بۇرىندارى اسكەرگە كەتۋ دە، كەلۋ دە قۋانىش بولاتىن. بۇگىنگى جاعداي مۇلدەم باسقاشا. زامان وزگەرگەن سايىن، اسكەرگە بارۋ ازاماتتىق مىندەتتەن بۇرىن، قاجەتتىلىككە اينالعانى جاسىرىن ەمەس. ال مۇنداي جاعدايدا ىڭعايلى، ۇتقىر، جاقسى جابدىقتالعان، ازىرلىگى مول ارميا قۇرۋ مۇمكىن بە؟ سايىپ كەلگەندە، قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرى كەز كەلگەن جاعدايدا الدىنا قويىلعان تاپ­سىرمالاردى ورىنداۋعا قابىلەتتى مە؟ وسى رەتتە ءبىز ەلىمىزدىڭ اسكەري الەۋەتىنە كوز جۇگىرتىپ ءوتۋدى ءجون كورىپ،  قورعانىس سالاسى توڭىرەگىندە تۇيىقتالعان بىرقاتار ماسەلەنىن بەتىن اشۋعا تىرىستىق.

بۇرىندارى اسكەرگە كەتۋ دە، كەلۋ دە قۋانىش بولاتىن. بۇگىنگى جاعداي مۇلدەم باسقاشا. زامان وزگەرگەن سايىن، اسكەرگە بارۋ ازاماتتىق مىندەتتەن بۇرىن، قاجەتتىلىككە اينالعانى جاسىرىن ەمەس. ال مۇنداي جاعدايدا ىڭعايلى، ۇتقىر، جاقسى جابدىقتالعان، ازىرلىگى مول ارميا قۇرۋ مۇمكىن بە؟ سايىپ كەلگەندە، قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرى كەز كەلگەن جاعدايدا الدىنا قويىلعان تاپ­سىرمالاردى ورىنداۋعا قابىلەتتى مە؟ وسى رەتتە ءبىز ەلىمىزدىڭ اسكەري الەۋەتىنە كوز جۇگىرتىپ ءوتۋدى ءجون كورىپ،  قورعانىس سالاسى توڭىرەگىندە تۇيىقتالعان بىرقاتار ماسەلەنىن بەتىن اشۋعا تىرىستىق.

الدىمەن، جالپى جۇرتشىلىقتى مازالاي قويماسا دا، كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن «ەلىمىزدىڭ قارۋلى كۇشتەرى جەرىمىزدى جاۋدان قورعاپ قالۋعا قاۋقارى بار ما» دەگەن ساۋالدىڭ توڭىرەگىندە وي تارقاتساق. بالكىم بۇعان بىرجاقتى جاۋاپ بەرۋ وڭايعا سوقپاس، دەگەنمەن وقىرمان قاۋىم نازارىن مىنا ءبىر ساندىق، ساپالىق جايتتارعا اۋدارىپ كورەلىك. رەسمي اقپاراتتارعا يوسۇيەنسەك قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرى 74 مىڭ اداممەن جاساقتالعان. ەلىمىزدىڭ قارۋلى كۇشتەرىنە جىلىنا ورتا ەسەپپەن 0,9 ميلليارد دوللار بولىنەدى. مۇندايدا «قازاقستاندى قورعاۋعا 74 مىڭ اسكەر جەتكىلىكتى مە» دەگەن  زاڭدى سۇراق تۋىندايتىنى انىق. حالىقارالىق زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ مالىمەتىنشە ورتالىق ازياداعى ايتارلىقتاي تەگەۋرiندi دەپ سانالاتىن قازاق ارمياسىنداعى اسكەري قىزمەتكەرلەر سانى ەل حالقىنىڭ بiر پايىزىن دا قۇرامايدى ەكەن. ياعني، ەلىمىزدەگى 217 مىڭعا جۋىق تۇرعىنداردىڭ بiرەۋi عانا ءوز تاعدىرىن اسكەري قىزمەتكە ارنايدى دەگەن ءسوز. ال جەر اۋماعى، ءتىپتى حالىق سانى جاعىنان بولسىن ەلىمىزدەن قالىس قالىپ جاتقان بەلورۋسسيانىڭ اسكەرى - 80 مىڭ ەكەن. بايقاپ وتىرساق، وسى كورسەتكىشتىڭ وزىنەن - اق ەلىمىزدەگى اسكەر سانى از دەگەن قورىتىندى شىعارۋعا بولاتىنداي. راس، ەگەر اسكەرىمىزدىڭ قارۋ-جاراعى ەڭ سوڭعى ۇلگىدە جاساقتالىپ، قۇرامنىڭ جارتىسىنان كوبى جوعارى ءبىلىمدى بولسا الاڭداۋىمىزعا سەبەپ تە بولمايتىن شىعار. بىراق، وسى تالاپ بىزگە ساي كەلە مە؟ سونى انىقتاپ كورەلىك.

ەلىمىزدىڭ اسكەري الەۋەتىن ساندارمەن سويلەتiپ كورسەك:

قازاقستاندا 4 ءتۇرلى اسكەر بار: اۋە قورعانىس كۇشتەرى، قۇرلىقتاعى اسكەر، اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى جانە رەسپۋبليكالىق گۆارديا.

ەلىمىزدەگى            قۇرلىق                  اۋە                     اسكەري-تەڭىز

اسكەر سانى    اسكەرىنىڭ سانى   كۇشتەرىنىڭ سانى    كۇشتەرىنىڭ سانى

74 مىڭ ادام        47 مىڭ                  19 مىڭ                   3 مىڭعا جۋىق

تانك سانى         تىكۇشاق        اسكەري كولىك          مينومەتتەر

5 مىڭ               130-عا جۋىق          4 مىڭ             2 جارىم مىڭنان استام

(ت-80, ت-72,  جانە ت-62)

ەلىمىزدىڭ قورعانىس كەشەنىندە بۇعان قوسا 25 بومبىلاۋشى سۋ-24, 40 تارتا جويعىش ميگ-29, 14 جويعىش سۋ-27, 14 شابۋىلداۋشى سۋ-25, 43 اسكەري جويعىش ميگ-31 ۇشاقتارى مەن 100 زەنيتتىك زىمىران كەشەنى بار.

قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ تاراتقان اقپاراتىنا سايكەسى قازاقستان اۋە قورعانىسىنىڭ اسكەري دايىندىعى دا جوعارى دەڭگەيدە. ال اۋە قورعانىس كۇشتەرى سوڭعى ۇلگىدەگى تەحنيكالارمەن جابدىقتالعان.

الايدا قورعانىس سالاسىنىڭ بىرقاتار ماماندارى بۇنىمەن كەلىسپەيدى. گەنەرال مايور امىربەك توگىسوۆتىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدىڭ اسكەرىن ساپالى تەحنيكامەن جابدىقتاۋ ۇلكەن پروبلەماعا اينالىپ وتىر. نەگە؟ سەبەپ سول، قيراعان يمپەريادان «مۇراعا» قالعان تەحنيكالاردىڭ باسىم بولىگىنىڭ توزىعى جەتىپ، ءتىپتى قولدانۋدان قالىپتى. ايتالىق، بىزدەگى «ىستەن شىقپاعان» تانكىلەر سانى شامالاپ ايتقاندا 900 -ءدى قۇراسا، ونىڭ ونىڭ 30 پايىزى - ت-62, 70 پايىزى - ت-72. ال وسى تيپتەگى تانكىلەر پايدالانۋ مەرزىمى ءوتىپ بارا جاتقان تەحنيكالار قاتارىنا كىرەدى ەكەن. موتواتقىش بولىمدەردە دە وسى كەمشىلىك. سۇرانىسى جوعارى بولعانمەن، بمپ 1-2 ماركىلىك اتقىش تەحنيكالارى قارۋلى كۇشتەرىمىزدە 500-گە عانا جەتەدى. بىزدە ءتىپتى اسكەري تەحنيكالاردى جوندەۋدەن وتكىزەتىن بازالار دا جوق. بۇدان كەلە، جويعىش ميگ-25, شابۋىلداۋشى سۋ-25, بومبالاۋشى سۋ-24 سياقتى موتوقورلارىمىزدى پايدالانۋ قاۋىپ تۋعىزۋدا. مامان  سوزىنە سەنسەك، بىزدە  قارۋ-جاراقتىڭ - 50, اسكەري تەحنيكانىڭ 70 پايىزى ەسكىرىپتى.

كوڭىل كونشىتەرلىك تۇس، جىل وتكەن سايىن ۇكىمەت قورعانىس سالاسىن قارجىلاندىرۋدى ۇلعايتىپ كەلەدى. بيىل اسكەري بيۋدجەتىمىزدىڭ كولەمى 165,469 ملرد تەڭگەنى قۇرادى. بۇل استە تومەن كورسەتكىش ەمەس ەكەنىن ايتا كەتەلىك. وتكەن 2009 جىلمەن سالىستىرعاندا 19 پايىزعا، 26 ملرد تەڭگەگە ارتىق. ال 2007 جىلى قازاقستاننىڭ اسكەري بيۋدجەتi تۇڭعىش رەت ميلليارد دوللارلىق مەجەدەن اسىپ ءتۇسiپ، 1 ملرد.220 ميلليون دوللاردى قۇرادى.

كەستە:

قازاقستانمەن كورشىلەس ەلدەردىڭ قارۋلى كۇشتەرىنىڭ الەۋەتى تومەندەگىشە:

مەملەكەت       اسكەر سانى           اسكەري بيۋدجەتى

قحر                  2 ملن. 500 مىڭ       35 ملرد. (دوللارعا شاققاندا)

رەسەي                1 ملن.-نان استام     25 ملرد.

وزبەكستان        68 مىڭ                     302 ملن.

تۇركىمەنستان   50 مىڭ                     116 ملن.

تاجىكستان         15 مىڭ                      52 ملن.

قىرعىزستان    شامامەن 11 مىڭ       40 ملن.

پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ ىشىندە قورعانىس سالاسىنا قوماقتى قارجى قۇيعان مەملەكەتتەردىڭ ءتىزىمى:

ۋكراينا - 2,6 ميلليارد (دوللارمە  شاققاندا)

ءازىربايجان - 2,4 ميلليارد

گرۋزيا - 1,2 ميلليارد.

اسكەرگە دە الدىلەر كەرەك

راسىمەن، ەرتەڭ ءبۇتىن ءبىر ەلدىڭ تىنىشتىعىن كۇزەتكەن ساربازدىڭ دەنساۋلىعى سىر بەرسە، قايتپەكپىز؟ ورتاشا ەسەپپەن العاندا، ەلىمىزدە اسكەرگە شاقىرتىلعان ءاربىر 10 بوزبالانىڭ 4-5-ەۋى جارامسىز دەپ تانىلادى ەكەن. ال ەلىمىزدە اسكەري قىزمەتكە جارامدىلاردىڭ باسىم بولىگىن جامبىل، قىزىلوردا، اقتوبە وبلىستارى مەن استانا قالاسىنان شاقىرىلعاندار قۇرايدى. تومەنگى كورسەتكىشتەر اقمولا، قوستاناي، سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنىڭ ۇلەسىنە تيەسىلى. اسكەرگە شاقىرۋ ناۋقانىن  وتكىزەتىن مەديتسينالىق كوميسسيا جۇمىسىنا دا جۇرتتىڭ بارلىعى بىردەي كوڭىلى تولا بەرمەيدى. وسى مەكەمەلەر قابىرعاسىنان  شىعاتىن «باي بالالارى ورايىن تاۋىپ اسكەرگە بارمايدى»،  «وتسروچكا» الۋعا بولادى ەكەن»، «اسكەرگە ءالجۋازداردى اكەتىپ جاتىر-مىس» دەگەن الىپ-قاشپا سوزدەر قالىڭ كوپشىلىكتىڭ قۇلاعىنا تۇرپىدەي تيەتىنى جاسىرىن ەمەس.

قالاي دەسە تە سوڭعى جىلدارى جاۋىنگەر اتانۋعا جارايتىندار بىرتىندەپ كوبەيىپ كەلەدى. ونىڭ سەبەبى تۇسىنىكتى دە. قۇقىق قورعاۋ سالاسىندا قىزمەت اتقارعىسى بار جاستاردىڭ كوپشىلىگى اسكەرگە «اسكەري بيلەت» الۋ ءۇشىن اتتاناتىنى بەلگىلى. الايدا ايتپاعىمىز بۇل ەمەس. الدە الدىلەردىڭ كوبەيگەندىگىنەن بە، الدە ءتارتىپتىڭ باقىلاۋدان شىققانىنان با، قازاقستان قارۋلى كۇشتەرى قۇرامىندا الىمجەتتىك ءالى تىيىلماي تۇر. راس، ەلىمىزدەگى بارلىق اسكەري بولىمدەر تارتىپسىزدىككە بوي الدىرعان دەپ ايتا المايمىز.

اسكەري پروكۋراتۋرانىڭ سوزىنە سەنسەك ساربازدار اراسىندا قىلمىس سانى بيىل ەكى ەسەگە دەيىن ازايىپتى. بىراق، كوزبەن كورگەندى جاسىرۋعا بولمايدى. سوڭعى ەكى ايدىڭ ىشىندە عانا ەل ءىشىن جاڭعىرتقان ەكى قىلمىستىق وقيعا ورىن الدى...

وسكەمەندەگى 27/943 اسكەري بولىمىندە كەلىسىم-شارت بويىنشا جۇمىس ىستەيتىن قىزمەتكەرلەر ساربازدى سوققىعا جىعىپ، 19 جاسار جىگىت سويلەۋ قابىلەتىنەن ايىرىلسا. الماتىداعى 55-تە 71 اسكەري بولىمىندە اسىلىپ ولگەن 20 جاسار جاۋىنگەردىڭ ءولىمى بۇكىل قورعانىس سالاسىن اياعىنان تىك تۇرعىزدى.

مۇندا دا اسكەري بورىشىن وتەپ جاتقان قازىبەك تەمىرحانوۆتىڭ ولىمىنە قاتارلاستارى قاتارىنان جاسالعان وزبىرلىق ارەكەت سەبەپ بولعان.

ايدوس احمەت، اسكەري پسيحولوگ:

- الەمجەتتتىك ارەكەتتەر بار. جانە جاقىن ارادا تيىلار ءتۇرى كورىنبەيدى. وسى ارادا اسكەري بورىشتى اركىم ءوز ايماعىندا وتەگەنى دۇرىس دەگەن پىكىر ايتار ەدىم. وسى جاعداي ساربازدار اراسىنداعى الىمجەتتىك جاساۋ وقيعاسىنىڭ ازايۋىنا دا سەپتىگىن تيگىزۋى ابدەن مۇمكىن. ەكىنشىدەن، وفيتسەرلەر مەن شارتقا وتىرىپ قىزمەت ەتەتىندەرگە دە ءتارتىپ بۇزباۋ جايلى، جارعى تالاپتارىن ورىنداۋ تۋرالى دارىستەر ءجيى وقىتىلۋى كەرەك. بۇل ولاردىڭ سانا-سەزىمى مەن پايىمىنا وڭ اسەر ەتەدى.

«كونتراكتنيك». ول كىم؟

بۇل اسكەردىڭ قابىلەتتىلىگى قانشالىقتى؟ جوعارى تەحنولوگيالىق اسكەري وپەراتسيالارعا توتەپ بەرەر قاۋقارى بولا ما؟ جاسىرارى جوق، قازىرگى تاڭدا قولىندا ديپلومى بولعانىمەن جۇمىس تاپپاي ساندالعان اۋىل جاستارىنىڭ نەگىزگى بارار جەرى - وسى. ال كەشە عانا وقۋىن بىتىرگەن جاستىڭ، از ۋاقىت ىشىندە اسكەر ومىرىنە بەيىمدەلىپ كەتۋى دە نەعايبىل. بۇگىنگى كۇنى قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرىندە كەلىسىم-شارتپەن بورىشىن وتەيتىندەر 50%، ال مەرزىمدى قىزمەتتەگى اسكەريلەر 40% قۇرايدى. قازاقستان ارداگەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ  توراعاسى ب. سماعۇل وسى ورايدا ءوز ويىن بىلايشا تارقاتتى:

- ساننان ساپاعا كوشەتىن كەز جەتكەن سياقتى. ويتكەنى كەلىسىمشارتپەن جۇمىس ىستەيتىن اسكەر جاڭا زامانعا ساي قانداي دا ءبىر اسكەري ءىس-قيمىلدارعا دايىن بولۋى كەرەك. اسكەرگە باس بولاتىن گەنەرالدىڭ ءوزى اسكەري-تەوريا جاعىنان قاتارداعى جاۋىنگەردەن وق بويى وزىق تۇرعانى ماڭىزدى. ەكىنشىدەن، جاسى ۇلكەن ماماندار وفيتسەر بولىپ، جاستار قاتارداعى جاۋىنگەر بولۋى ءتيىس. ماعان سالسا وسى سالاعا تەك سىننان وتە بىلگەندەردى عانا جىبەرەر ەدىم. سەبەبى ەلىمىزدىڭ شەكاراسىن تەك ماماندانعان، قابىلەتى جوعارى، بەلگىلى ءبىر سالانى جەتە مەڭگەرگەن، باستىسى مورالدىق جاعىنان تازا ادامنىڭ قورعاعانى دۇرىس.

ءيا، وسى ءسوزدىڭ جانى بار. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ەل ارمياسىنىڭ 50 پايىزى جوعارى ءبىلىمدى بولسا، 30 پايىزىن ورتا ءبىلىم العاندار قۇرايدى ەكەن. ارينە، اسكەر قاتارىنا شاقىرىلۋشىلاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى جوعارى بولعانى ءبىر ەسەپتەن بۇل دۇرىس تا شىعار. الايدا كەلىسىمشارتپەن جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ باسىم بولىگى، وسى كاسىپتى مەڭگەرۋگە ءماجبۇر بولعانىن ەسكەرسەك، اسكەري قىزمەتتىڭ تەك كاسىبي تۇرىنە كوشۋ پسيحولوگيالىق جاعىنان قاۋىپتى. ايتالىق سولداتتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى ناشار بولسا، اسكەردە قالاي قىزمەت ەتەدى؟ مۇنداي اسكەر الدىمەن ەل قورعاۋدى ەمەس، اقشا تابۋ جاعىن ويلاۋى دا ابدەن مۇمكىن عوي.

ءبىر جاعىنان العاندا، شارت نەگىزىندە اسكەري قىزمەتتە بولۋ جۇمىسسىز جاستارعا قولايلى-اق. جالپاق تىلمەن ايتقاندا «كونتراكتنيكتەرگە» ۇكىمەت تاراپىنان اي سايىن ەڭبەك اقى تولەنەدى. بىلتىر مۇنداي جاۋىنگەر ايىنا 35-36 مىڭ تەڭگەدەن قايىرسا، بيىل كەلىسىم-شارت نەگىزىندە قىزمەت ەتۋشىلەردىڭ ەڭ تومەنگى جالاقىسى 43 مىڭ تەڭگەگە جەتكەن. قىزمەت ءوتىلى مەن شەنى جوعارىلاعاندار اراسىندا 100 مىڭ، ءتىپتى 200 تەڭگەدەن اسىپ جىعىلايتىن جالاقى الاتىندارى بار. جىل سايىن ءار اسكەري قىزمەتشىگە 45 تۇردەن تۇراتىن كيىم-كەشەگى تەگىن بەرىلەدى. 45 جاسىندا زەينەتكەرلىككە شىعادى.

سول زەينەتكەرلىككە شىعار الدىندا اي سايىن قانداي كولەمدە ەڭبەك اقى الىپ تۇرعان بولسا سول كولەمدە زەينەتاقى الاتىن بولادى. ول از دەسەڭىز، سەگىز جىل قىزمەتىن وتەگەن سارباز جوعارى وقۋ ورنىندا اقىلى نەگىزدە ءبىلىم جالعاستىرعىسى كەلسە، قورعانىس مينيسترلىگى وقۋ اقىسىنىڭ 50 پايىزى تولەيدى ەكەن.

ال دايىندالىڭدار...

ۇستiمiزدەگi جىلدىڭ 1 قازانىنان باستاپ قازاقستان قارۋلى كۇشتەرiنiڭ قاتارىنا جاس جاۋىنگەرلەردi قابىلداۋ باستالدى. قازىر رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ايماقتارىندا اسكەرگە شاقىرۋ ناۋقانىنا وراي جۇمىستار جۇرگiزiلۋدە. قارۋلى كۇشتەردىڭ قاتارىنا 6 مىڭداي جاستى، وزگە اسكەري قۇرامالارعا تاعى 8 مىڭداي جاستى شاقىرۋ جوسپارلانىپ وتىر. قازاقستاندا اسكەري بورىشىن وتەۋگە شاقىرۋ ناۋقانى ەكى رەت - كوكتەمدە جانە كۇزدە وتەدى. اسكەر قاتارىنا اسكەردەن بوساتىلۋعا قۇقىعى جوق ون سەگىز جاستان جيىرما جەتى جاس ارالىعىنداعى ەر جىگىتتەر شاقىرىلادى. اسكەري بورىشتىڭ مەرزىمى ون ەكى اي. بيىلعى شاقىرىلىمنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، اسكەرگە الدىمەن جوعارى ءبىلىمى بارلار، شەتەل ءتىلىن بىلەتىندەر الىنادى. ونىڭ ۇستىنە قازىر بورىشىن وتەۋشىلەردىڭ دەنساۋلىعىن تەكسەرۋگە اسا ءمان بەرىلىپ وتىر. بۇعان دەيىن بوزبالالار پسيحولوگ پەن ناركولوگتىڭ قاراۋىنان وتپەيتىن. ەندى، قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ارنايى جارلىعى بويىنشا، ءار ءبىر كوميسسيا قۇرامىندا مىندەتتى تۇردە ناركولوگ تا وتىراتىن بولىپتى. سونداي ەلىمىزدە اسكەري تىركەۋگە تۇرماي، جالتارىپ جۇرگەندەر بيىل اسكەر قاتارىنا ءوتىپ كەتۋى مۇمكىن. اسكەري پروكۋراتۋرا مۇندايلاردىڭ سانى 30 مىڭ ادام.

ءسىز بىلەسىز بە؟..

كسرو كەزىندە قازاقستاندا الەمدە تەڭدەسسىز سانالاتىن تەڭىز تورپەدالارى جاسالعان.

«platon.kz» سايتى

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ:"ەل قورعانى نەمەسە ارميامىز ابىرويىمىز با؟"