ديدارىڭدا ماڭگىلىكتىڭ مۇڭى ۇيىعان ۇلى دالا... كەرۋەندەپ كوشكەن تۇتاس داۋىرلەر ول ءۇشىن قاس-قاعىمدىق مەزەت قانا. قاتپارلى تاۋ، اڭىرعان وقشاۋ توبەلەرمەن تولقىنداپ شەكسىزدىككە ماڭعان ۇلان جازىق، الاپات كەڭىستىك مۇحيتىنىڭ شەجىرە-ەستەلىگى دە ءبىرتۇرلى قياپات. ونىڭ قيىرسىز قويناۋىندا وتكەن قيلى زاماندار، قىم-قيعاش وقيعالار تۋرالى بۇگىندە تەك اڭىز عانا ايتىلادى. بالكىم، ءوز ەستەلىگىن دالا اڭىزعا اينالدىرىپ قانا ساقتايتىن بولار.

بالكىم، بۇل دالانىڭ انىق تاريحى، شىنشىل شەجىرەسى - سول اڭىز بولار. ءبىر كەزدەرى، ەستە جوق ەرتە زاماندا، بۇل دالادا قايتالانباس دالالىق وركەنيەت دۇنيەگە كەلىپ ەدى. جالپاق الەمگە جانىن ايقارا اشىپ كەلىپ ەدى. وركەنيەت دەگەنىمىز - شاھارلار. وسى قاعيدانىڭ اينىماس اقيقات بوپ سانامىزعا سىڭگەنى سونشا، ءبىز ءتىپتى كوش پەن قالا بىرىمەن ءبىرى مۇلدە سىيىسپايتىن الەمدەر دەپ بىلدىك. ال، شىندىق نە دەيدى؟ كوكتەمگە ىلەسىپ كوكجيەككە سىڭگەن كوشپەندى بۇلدىراعان قۇلا ساعىمدا تەربەلىپ، قيىرسىزعا سارعايا كوز تىككەن قۇتتى ورداسى - تۋعان ەلىنىڭ بايتاق شاھارى ورناعان وسىناۋ بەرەكەلى وزەن-سۋلاردىڭ جاعاسىنا كۇنى ەرتەڭ-اق قايتقان قازداي مامىرلاپ قايتا ورالارىن انىق بىلەتىن.
ۇزىنا عاسىرلار بويىنا ۇلى دالادا جاڭا قالا، ەلدى مەكەندەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى بوي كوتەرىپ جاتتى.

ديدارىڭدا ماڭگىلىكتىڭ مۇڭى ۇيىعان ۇلى دالا... كەرۋەندەپ كوشكەن تۇتاس داۋىرلەر ول ءۇشىن قاس-قاعىمدىق مەزەت قانا. قاتپارلى تاۋ، اڭىرعان وقشاۋ توبەلەرمەن تولقىنداپ شەكسىزدىككە ماڭعان ۇلان جازىق، الاپات كەڭىستىك مۇحيتىنىڭ شەجىرە-ەستەلىگى دە ءبىرتۇرلى قياپات. ونىڭ قيىرسىز قويناۋىندا وتكەن قيلى زاماندار، قىم-قيعاش وقيعالار تۋرالى بۇگىندە تەك اڭىز عانا ايتىلادى. بالكىم، ءوز ەستەلىگىن دالا اڭىزعا اينالدىرىپ قانا ساقتايتىن بولار.

بالكىم، بۇل دالانىڭ انىق تاريحى، شىنشىل شەجىرەسى - سول اڭىز بولار. ءبىر كەزدەرى، ەستە جوق ەرتە زاماندا، بۇل دالادا قايتالانباس دالالىق وركەنيەت دۇنيەگە كەلىپ ەدى. جالپاق الەمگە جانىن ايقارا اشىپ كەلىپ ەدى. وركەنيەت دەگەنىمىز - شاھارلار. وسى قاعيدانىڭ اينىماس اقيقات بوپ سانامىزعا سىڭگەنى سونشا، ءبىز ءتىپتى كوش پەن قالا بىرىمەن ءبىرى مۇلدە سىيىسپايتىن الەمدەر دەپ بىلدىك. ال، شىندىق نە دەيدى؟ كوكتەمگە ىلەسىپ كوكجيەككە سىڭگەن كوشپەندى بۇلدىراعان قۇلا ساعىمدا تەربەلىپ، قيىرسىزعا سارعايا كوز تىككەن قۇتتى ورداسى - تۋعان ەلىنىڭ بايتاق شاھارى ورناعان وسىناۋ بەرەكەلى وزەن-سۋلاردىڭ جاعاسىنا كۇنى ەرتەڭ-اق قايتقان قازداي مامىرلاپ قايتا ورالارىن انىق بىلەتىن.
ۇزىنا عاسىرلار بويىنا ۇلى دالادا جاڭا قالا، ەلدى مەكەندەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى بوي كوتەرىپ جاتتى.

ساحارا ءجۇزىن شاھارلارمەن ورنەكتەپ، مۇنارا، قورعان سوعىپ زەرلەگەن شەبەرلەر كىمدەر ەدى؟
«تۇرىكتەر ءوز قالالارىن وزدەرى تۇرعىزدى، اتاۋدى دا وزدەرى بەردى. بۇل اتاۋلار وسى كۇنگە دەيىن قولدانىلادى». (ماحمۇد قاشقاري، XI عاسىر) قيال جەتپەستەي عاجاپ، بازارلى دا اجارلى ەدى تۇرىك كەنتتەرى. «تاماشا، جۇرتى مول، سۋى مول، باۋ-باقشالى، قازىنالى...». الىس ەلدەردەن كەلگەن ساۋداگەر، ساياحاتشى بىتكەن وسىلاي دەپ تامساناتىن.
«تۇرىك دەگەن ەسىمدى ءتاڭىرى بىزگە ءوزى بەرگەن». (ماحمۇد قاشقاري، حI عاسىر).
تۇرىكتەردىڭ قۇت-بەرەكە، قاسيەت-كيەسى ەدى بۇل شاھارلار. جانە تەك تۇرىكتەردىڭ عانا ەمەس...
«جاۋىنان باسساۋعالاپ، قورعانىش، پانا ىزدەپ كىم كەلسە دە، تۇرىكتەر ونى قاناتىنىڭ استىنا الۋعا قاشان دا ءازىر ەدى. وسى ەلدە تۇرعىسى كەلگەن وزگە جۇرتتىڭ ادامدارىن دا تۇرىكتەر ەشقاشان جاتىرقاعان ەمەس» - دەيدى قاشقاري.
سەنگەن قۇدايلارى دا، وقىعان كىتاپتارى دا ارقيلى ەدى بۇل جۇرتتىڭ. ءار تەكتى مادەنيەتتەردىڭ ءتولى ەدى مۇنداعى ەل. بىراق، بەرەكە-بىرلىگى بۇزىلماعان، ۇيىتقىلى تۇتاس قاۋىم بولاتىن.

سەگىز قيىر شارتاراپقا بىردەي قۇشاعى اشىق تۇتاستىق - دالالىقتاردىڭ ۇلى اڭسار-يدەالى بولاتىن. بۇل اڭسار «تۇرىك» (اشىق) ەتنونيمى مەن «ءبىرتۇتاس» دەگەن ۇعىمدى بەرەتىن «بۇدۇن» سوزىندە كورىنىس تاپقان.
كيەلى بايراق كوتەرىلىپ، ءتاڭىرى تەكتى حان، قاعاندار وردا تىككەن استاناسىن اسپەتتەگەن دالالىق قاۋىم وسى بەينەلى ەدى. كۇز بەن قىس حان ورداسى استانالىق قالا - «بايتاققا» ىرگە ورنىقتىراتىن. «بايتاق» - «قاسيەتتى تاۋ، ۇلى تاۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. ساحارا جۇرتى ءوز استاناسىن وسىلاي ۇلىقتاعان. كوكتەم شىعا، حان ورداسى جايلاۋعا ىرگە اۋدارادى. كونە تۇرىك زامانىنان «كوك كۇيمە» اتالعان، اربالاردىڭ ۇستىندە شاعالاداي سامساعان اقبوز ۇيلەر اۋىر تىزبەك قۇرىپ، كەرۋەندەي سوزىلار ەدى. كونە تۇرىكتەردىڭ زامانداسى قىتاي اقىنى بو تسزيۋي-ي سول كوك كۇيمەنى (كوك وردانى) بىلاي دەپ جىرلايدى:
«تورەلەرىڭ سارايلارىن سىرلايدى،
بىراق مەنىڭ كوك ورداما تۇرمايدى.
كوپ سارايعا ورنەك سالىپ تاستاعان،
كوك وردامدى ولسەم - ايىرباستامان». تاڭعاجايىپ سالتاناتىمەن، ءتىل جەتكىسىز تىلسىم كوركىمەن باۋراپ، كوشپەندىنىڭ قيالىنا قانات بايلاپ، كوڭىلىن كوككە كوتەرگەن ۇلان-اسىر بۇل كوش كەرۋەنى وسىلايشا عاسىردان عاسىر اسىپ ساپار شەككەن.

وردا قايتىپ ورالعانشا، «قىش قالانىڭ» قولونەرشى، ۇستالارى، ديقاندارى مەن شاراپ اشىتۋشىلارى، كوپەستەرى مەن وقىمىستى-عالىمدارى - ارقايسىسى وزىنە تيەسىلى شارۋالارمەن اينالىسىپ جاتار ەدى. شاھار شەڭبەرىن ايقىش-ۇيقىش تىلىمدەپ، ءار تۇسىنان جارىپ وتەتىن داڭعىل جولدار «كوشە» دەپ اتالاتىن. كوشە - «كوش» سوزىنەن شىعادى.
كەرۋەندەر كەلىپ جاتاتىن، كەرۋەندەر كەتىپ جاتاتىن. ۋاقىتتىڭ سارتاپ مۇنارىنا سەلدىرەي ءسىڭىپ، باياۋ جىلجىپ كۇندەر وتەتىن. ۇرپاق ارتىنان ۇرپاقتى ايداپ، ماڭگىلىكتىڭ ءتۇپسىز قيىرىنا قاراي ۇلان دالانى باۋىرلاپ عاسىرلار ماڭاتىن. ۇلىستاردىڭ اتى وزگەرىپ، استانالارى اۋىسىپ جاتتى. جالعىز-اق، استانا تاڭداۋ ءداستۇرى وزگەرمەپ ەدى.

استانا-شاھار مىندەتتى تۇردە مول سۋلى وزەننىڭ، نە شالقار كولدىڭ جاعاسىنا تۇرعىزىلادى. كوشپەندىلەردىڭ ءوز استاناسى توڭىرەگىندە قىستاپ شىعۋى ءۇشىن، بۇل - ەڭ قاجەتتى شارتتىڭ ءبىرى بولاتىن. الميساقتان بەرى دالالىقتار جەردىڭ كيەلىلىگىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن. استانا تۇرعان توڭىرەك بۇكىل ەل-جۇرت قاسيەت تۇتاتىن جەر بولۋى ءتيىس ەدى. ول ءۇشىن كونە قورىم، اۋليەلەردىڭ بەيىت، مازارلارى سياقتى كيەلى ورىندار قالا ماڭىنان تابىلۋى شارت.
سونىمەن بىرگە، استانا اۋماعىنان دالانى وزگە الەممەن جالعاستىرىپ جاتاتىن كەرۋەن جولى ءوتۋى كەرەك.  ەڭ باستىسى، استانا ورنالاسقان اۋدان، تەرريتوريالىق جاعىنان كوشپەلى قاۋىمنىڭ باسىم بولىگىنىڭ قالا توڭىرەگىن قىستاپ شىعۋىن قامتاماسىز ەتە الاتىنداي كولەمدە بولۋى قاجەت. تەك سوندا عانا سول ءبىر قاۋىپ-قاتەرى كوپ زامانداردا حان وتىرعان وردا ءوزىن الاڭسىز سەزىنەر ەدى. ساحارادا عۇمىر كەشكەن ۇلىس-مەملەكەتتەردىڭ ءبارىنىڭ قالاۋى - بۇلا دا مازالى تىرشىلىك بولاتىن. بىراق، ارا-تۇرا - كەيدە، ءتىپتى تۇسىنىكسىز، ماعىناسىز - قاندى قىرعىن، قاقتىعىستار بولماي تۇرمايتىن.

ايتسە دە، وسىناۋ بەيبىتشىلىك پەن ەركىندىك تۋرالى ۇلى يدەيا دالانىڭ جادىندا ماڭگى قالدى. ول كەيدە كونە كەرۋەن جولدارىنداي جارقىراپ سايراپ جاتتى، كەيدە كومەسكى تارتىپ، ءوشىپ تە كەتتى. بىراق، ءبىرجولا جوعالعان ەمەس-ءتىن.
كۇندەردىڭ كۇنى، ءسويتىپ، دۇنيەگە جاڭا، دالىرەك ايتقاندا، جاڭارعان ۇلىس - قازاق ورداسى كەلىپ ەدى. 1456 جىل بولاتىن. جوعالتۋ مەن ىزدەۋ. دالانىڭ تاريحي تاعدىرىنىڭ ارقاۋىن، بالكىم وسى ەكى ۇعىم ايقىندايتىن شىعار. ۇلى دالا اتالاتىن شالقار كەڭىستىكتى جايلاعان جۇرت، قاي عاسىر، قاي زاماندا دا تاپقانىن - جوعالتقان، جوعالتقانىن - تاپقان... سولاي عۇمىر كەشكەن...

ءبىزدىڭ تاريح سول جوعالتقاندارىمىزدى ىزدەۋدەن تۇرادى. ءوزىن زاڭدى تۇردە كوك وردانىڭ مۇراگەرى دەپ بىلەتىن قازاق ورداسى تاريح ساحناسىنا دالالىق وركەنيەت، كوشپەندىلەر الەمىنىڭ جۇلىن-جۇيكەسىن قۇرايتىن داستۇرلەر مەن قۇندىلىقتاردىڭ ساقتاۋشىسى رەتىندە شىعىپ ەدى. كەزەكتەسىپ كوك وردانىڭ استاناسى بولعان ساۋران مەن سىعناق سىندى ءتاڭىر القاعان قۇتتى شاھارلار مەملەكەتىمىزدىڭ العاشقى ورتالىقتارى بولاتىن.  دالانىڭ قاھارلى قورعان، استانا-شاھارى ساۋراننىڭ اقىندار جىرعا قوسىپ ماداقتايتىن «تەربەتىلگەن» تاڭعاجايىپ مۇنارالارى قانداي ەدى! «ساۋران كليماتى جاقسى، اشىق دالادا تۇرعان، اسەم دە كوڭىلدى قالا، توڭىرەگىندە قوي وتارلارىمەن بىرگە توپ-توبىمەن جابايى ەشكىلەر جايىلىپ جۇرەدى. اينالانىڭ ءبارى قاتارلانىپ وسكەن تال-تەرەك. قالانى بيىك قابىرعا قۇرسايدى، ونىڭ سىرتى تەرەڭ قازىلعان ور». (رۋزبەحان، XVI عاسىر).

مىنا توبەلەردىڭ استىندا ءبىزدىڭ كونە استانامىز، بۇكىل دەشتى-قىپشاقتىڭ ساۋدا ايلاعى، شادىمان-شۋلى سىعناق شاھارى كومۋلى جاتىر.
«و، سىعناق،
قاقپالارىڭنىڭ شاڭىن
ءسۇيىپ جىلار ەم،
قايتا تۋسام،
سىعناقتا تۋار ەم».
(شامسۋددين سىعناقي، XIII عاسىر).
XVI عاسىردىڭ باسىندا وردا استاناسى، جايىقتىڭ جاعاسىنداعى سارايشىققا كوشەدى. التىن وردا حاندارىنىڭ مۇردەسى جاتقان بۇل داڭقتى شاھار قازاقتىڭ جەرىن جيناقتاپ، ءورىسىن تۇگەندەگەن قۇدىرەتتى قاسىم حاننىڭ دا ءپاني دۇنيەدەگى ەڭ سوڭعى مەكەنى بولدى. «سارايشىق ۇلىسۋ اتالاتىن كەڭ ارنالى، مول سۋلى داريانىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان. وزەن بەتىنە باعداتتاعىداي قايىق توسەپ، كوپىر تارتقان».  (يبن باتۋتى، XIV عاسىر). قاسىم حان ولگەننەن كەيىن دالانىڭ ۇزاققا سوزىلعان، الاساپىران سۇرگىنگە تولى اۋىر كۇندەرى باستالادى. ەل ىرگەسى ويران بولادى، ەر-ازامات قىرعىن تابادى. بىرىنەن ءبىرى وتكەن سۇمدىق حابارلار كورشى ەلدەردى كوكتەپ ءوتىپ، سوناۋ ءۇندى جۇرتىنا دەيىن جەتەدى. كاشمير ءۋالاياتىنىڭ ءامىرى مۇحامەد حايدار دۋلاتي «قازاق دەگەن ءبۇتىن ءبىر حالىقتان جەر بەتىندە ءىز دە قالمادى. تاعدىردىڭ جازۋى سولاي بولدى» - دەپ جازادى XVI عاسىردىڭ قىرقىنشى جىلدارىندا.
قانشا مارتە كۇل بولىپ ورتەندى ەكەن، كۇيىپ كەتكەن جۇرتىنىڭ ورتەڭىنەن قانشا مارتە كوكتەپ، باس كوتەردى ەكەن بۇل قازاق! ءومىر ءۇشىن ارپالىسقان جانكەشتى كۇرەسكە تولى سول ءبىر قيىن-قىستالاڭ جىلدارى ەل ورداسى ەجەلگى سوزاق قالاسىنا ورنىعىپ ەدى. 1598 جىلى تاۋەكەل-ءباھادۇر حان ەل كوكسەگەن ەجەلگى ارمانعا اقىرى قول جەتكىزدى - بۇلىنشىلىك جىلدارى ايىرىلىپ قالعان قاسيەتتى تۇركىستاندى قازاق جۇرتىنا قايتاردى.

قاسيەتتى تۇركىستان... ءبىر زاماندارى وسىندا، جانارىنىڭ جارىعى جارقىراپ شىعىپ كەلە جاتقان كۇن ساۋلەسىنە سوڭعى رەت شاعىلىپ، ءپاني قىزىعىنان بوي سۋىتقان قوجا احمەت ياسساۋي اۋليە ماڭگى ءتۇن-تۇنەكتەن اللانىڭ نۇرىن، عالامنىڭ اقيقاتىن ىزدەمەككە جەر استىنداعى قىلۋەتكە ءتۇسىپ كەتە باردى. عاسىرلار وتكەندە ونىڭ قابىرى ۇستىنەن اتىشۋلى اقساق تەمىر دۇربە تۇرعىزادى. رۋزبەحاننىڭ جازۋىنشا، ونىڭ ساۋلەت قۇرىلىسى ادام ونەرىنىڭ اسقاق قۇدىرەتىن پاش ەتىپ تۇر. «توفىراق بولعىل، دۇنيە سەنى باسىپ ءوتسىن» دەگەن وسيەت ايتىپ ەدى قوجا احمەت. ءپاني دۇنيەدە ءتىرى پەندەگە باس يمەي وتكەن دالانىڭ وركوكىرەك يگى-جاقسىسى ولگەندە قوجا احمەتتىڭ ساياسىندا جاتقاندى ماقسۇت قىلدى.
سول جەردەن قازاق ۇلىسىنىڭ اقىرعى حانى - ۇلى ابىلايدىڭ دا عازيز رۋحى عارىشقا سامعاپ ەدى.

..حح-عاسىر قازاق مەملەكەتتىگى تاريحىنىڭ جاڭا بەلەسى بولدى. سامودەرجاۆيە قۇلادى. اق پاتشا تاقتان تايدى. ۇلى دالا، داۋىل الدىنداعى تەڭىزدەي تىنا قالدى. رەسەيدەگى قورعان قالا - ورىنبور ساياسي وقيعالاردىڭ ورتالىعىنا اينالدى. قازاقستاندىق سەزدەردىڭ بارلىعى دا وسىندا وتەدى. الاش پارتياسى ۇيىمداستىرىلىپ، الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلدى. ءبىزدىڭ ۇران - دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا، ۇلتتىق دەربەستىك جانە ادىلەتتىك دەپ جاريالادى ولار. الايدا، الاش ازاماتتارىنىڭ ارمانىنىڭ ورىندالۋىنا تاعدىر جازباپتى. ارپالىسقان ازامات سوعىسى باستالىپ، كوپ وتپەي، ورىنبوردى قىزىلدار باسىپ الدى.
1920-جىلى، 26-تامىزدا كەڭەستىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى جانە حالىق كوميسسارلار كەڭەسى ورتالىعى ورىنبور قالاسى بولىپ بەلگىلەنگەن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنداعى كەڭەستىك سوتسياليستىك قىرعىز اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋى تۋرالى دەكرەت قابىلدادى. قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ ءبىرىنشى سەزى بۇل شەشىمدى ءوزىنىڭ دەكلاراتسياسىمەن بەكىتتى. تاريحتىڭ جاڭا تارماعى باستالدى. سول كەزدىڭ اسا ءىرى ساياسي قايراتكەرى سۇلتانبەك قوجانوۆ استانانى ەلدىڭ ىشىنە قاراي كوشىرۋ كەرەكتىگىن دالەلدەپ بەردى. «استانا قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگى»، - دەپ مالىمدەدى قوجانوۆ، - «ەڭ الدىمەن ۇيلەرى جانعا جايلى ادەمى قالاعا ەمەس، قازاق ەڭبەكشىلەرىنە ناقتى قامقورلىق جاساي الاتىن ورتالىققا عانا ءزارۋ». بۇل تۇستاعى ەڭ كۇردەلى ماسەلە - بۇكىل قازاق حالقىن ءبىر رەسپۋبليكانىڭ اۋماعىنا ءوز ەركىمەن بىرىكتىرۋ بولاتىن. ويتكەنى بۇكىل وڭتۇستىك قازاقستان مەن جەتىسۋ، قازىرگى وزبەكستان، تۇركمەنستان جانە قىرعىزستاندى بىرىكتىرگەن تۇركىستان قۇرامىندا بولاتىن. 1924-جىلى، ماسكەۋ، ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىن ۇلتتىق اۋماقتىق تۇرعىدان بولەكتەۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. وڭتۇستىك وبلىستار قازاقستانعا قايتارىلدى.

ءسويتىپ، 1925-جىلى رەسپۋبليكانىڭ استاناسى كەيىننەن قىزىلوردا اتانعان اقمەشىت قالاسىنا ورنىقتى. بۇل قالانى تاڭداۋدىڭ سەبەبى قانداي؟ بىرىنشىدەن، اقمەشىت قازاق دالاسىنىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان، - دەپ دالەلدەدى قوجانوۆ، - ەكىنشىدەن، تاشكەنت تەمىر جولى اقمەشىتتى ەلدىڭ بارلىق ولكەلەرىمەن بايلانىستىرادى. ونىڭ ۇستىنە قالا سىرداريانىڭ جاعاسىندا تۇر. بۇل - ۇلى داريا ءبىر كەزدەرى ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزدىڭ بەسىگى بولىپ ەدى.
ەلورداسىنا اينالعان كەزدە قىزىلوردا شىن مانىندە قايتا تۇلەپ، كوركەيىپ، وسە ءتۇستى. سىلاعى ءتۇسىپ، سىنى كەتە باستاعان وسىناۋ كونە عيمارات سىرداريانىڭ جاعاسىندا ناعىز ەلورداسىن ورناتپاق بولعان ادامداردىڭ ارمانىمەن ەرلىگىن ءالى كۇنگە ۇمىتقان جوق. قىزىلوردا قۇلپىرىپ سالا بەردى. كىتاپحانالار مەنەن مەكتەپتەر اشىلدى. قازاق دراما تەاترى قۇرىلدى. الايدا، ورتالىقتىڭ رەسپۋبليكاعا ساياسي قىسىمى كۇشەيدى. جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن باستالدى. سۇراپىل زۇلماتتىڭ العاشقى اۋىر باتپانى الدىمەنەن الاشوردا ازاماتتارىنىڭ باسىنا ءتۇستى. ولاردى قىزمەتتەرىنەن قۋىپ، جەر اۋدارىپ، اباقتىعا قاماپ، اتۋ جازاسىنا بۇيىرىپ جاتتى. حالىقتى ەستەن كەتپەس تراگەديا، سۇمدىق تەررور مەن اشتىقتىڭ ازابى كۇتىپ تۇرعان ەدى. تاريحىمىزدىڭ قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ العاشقى داۋىرىنەن جازىلا باستاعان «سىرداريا» ەپوپەياسىن قىزىلوردا شاھارى وسىلايشا ءتامامدادى. اراعا عاسىر سالىپ، ءبىز سىرداريانىڭ جاعاسىنا قايتادان ورالىپ، وسىناۋ ۇلى وزەننىڭ ۇستىندە مەملەكەتتىك جالاۋدى قايتا جەلبىرەتپەك بولدىق. بىراق بۇل باسقا زامان، باسقا مەملەكەت جانە باسقا بايراق ەدى.  زاڭعارى بيىك، اڭعارى كوركەم عاجايىپ اسقار ىلە الاتاۋىنىڭ تەرىسكەي بوكتەرىندە سوناۋ ورتا عاسىردىڭ باسىندا اتىرابىندا المانىڭ ءيىسى اڭقىعان «المالىق» اتتى قالا بولعان. XIX عاسىردا سونىڭ تاريح كوشى تاپتاعان كونە قونىسىنا ورىس وتارشىلارى «ۆەرنىي» اتتى اسكەري بەكىنىس سالدى.
كەڭەس كەزىندە، 1921 جىلدىڭ 14-ناۋرىزىندا كەڭەستىك تۇركىستان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ شەشىمىمەن بۇرىنعى «ۆەرنىي» ەندى رەسمي قۇجاتتاردا «الما-اتا» دەگەن اتقا يە بولدى. (الماتى اتاۋىنىڭ دۇرىس جازىلۋى تۋرالى ماسەلە سول كەزدەن باستاپ بۇقارا كوپشىلىكتىڭ قولداۋىمەن الدەنەشە رەت مەملەكەتتىك دارەجەدە تالقىلانعان. الايدا، 70-جىلدان استام بويى سول اتاۋ ءۇش بىردەي ۇرپاقتىڭ ماڭدايىنا تاعدىردىڭ جازۋى بولىپ تاڭىلدى. تەك 1994-ءشى جىلى عانا ءوزىنىڭ ەجەلگى «الماتى» اتتى تاريحي ەسىمىنە يە بولدى).

ورتالىق ازيا مەن قازاقستان اراسىنداعى ساياسي-ەكونوميكالىق، تاريحي ارا-جىكتىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى بۇل قالا ايماقتاعى اكىمشىلىك، ەكونوميكالىق جانە مادەني ورتالىق بولىپ قالىپتاستى. 1997-جىلدىڭ 29-ساۋىرىندە بۇكىلوداقتىق حالىق كوميسسارلار كەڭەسى قازاقستان استاناسىن قىزىل-وردا (اقمەشىتتەن) الماتىعا كوشىرۋ تۋرالى جالپىقازاقستاندىق VI سەزىنىڭ شەشىمىن بەكىتتى.
1937-جىلدىڭ 26-ناۋرىزىندا قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ X سەزى بۇرىنعى اۆتونوميانىڭ ەندى رەسپۋبليكا بولىپ جاريالانۋى جونىندەگى كونستيتۋتسيانىڭ زاڭىن بەكىتتى. ءسويتىپ، الما-اتا قالاسى كەڭەستىك سوتسياليستىك قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى رەتىندە استانا بولىپ بەلگىلەندى.

الماتىنى كوركەيتكەن، وندا عۇمىر كەشكەن الدەنەشە ۇرپاقتىڭ وسىناۋ اسەم قالاعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ادام ايتقىسىز. وسىناۋ جىلداردىڭ ارالىعىندا الماتى تەك قانا قازاقستانداعى ەمەس، بۇكىل وداقتاعى ەڭ سۇلۋ، عاجايىپ قالالاردىڭ قاتارىنا قوسىلدى. الدەنەشە ونجىلدىقتار بويىنداعى تاريح كوشىنىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك وزگەرىستەرى، ونىڭ ۇلى وقيعالارى وسى وردانىڭ ماڭدايىنا جازىلعان. سونىڭ ءبىرى 1986-جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى. سودان بەس جىلدان سوڭ الماتى قۇدىرەتتى كەڭەس يمپەرياسىنىڭ ىدىراعانىن كوزىمەن كورىپ، ەندى ءوزىنىڭ استانالىق زەڭگىر كوك اسپانىنا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كوك بايراعىن جەلبىرەتتى.

1995-جىلدىڭ 30-تامىزىندا وسى الماتىدا ەگەمەندى قازاقستان دامۋىنىڭ جاڭا ءداۋىرىن باستاعان اتا زاڭ قابىلداندى. ەكى جىلدان كەيىن ول ءوزىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى رەتىندە ارداقتى مىندەتىن ەلىمىزدىڭ جاڭا ورداسى استانا قالاسىنا تابىس ەتتى. قازىر ءبىز استانانىڭ جاڭا داۋىردەگى مەملەكەتتىك، تاريحي، جاسامپازدىق تۇلعاسىنىڭ تۇعىرلانا تۇسكەنىنە ناقتى كۋاگەر بولىپ وتىرمىز.