپىمەن جازىلىپ كەلدى. الايدا، ۇلت ءۇشىن، ونىڭ بولاشاعى ءۇشىن قازاققا ءدال وسى لاتىن قارپى ءتيىمدى بولادى. سەبەبى، قالاي دەسەك تە بۇگىنگى اراب الەمى تەحنيكانىڭ، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ قاينار كوزى ەمەس، اراب مەملەكەتتەرى دە باتىس ەلدەرى ءوندىرىپ وتىرعان يننوۆاتسيالاردى تۇتىنۋشى عانا. ءبىزدىڭ ماقسات سولاردىڭ كوزىنە دانەكەر مادەنيەتسىز، دانەكەر ءالىپبيسىز تىكەلەي شىعۋ كەرەك بولىپ وتىر. سوندىقتان دا اراب قارپىنە ءوتۋ جولىمىزدى ۇزارتىپ، دامۋىمىزدى ودان دا بەتەر قيىنداتىپ جىبەرەدى.
«مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جاعدايىن تۇبەگەيلى رەتتەپ الماي لاتىن قارپىنە كوشۋگە بولمايدى»
بۇگىنگى كۇنى، شىنىن ايتۋ كەرەك، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جاعدايى مەن مارتبەسى جايلى ماسەلە كوپ ەكەنى انىق. قازاق ۇلتىنىڭ، ەلىنىڭ، ءتىلىنىڭ تاعدىرىنا شىن جانى اشىعان ازاماتتاردىڭ ۇنەمى ايتىپ، جازىپ جۇرگەن ۋاجدەرىن مويىنداۋ قاجەت. ەگەر مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جاعدايى مەن مارتەبەسى ەش وزگەرمەسە، بولاشاقتا قازاقتىڭ جاڭا الىپبيگە وتكەنىنەن نە پايدا دەپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ كۇدىگى مەن كۇمانى دە ورىندى ەكەنىن ايتۋ كەرەك.
دەي تۇرعانمەن مىنانداي جايتتاردى دا ەسكەرگەنىمىز دۇرىس سياقتى.
ءبىرىنشى. تولىققاندى رۋحاني جانە ساياسي تاۋەلسىزدىككە جەتۋ ءبىر كۇننىڭ جۇمىسى ەمەس. بۇل جولمەن كوپتەگەن پوستوتارلىق ەلدەر دە ءجۇرىپ ءوتتى، بىزدەر دە بۇدان تىس قالا المايمىز. بىزدەگى ساياسي-الەۋمەتتىك ۇدەرىستەردىڭ ءبىرازى، انىعىن ايتۋ قاجەت، ەلدەگى ەتنودەموگرافيالىق ۇدەرىستەرگە تىكەلەي بايلانىستى بولدى. تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كەزدە قازاق ەتنوسىنىڭ ءوز ەلىندە، مەملەكەتىندە ۇلتتىق ازشىلىق جاعدايىندا بولعانىن دە ەش اينالىپ وتە المايمىز. سوندىقتان دا كوپتەگەن ۇدەرىستەر كوپشىلىك كۇتكەندەي بولا المادى، كەشەۋىلدەپ كەلدى. بىراق ەڭ باستىسى كەلە جاتىر، كەلەدى دە. بۇعان ەلدەگى ەتنودەموگرافيالىق ۇدەرىستەر كۋا بولا الادى. قازاق ەتنوسى – جاس ەتنوس. ەلدەگى قازاقتىڭ ورتا جاسى – 26-27 جاس. ەلدەگى، ءتىپتى كەدەندىك وداقتاعى حالىق ءوسىمىنىڭ ءبارى تەك قازاقتىڭ ءوسىمى ارقىلى جۇزەگە اسىپ جاتىر. جىل سايىن ەلدەگى قازاق سانى 1-1,5 پايىزعا ارتىپ كەلەدى. ەسەسىنە، ەلدەگى ەۋروپالىق ەتنوستاردىڭ ورتا جاسى 46-47 جاس بولسا، ولاردىڭ قاتارى جىل سايىن جاڭاعى 1-1,5 پايىزعا كەمىپ وتىر. وسى جىلى ورتا مەكتەپكە باراتىنداردىڭ ىشىندەگى قازاق بالالارىنىڭ ۇلەسى 80 پايىزدان اساتىن سىڭايى بار. بارا-بارا قازاقستان بىرەگەيلەنىپ، تۇركى-مۇسىلمان مەملەكەتىنىڭ بىرىنە اينالاتىنىن عالىمدار ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇر. زامان مەن زامانا قازاقتىكى بولماق.
ەكىنشى. قازاق ءتىلىنىڭ، ياعني مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كوپتەگەن ماسەلەسى اعىمداعى ساياساتقا عانا تىرەلىپ تۇرعان جوق. ءبىراز ماسەلە رۋحاني-مەنتالدى، تانىم-پايىمدىق، فيلوسوفيالىق، ءتىپتى پسيحولوگيالىق ماسەلەلەرگە بارىپ تىرەلەدى. ياعني، قازاق قوعامىنىڭ ەتنودەموگرافيالىق، باسقا دا ماسەلەلەرىنىڭ تابيعي تۇردە شەشىلۋى تىلدىك ماسەلەلەردى بىردەن وڭتايلى شەشىپ، اۆتوماتتى تۇردە قامتاماسىز ەتە المايدى. تەوريالىق تۇرعىدان ەلىمىزدەگى حالىقتىڭ بارلىعى دەرلىك ءجۇز پايىز قازاق بولعان كۇننىڭ وزىندە دە تىلدىك ماسەلەلەر، ولاردىڭ ارتىندا تۇرعان وتارلىق سانا، زامانعا بەيىمدىلىك، ءبىلىم-عىلىمدى قابىلداۋ ماسەلەلەرى وزىمەن-ءوزى شەشىلە سالمايدى. تەك قانا قازاقتاردان قۇرىلعان ورتادا الەمدىك، زاماناۋي ۇردىستەردى، كۇردەلى عىلىم-ءبىلىم ماسەلەلەرىن تالقىلاعان كەزدە بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان كەيىن يا ورىس، يا اعىلشىن تىلىنە جۇگىنۋگە ءماجبۇر بولاتىنىمىز دا سودان. بۇعان اقپاراتتىق ورتانى، ەلدەگى تىلدىك جاعدايدى قوسساق، قازاق ءتىلىنىڭ ۇتىلاتىن تۇستارى دا از ەمەس. قازاق ءتىلى – باي ءتىل، تەرەڭ ءتىل. ونى ءسوزسىز مويىندايمىز. الايدا، ونىڭ عىلىم مەن بيزنەس تىلىنە اينالا الماي كەلە جاتقانى جالپىۇلتتىق، بارشاعا ورتاق ماسەلە ەكەنى حاق! بىزگە شىن مانىندەگى مادەني جاڭعىرۋ اۋاداي قاجەت. وعان لاتىن قارپىنە ءوتۋ، سيمۆوليكالىق ورتانىڭ تۇبەگەيلى وزگەرۋى تۇرتكى، مىقتى سەرپىن بەرەدى دەپ سەنەمىز. سيمۆوليكالىق ورتانىڭ كۇرت وزگەرۋى، جاڭالانۋى قالىپتاسقان سانا ينەرتسياسىن جەڭۋگە، تىلدىك رەفورمالاردى نارتاۋەكەلدەپ باستاپ، جۇرگىزىپ كەتۋگە تۇرتكى بولعانى كەرەك. بۇل – ەلىمىزدەگى بارشا زيالى قاۋىم وكىلدەرىنە، بارشا ينتەللەكتۋال توپتارعا، جەكەلەگەن ازاماتتارعا جۇكتەلەتىن وراسان زور مىندەت، ۇرپاقتىق پارىز، بورىش، جاۋاپكەرشىلىك. بۇل تەك بيلىككە نەمەسە تەك ءتىل ماماندارىنا سەنىپ تاپسىرىلاتىن شارۋا ەمەس. تىلدىك سالادا قوردالانعان كوپتەگەن ماسەلەنى بۇگىنگە دەيىن قالىپتاسقان اقپاراتتىق، مادەني ورتانىڭ زاڭدىلىقتارى مەن كوورديناتتار جۇيەسىندە جەڭىپ شىعۋ مۇمكىن بولماي قالدى. باستى مىندەتتىڭ ءبىرى – ءبىر جاعىنان تىلدىك-اقپاراتتىق ورتا قالىپتاستىرعان مەنتالدى شەڭبەردى جارىپ شىعۋ، بولاشاق ۇرپاق وكىلدەرىن جاڭا ورتاعا شىعارۋ ارقىلى سولاردى پوستكەڭەستىك، پوستوتارلىق فورماتتان، قالىپتان شىعارا بەرۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان – جاڭا زامانعا، جاعدايعا ساي تىلدىك رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ بولماق.
«لاتىن قارپىنە ءوتۋ قازاقستانعا كەلىپ جاتقان اقپاراتتار اعىنىن شەكتەۋى ىقتيمال»
لاتىن قارپىنە ءوتۋ قازاقستانعا كەلىپ جاتقان اقپاراتتىڭ اۋقىمىن، كولەمىن ەش شەكتەمەيدى. شىنىن ايتۋ قاجەت، بۇگىنگى كۇنى قازاق اۋديتورياسىنىڭ باسىم كوپشىلىگى وزىنە قاجەتتى اقپاراتتى ورىس ءتىلى ارقىلى الىپ، تۇتىنىپ كەلەدى. ەسەسىنە ورىس الەمىنىڭ ءوزى كوپتەگەن جاعدايدا اعىلشىن تىلىندە جاساقتالىپ جاتقان اقپاراتتىڭ تۇتىنۋشىسى. لاتىن قارپىنە ءوتۋ قازاق بالالارىن اعىلشىن، جالپى ەۋروپالىق تىلدەردى ۇيرەنۋگە، ءتۇسىنىپ-تۇيسىنۋگە جەتەلەيدى، سول تىلدەردى ۇيرەنۋىن جەڭىلدەتەدى دەپ سانايمىز. ياعني، قولعا الىنىپ جاتقان رەفورمالاردىڭ باستى ماقساتىنىڭ ءبىرى – قازاقستانعا كەلىپ جاتقان اقپاراتتار اعىنىن ءارتاراپتاندىرۋ، تىكەلەي اعىلشىن تىلىنەن كەلەتىن اقپاراتتى تۇسىنەتىن، تۇتىناتىن ازاماتتاردىڭ سانىن ارتتىرۋ بولادى. ەسەسىنە قازاقستانداعى ورىس تىلىنە دە ەشكىم تىيىم سالايىن دەپ جاتقان جوق. بىزگە ۇناسىن-ۇناماسىن، بىراق ورىس ءتىلى الەمدىك دارەجەدەگى ءتىلدىڭ ءبىرى. جانە دە مىنانى دا ايقىن ءتۇسىنۋىمىز قاجەت: رەسەي ورىس ءتىلىنىڭ جەكە-دارا مەنشىك يەسى ەمەس. ورىس ءتىلى – الەمدىك وركەنيەتتىڭ ءبىر بولشەگى، الەم مادەنيەتى مەن رۋحانياتىنىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى.
«لاتىن قارپىنە وتكەندە قازىرگى اعىلشىن ءالىپبيىنىڭ اياسىندا بار ارىپتەردەن اسپاۋ قاجەت»
لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە قاتىستى ۇلكەن ماسەلەنىڭ ءبىرى ءالىپبي نۇسقاسىن تاڭداۋعا قاتىستى بولىپ وتىر. بايقاۋىمىزشا بۇگىنگى قوعامدا ەكىۇداي پىكىر قالىپتاسىپ كەلەدى. ءبىر توپ – ەگەر لاتىنعا كوشسەك تەك اعىلشىن تىلىندە بار ارىپتەر اياسىنان شىقپاعانىمىز ابزال، ەگەر ولاي بولماسا وسى رەفورمالاردىڭ قاجەتى جوق دەگەن پىكىردى ۇستانۋدا. بۇل توپتا نەگىزىنەن جاستار جاعى، تەحنوكراتتار، ينتەرنەت-تەحنولوگيالاردى جاقسى مەڭگەرگەن ماماندار باسىم. ەكىنشى توپ – رەفورمالار قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتى مەن بولمىسىن بۇزباۋى كەرەك، ءاربىر ءارىپ پەن دىبىس الىپبيدە بولەك تاڭبالانۋى قاجەت دەگەن پىكىردە. بۇل توپتا نەگىزىنەن ءتىل ماماندارى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى باسىم. ەكى جاقتىڭ دا قيسىندى پىكىرلەرى، پايىمدارى جەتكىلىكتى.
الايدا مىنانى ۇمىتپاعانىمىز دۇرىس. قازاق ءتىلى اعىلشىن تىلىنە اۋىسىپ جاتقان جوق. ءتىلىمىز قازاق ءتىلى بولىپ قالا بەرمەك. ال ونى تاڭبالاۋعا كەلەتىن بولساق، ونىڭ تەحنيكالىق تەتىكتەرىن جاساقتاۋعا كەلسەك، بۇل جەردە ۇلكەن ۇلتتىق مامىلە قاجەت ەكەنى انىق. قالاي بولعاندا دا تاڭداۋ وسى ەكى ءۇردىس اراسىندا جۇزەگە اسادى. ەكى جاقتىڭ دا راديكاليزمىنە، ۆوليۋنتاريزمىنە جول بەرۋگە بولمايتىن سياقتى. سەبەبى تىل – تەك ءارىپ پەن دىبىستى تاڭبالاۋ، تەرۋ عانا ەمەس، ونى وقىپ بىردەن قابىلداۋ، وقىعاندى بىردەن سەزىنىپ، تەرەڭىنەن ءتۇسىنىپ-ءتۇيسىنۋ.
وقىرماندار مەن جازارمانداردىڭ ورتاق كونسەنسۋسىن تابۋ مىندەت. سەبەبى لاتىن قارپىنە ءوتۋ ينتەرنەت-تەحنولوگيالاردى جاساقتاۋ نەمەسە يگەرۋ ءۇشىن، ينتەرنەت-باعدارلامالاردى جازۋدى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن عانا جاسالىپ جاتقان جوق. بۇل شارۋامەن، اينالىپ كەلگەندە حالىقتىڭ 1-2 پايىزى عانا تىكەلەي اينالىسادى، ەسەسىنە قالعان 98-99 پايىز حالىق سول ءونىمدى تۇتىنۋشى بولىپ تابىلادى. اعىلشىن ءتىلى لاتىن قارپىن ۇزدىك پايدالانىپ، كادەسىنە جاراتا بىلگەن، كوپتەگەن سالادا مونوپوليالى ۇستەمدىك جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ءتىل. الايدا بىز اعىلشىن بولا المايمىز، ءوز ۇستىنىمىزدى، تابيعاتىمىزدى، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزدى بارىنشا ساقتاپ، قورعاي ءبىلۋىمىز ۇرپاق الدىنداعى مىندەت. جاھاندانۋ زامانىنداعى كەز-كەلگەن ۇلتتىڭ، اسىرەسە قازاق سياقتى شاعىن ۇلتتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى تەك شەتتەن كەلىپ جاتقان ىقپالدى، جاڭالىقتاردى سول كۇيى قابىلداي بەرۋگە ەمەس، سولارعا قارسىلاسا الاتىن يممۋنيتەتىنىڭ بار بولۋىنا تىكەلەي بايلانىستى. بۇل ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتپەۋدىڭ العىشارتتارىنىڭ ءبىرى. كەز-كەلگەن ۇلتتىڭ مىقتىلىعى وسى كەراعار ديحوتوميالىق ترەندتەردى ءوز اعزاسى مەن رۋحانياتىندا تابىستىرا بىلۋىندە.
بۇل، ارينە، وڭاي شارۋا ەمەس. وسى سەبەپتى دە مەملەكەتتىك كوميسسيا مەن جۇمىس توبىنا اسا ۇلكەن ماڭىزى بار ميسسيا جۇكتەلىپ جاتىر. لاتىن قارپىنە ءوتۋ ءبىرجولاتا جاسالاتىن ۇلتتىق نارتاۋەكەل. تاڭداۋ جاساعان سوڭ ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن سول جولمەن ءجۇرىپ ءوتۋ قاجەت. كۇنى ەرتەڭ جاسايتىن تاڭداۋىمىز ۇزاق مەرزىمدى، فۋندامەنتالدى تاڭداۋ بولعانى كەرەك. ەگەر بولاشاقتا تاڭداۋىمىزدى قايتا-قايتا قاراستىرىپ، جاماي بەرەتىن بولساق، رەفورمانىڭ بەرەكەسىن قاشىرامىز، حالىقتىڭ سەنىمىن، ىقىلاسىن ازايتامىز.
«وسىنداي قيىن قىستاۋ-كەزەڭدە لاتىن قارپىنە ءوتۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ ەكونوميكالىق جاعدايدى تۇزەپ بارىپ كوشۋ قاجەت»
تاريحقا ۇڭىلەتىن بولساق، ەشبىر ەلدە، ەشبىر مەملەكەتتە تاعدىرلى شەشىمدەر مەن رەفورمالار جايباراقات، مامىراجاي جاعدايدا جۇزەگە اسىپ كورگەن ەمەس. كەرىسىنشە، رەفورمالار كوبىنە-كوپ وتكىر قاجەتتىلىكتەن، شاراسىزدىقتان تۋىندايدى. مىسالى، تۇركى حالىقتارى لاتىن قارپىنە ەڭ قيىن، ەڭ اۋىر كەزەڭدە ءوتىپ كەتكەن بولاتىن. ونىڭ ءوز قيسىنى دا بار. سەبەبى تىلدىك رەفورمالار باسقا دا كۇردەلى ۇدەرىستەرمەن، ەكونوميكالىق نەمەسە باسقا دا قيىنشىلىقتارمەن بىرگە ءجۇرىپ وتىردى.
جالپى، ەگەر الەمدەگى مودەرنيزاتسيا ۇدەرىستەرىنە مىقتاپ نازار اۋدارساق، تەرەڭىنە بارساق، ىسكە اسقان مودەرنيزاتسيالىق جوبالاردىڭ بارلىعى دا ءوز جولىن سيمۆوليكالىق ورتادان باستاعان. كەڭەستەر ۇكىمەتى دە وسىنى ىسكە اسىرعان. پاتشا زامانىندا قالىپتاسقان، جاساقتالعان جازۋ جۇيەسىن وزگەرتكەن. پاتشالىق رەسەيدە «يات»، «يجيتسا»، «فيتا»، «ەر» دەگەن ارىپتەر بولعان. بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلگەن بويدا قولعا العان رەفورمالارىنىڭ ءبىرى تىلدىك رەفورما بولعانى دا وسىدان. سوعىستا جەڭۋ، قيراعان ەكونوميكانى ورنىنا كەلتىرۋ، قوعامدىق سانانى وزگەرتۋ اسا قيىن عانا ەمەس، اسا ۇزاق شارۋا. بۇل ءۇشىن ۇزاق ۋاقىت ەڭبەك ەتۋ قاجەت ەدى. سونىمەن قاتار «جاڭا زامان ادامىن» دۇنيەگە اكەلۋ قاجەت بولدى. ەسكى داستۇردەن اجىراۋ قاجەت بولدى. «ءبىز بۇرىنعى رەسەي ەمەسپىز، ءبىز جاڭا، جاڭارعان رەسەيمىز، بولەك ەلمىز!» دەگەن قاعيداتتى قالاي بولعاندا دا قوعامعا، الەمگە جەتكىزۋ قاجەت بولدى. ال ونى قالاي جاساۋعا بولادى؟ ەڭ وزىعى – تىلدىك، الىپبيلىك رەفورما.
بايقاساڭىزدار، 1917 جىلدان كەيىن بولشەۆيكتەر ورىس ءتىلىن مۇلدەم تۇرلەندىرىپ جىبەردى، ءتىپتى جاڭا ورىس ءتىلىن جاساپ شىعاردى دەپ ايتساق، ارتىق كەتپەيمىز. وعان بارشا ماتىندەردىڭ جاڭارعان الىپبيمەن جازىلىپ، وقىتىلعانىن قوسساڭىز، بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە، باس-اياعى 6-7 جىلدىڭ ىشىندە ءبىر سيمۆوليكالىق قوعامنىڭ ورنىنا ەكىنشى ءبىر، مۇلدەم بولەك قوعام ورنادى.
«لاتىن قارپىنە كوشۋ قىرۋار قارجىنى تالاپ ەتەدى، سونداي-اق جەمقورلىق پەن مالشاشپاققا اپارۋى ىقتيمال»
بۇل دا كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى. قازاق ءالىپبيى وزگەرەدى دەگەن اڭگىمە شىققالى بەرى نەگىزىنەن ءورىستىلدى باسپاسوزدە كوپتەگەن الىپقاشپا، كەرەعار ماقالالار باسىلا باستادى. لاتىن قارپىنە قارسىلىق تۋدىرۋ ماقساتىندا ول ماقالالاردا «بۇل قىرۋار قارجىنى قاجەت ەتەدى»، ءتىپتى «30-40 ميلليارد دوللاردى قۇراۋى ىقتيمال» دەگەنگە دەيىنگى جانتۇرشىلگەرلىك پىكىرلەر ايتىلا باستادى. شىنى سولاي ما؟ جوق، ارينە. مىسالى، قازاقستاننىڭ جىلدىق بيۋدجەتى شامامەن سول 30 ميلليارد دوللاردى قۇرايدى. ونداي اقشانىڭ لاتىن قارپىنە وتۋگە ءبولىنۋى مۇلدەم مۇمكىن ەمەس دۇنيە!
لاتىنعا كوشۋدىڭ ەكونوميكاسى جايىنداعى شىنايى، شىندىققا جاناساتىن ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ەندى عانا جاسالىپ جاتىر. ەگەر ۇلتىمىزدىڭ ءتانى مەن جانىن، بولمىسىن وزگەرتەمىز دەگەنىمىز شىن بولاتىن بولسا، بۇل شىعىندار ءوزىنىڭ ناتيجەسىن، جەمىسىن بەرەتىن شىعىندار دەپ تۇسىنەمىز. بۇل، اينالىپ كەلگەندە، ەلدە جۇزەگە اسقان كەيبىر شارالار مەن عيماراتتاردى سالۋعا كەتكەن شىعىننان از شىعىن.
ءبىز لاتىنعا امالسىزدىقتان، شاراسىزدىقتان كوشىپ وتىرمىز. ءبىر قالىپتان ەكىنشى قالىپقا وتكىمىز كەلسە، وتارلىق قالىپتان شىققىمىز كەلسە، ءبىز وسىنى اتقارۋعا مىندەتتىمىز. باسقا لاجىمىز جوق. جانە دە بۇل ءۇردىس ءوزىنىڭ ناقتى ناتيجەسىن بۇگىن ەمەس، ەرتەڭ عانا بەرەدى. ءبىز بۇنى ءوزىمىز ءۇشىن جاساپ جاتقان جوقپىز، كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن جاساپ جاتىرمىز. مەكتەپ تابالدىرىعىن ەندى عانا اتتاعان بالادان «ءول-تال، اي سايىن مىڭ دوللار ايلىق اكەل!» دەپ تالاپ ەتپەيمىز عوي! جاڭا عانا ەگىلگەن اعاشتان «ماعان جىل سايىن ون قاپ جەمىس بەر!» دەپ تالاپ ەتە المايسىڭ. ايلىقتى دا، جەمىستى دە كورۋ ءۇشىن، زەينەتىن كورۋ ءۇشىن ارقايسىمىز ءالى تالاي-تالاي ەڭبەك ەتىپ، ايانباي تەر توگۋىمىز قاجەت. سول سياقتى دا لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ ءوز جەمىسىن بولاشاقتا بەرە باستايدى. وتارسىزدانۋ دەگەنىمىز، اينالىپ كەلگەندە، ۇيىقتاپ تۇرۋ نەمەسە تويىپ تاماق ءىشۋ ەمەس. بۇل – اسا كۇردەلى ۇدەرىس. ۇزاق مەرزىمدى جۇمىستى تالاپ ەتەتىن ۇدەرىس. لاتىن قارپىنە كوشۋ، اۋىسۋ، ءوتۋ – وسى وتارسىزدانۋ ۇدەرىسىنىڭ التىن ءتاجى. ۇلت ءجۇرىپ وتۋگە ءتيىستى ۇلكەن جولدىڭ سيمۆوليكالىق بەلەسى، نىشانى.
ال جەمقورلىق ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، بۇل دا تىكەلەي قوعامنىڭ بەلسەندىلىگى مەن ساپاسىنا قاتىستى اڭگىمە. ارينە، ۇلكەن قاراجات جۇرگەن جەردە ونى جىمقىرۋدىڭ ايلاسىن، جولىن ىزدەيتىن ازاماتتار تابىلاتىنى انىق. بۇل بىزدىڭ عانا ەلگە ءتان دۇنيە ەمەس، بارشا ەلگە دەرلىك قاتىستى اڭگىمە. بىراق تالابىمىز وڭ بولسا، بەلسەندىلىگىمىز جوعارى بولسا، ءاربىر ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارىپ، تەرەڭىنە ۇڭىلسەك، لاتىن قارپىنە قاتىستى شىعىنداردى قوعامدىق باقىلاۋدا ۇستاساق، وسى تەرىس ۇدەرىستىڭ بەتىن قايتارىپ، جەڭە الامىز. باسقا جولى جوق. ال ەگەر بارشا ىستەلىپ جاتقان شارۋاعا تاريحي پەسسيميزم تۇرعىسىنان قاراپ، ۇلتتىق نيگيليزم تانىتا بەرەتىن بولساق، وندا مۇلدەم ەشتەڭە ىستەمەي وتىرا بەرۋگە دە بولاتىن شىعار. بىراق وسى ارادا التىننان دا قىمبات تاريحي ۋاقىتىمىزدى سارپ ەتەمىز. ال ءبىزدىڭ بارلىعىن كەزەك-كەزەك، رەت-رەتىمەن جاساۋعا تاريحي ۋاقىتىمىزدىڭ جوق ەكەنى بارشاعا ايان.
«لاتىن قارپىنە ءوتۋ ءۇشىن ۇزاق ۋاقىت بويى مىڭداعان ماماندار دايىنداۋ قاجەت»
لاتىن قارپىنە ءوتۋ – باسقا ءتىلدى، باسقا عىلىمدى نە ماماندىقتى مەڭگەرۋ ەمەس. قازاق ءتىلى – قازاق ءتىلى بولىپ قالا بەرەدى. تەك سونى تاڭبالاۋ ءتارتىبى وزگەرەدى. بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ىشىندە بارشا ۇلت، بارشا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تۇتىنۋشىلارى پارتاعا وتىرۋعا مىندەتتى بولاتىنى انىق. الايدا بۇل ءۇشىن ارنايىلاپ، بەس جىل بويى ۋنيۆەرسيتەتتە مامان دايىنداۋدىڭ قاجەتى جوق.
وسى جىلدىڭ ىشىندە لاتىن قارپىنىڭ نۇسقاسى بەكىتىلۋى ءتيىس دەپ كورسەتىلگەن. ەگەر سول نۇسقا قابىلدانسا، ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ مەملەكەتتىك جوسپارى جاسالىپ، ونى قارجىلاندىرۋ كوزدەرى بەكىتىلەدى. وسى ارالىقتا ءتىل عالىمدارى قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا زاڭدىلىقتارىن، ورفوگرافيا مەن ورفوەپيا سوزدىكتەرىن، ەملە ەرەجەلەرىن جاساقتايدى. بۇل دا وڭاي جۇمىس ەمەس، ءبىراز ۋاقىت الادى. بۇنى دايىندىق كەزەڭى دەپ ۇققانىمىز دۇرىس بولار. بۇل ارادا ۇكىمەت بارلىق قاجەتتىلىكتى ەسەپتەپ، لاتىن قارپىنە ءوتۋدىڭ بيۋدجەتىن انىقتاپ، قارجىلاندىرۋ جولدارىن، تەتىكتەرىن جاساپ شىعارۋى ءتيىس. بۇنى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن رەسپۋبليكالىق دارەجەدە جانە بارلىق ايماقتا مەملەكەتتىك شتابتارمەن قاتار لاتىن قارپىن ەنگىزۋ جونىندەگى جالپىۇلتتىق قوعامدىق قوزعالىس قۇرىلعانى ابزال. وسى ۇيىمدار بىرلەسە وتىرىپ لاتىن قارپىن حالىققا ۇعىندىرۋ، ءتۇسىندىرۋ، ۇيرەتۋ جۇمىستارىنىڭ جوسپارىن جاساپ، اسقان بەلسەندىلىك تانىتۋى ءتيىس. ولار وسىناۋ وراسان جۇمىستى جۇرگىزەتىن، ۇيلەستىرەتىن، ادىستەمەلىك باسقارۋدى قولىنا الاتىن بەلسەندىلەر مەن ۆولونتەرلەر لەگىن، كورپۋسىن قالىپتاستىرىپ، ءار ايماققا قاجەتتى ۇيلەستىرۋشىلەر مەن كوميسسارلار قاتارى مەن ساناتىن انىقتاۋى ءتيىس. بۇل جۇمىس، ءارى كەتكەندە، ەكى-ءۇش جىلعا سوزىلىپ، قوعامنىڭ باسىم كوپشىلىگى جازىپ-سىزىپ كەتكەنگە دەيىن جالعاسۋى ىقتيمال. كوپتەگەن ماسەلە بيۋدجەتتىڭ قاراجاتىن ەمەس، قوعامنىڭ ەرىكتى، جانكەشتى بەلسەندىلىگىن قاجەت ەتەتىنى انىق. ەگەر وسىلاي جۇمىلا بىلسەك، جۇمىستىڭ بارلىعى 2024-2025 جىلدارعا دەيىن تولىق اياقتالادى دەۋگە بولادى.
«لاتىن قارپىنە ءوتۋ كيريلل الىپبيىندە جاساقتالعان رۋحاني مۇرادان ايىرادى»
لاتىن قارپىنە كوشۋگە كۇمان بىلدىرەتىندەردىڭ ءبىرازىنىڭ ايتاتىن ءۋاجى – جاڭا الىپبيگە ءوتۋ بولاشاق ۇرپاقتى كەڭەس زامانى كەزىندە جاساقتالعان مادەني، تاريحي، ادەبي مۇرادان ايىرادى، اجىراتادى دەگەنگە سايادى.
بۇعان جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن قاي عاسىردا، قاي زاماندا عۇمىر كەشىپ جاتقانىمىزدى ەسكە الۋ قاجەت شىعار. بۇگىنگى لاتىن قارپىنە كوشى وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىنعى لاتىن قارپىنە كوشۋدەن مۇلدەم ەرەكشە، باسقاشا. ءبىز اقپاراتتىق زاماندا ءومىر كەشىپ جاتىرمىز. ادەبي-تاريحي مۇرانىڭ ساندىق تەحنولوگيالارعا كوشىرىلىپ، جاڭا تۇرعىدان تاڭبالانىپ زاتقان كەزەڭىندە ءجۇرمىز. وسى كەزگە دەيىن كيريلل قارپىندە شىعارىلعان، جاريالانعان مۇرادان ايرىلىپ قالماۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – ولاردى تسيفرلاۋ، ساندىق تەحنولوگياعا كوشىرۋ. ەگەر كىتاپحانالارىمىز، باسىلىمدارىمىز جاقسى فورماتتا ينتەرنەتتەن ورىن السا، ولاردىڭ لاتىن قارپىنە كوشىرىلۋى پەرنەتاقتاداعى ءبىر شۇرىپپەنى باسۋ ارقىلى شەشىلەدى. مىسالى، بۇگىنگىنىڭ وزىندە كيريلل قارپىندە جازىلىپ جاتقان اقپاراتتاردى بىردەن توتەگە نەمەسە لاتىن قارپىنە اۋداراتىن تەحنيكالىق باعدارلامالار بارشىلىق. قازاق رۋحانياتىن سكانەردەن وتكىزىپ، كومپيۋتەر نەمەسە سمارتوفوندار ارقىلى وقۋعا، تۇتىنۋعا لايىقتاپ جاتقان ۇيىمدار دا جوق ەمەس. ەگەر لاتىنعا كوشۋ جۇمىستارى اياسىندا ارنايى شەشىمدەر قابىلدانىپ، ءتيىستى قارجى كوزدەرى انىقتالسا، وسى جۇمىستى وندىرىستىك سيپاتقا اينالدىرىپ، بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە اتقارىپ تاستاۋعا بولادى. سوندا كەڭەس ءداۋىرى كەزىندە قالىپتاسىپ، جاساقتالعان ادەبيەتتەردىڭ بىردە-ءبىرى جوعالمايدى دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى.
ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى دا بار. كەڭەس زامانىندا جاساعان، جازىلعان بارشا اقپارات پەن ماتىندەردى كوپشىلىك جۇرت تۇتىنادى دەۋ دە قيانات. مىسالى، بۇگىنگىنىڭ وزىندە اراب قارپىندە، لاتىن قارپىندە جاساقتالعان ماتىندەر كورپۋسىن تۇتىنۋشىلار سانى قانشا؟ ءبىز بىلسەك، بۇگىنگىنىڭ وزىندە كەڭەس زامانىنىڭ گازەتتەرى مەن كىتاپتارىن عالىمدار مەن ماماندار عانا تۇتىنىپ، زەرتتەپ ءجۇر. ولاردىڭ سانى جۇزگە جەتسە جاقسى. ەگەر جۇمىستار دۇرىس باعىتتا اتقارىلار بولسا، كەڭەس زامانىنىڭ ماتىندەرى جويىلىپ، جوعالىپ كەتپەيدى، كەرىسىنشە، اينالىمعا ءتۇسىپ،ولارعا جان بىتەدى دەپ بولجاۋعا بولادى.
سونىمەن قاتار لاتىن قارپىنە كوشۋ جاڭا تالعامدى، ۇلتتىق رۋحانياتتى سىني كوزبەن قايتا قاراپ، رەۆيزيالاۋدى تالاپ ەتەتىنىن باسا ايتا كەتۋ قاجەت. سەبەبى جاڭا الىپبيگە كوشۋ بەلگىلى ءبىر ادەبيەتتەر لەگىن قالىپتاستىرىپ، ولاردى ۇلكەن تارالىممەن جاڭا قارىپپەن باسۋدى تالاپ ەتەدى. ولاي بولاتىن بولسا، ءاربىر قازاقتىڭ ۇيىندە جاڭا قارىپپەن باسىلعان قانداي كىتاپتار تۇرۋى كەرەك دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. بۇل، ءوز كەزەگىندە، بارشا زيالى قاۋىمنىڭ اسقان بەلسەندىلىگىن تالاپ ەتەتىن ۇلكەن رۋحاني جۇمىس. وسى كەزدەن باستاپ قوعامدا «قازاق وقۋعا مىندەتتى 100, 200 كىتاپ»، «ءاربىر مەكتەپ وقۋشىسى وقۋعا مىندەتتى 100, 200 كىتاپ»، «ءاربىر قازاقتىڭ كىتاپحاناسىندا تۇرۋعا مىندەتتى 100, 200 كىتاپ» دەگەن سياقتى تالقىلار قىزۋى قاجەت. بۇل رەيتينگتەردى تەك مەملەكەتتىك ورگاندار عانا ەمەس، كاسىبي وداقتار، ءباسپاسوز قۇرالدارى، كىتاپسۇيەر ازاماتتار مەن بەلسەندىلەر جاساقتاۋى ءتيىس. وسىنداي رەيتينگتەردىڭ سانى ونداپ، جۇزدەپ جاسالا بەرۋى ابزال. وسىنىڭ نەگىزىندە بولاشاقتا ارنايى مەملەكەتتىك تاپسىرىس جاسالىپ، اتالمىش كىتاپتار اسا ۇلكەن تارالىممەن باسىلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن بولامىز. بۇنىڭ بارلىعى دا رۋحانيات، مادەنيەت سالاسىنا قىرۋار ينۆەستيتسيا الىپ كەلەدى. بۇعان پرەزيدەنتتىڭ باعدارلامالىق ماقالاسىنان كەيىن قولعا الىنعان اۋدارما ءىسىن قوسا ايتۋ مىندەت. بۇنىڭ ءوزى ۇلكەن ناۋقانعا، كىتاپ-ادەبيەتكە دەگەن جاڭا ىنتا-ىقىلاستى قالىپتاستىرۋى كەرەك.
«بۇگىنگى كۇنى قازاقستان لاتىن قارپىنە وتۋگە تەحنيكالىق تۇرعىدان دايىن ەمەس»
بۇل جاڭساق پىكىر. بۇگىندە لاتىنعا كوشۋدى قامتاماسىز ەتەتىن بارلىق سالا مەن ءوندىرىس كوزدەرى جاساقتالعان. ءبىر عانا لاتىن قارپىنە ءوتۋ ناۋقانى بارشا گرافيكالىق ديزاين، كوركەمدەۋ سالاسىنا كوپتەگەن ينۆەستيتسيا تارتاتىن بولادى. سەبەبى ءۇي مەن عيماراتتاعى ماڭدايشادان باستاپ، باسپا، جارناما، اقپارات سالاسىنا وراسان وزگەرىس الىپ كەلەدى. وسى سالانىڭ ماماندارىنا دەگەن سۇرانىس ارتادى. قالالارىمىز بەن اۋىلدارىمىزداعى كيريلل قارپىندە جازىلعان دۇنيەلەردى جۇيەلى تۇردە جاڭا الىپبيگە كوشىرۋ ءتۇبى بىرنەشە جىلعا سوزىلادى. بۇل وز كەزەگىندە، مەملەكەت پەن بيزنەستىڭ ءوزارا ىنتىماعىن، اۋىزبىرشىلىگىن، مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىكتى قاجەت ەتەتىن كۇردەلى ءۇردىس.
«لاتىن قارپىنە وتكەن كەزدە اعا بۋىن وكىلدەرى رۋحاني ورتادان تىس قالادى»
بۇنداي قاۋىپ بار. بىراق، مىنانى دا ءتۇسىنۋ كەرەك. جاڭا الىپبيگە كوشۋ اسا كۇردەلى ۇدەرىس جانە بارشاعا بىردەي ۇلكەن پسيحولوگيالىق، تانىمدىق سالماق. ءاربىر كۇردەلى ۇدەرىستە جەڭەتىندەر مەن جەڭىلەتىندەر بولۋى زاڭدى. ءاربىر شىنايى، ۇلكەن وزگەرىستىڭ قۇنى مەن باعاسى بار. ەگەر قارتتارىمىزدىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى زامان كوشىنە ىلەسە المايدى دەسەك، بۇل دا وسى تىڭ وزگەرىستەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن تولەنەتىن قۇن.
ەڭ باستىسى، تاعى دا قايتالاپ وتەيىك، قازاق ءتىلى وزگەرىسسىز قالادى. راديو، تەلەديدار قازاق تىلىندەگى جۇمىسىن جۇرگىزە بەرەدى. العاشقى كەزدە گازەت-جۋرنالدار قوعامدى ۇيرەتۋ ءۇشىن قوس گرافيكادا قاتار جاسالىپ، بىرتە-بىرتە تولىقتاي لاتىن قارپىنە كوشۋى دە ىقتيمال. الايدا بۇل ۇردىستەر قارتتارىمىزدى مۇلدەم وقشاۋلاپ، يزولياتسياعا اپارادى دەگەنىمىز قيسىنعا كەلمەيدى. ءبىزدىڭ لاتىن قارپىمەن وقىعان اتا-اجەلەرىمىز كيريلل قارپىن تولىقتاي مەڭگەرمەسە دە قالاعا كەلىپ اداسىپ كەتكەن ەمەس. قارىم-قاتىناس، كوممۋنيكاتسيا قۇرالدارى دامىپ، وركەندەگەن ينتەرنەت زامانىندا جاڭا گرافيكاعا، جاڭا سيمۆوليكالىق ورتاعا بەيىمدەلۋ الدەقايدا تەز، اۋىرتپالىقسىز جۇرەدى دەپ ويلايمىز.
