ءالىپبي كوميسسياسىنىڭ جۇزدەگەن ءالىپبي ىشىنەن تاڭداپ العان الىپبيىندە ەلەۋلى كەمشىلىكتەر بار. بۇل الىپبيگە قازاق مەكتەپتەرى عانا كوشەتىنىن ەسكەرسەك، ءاربىر كەمشىلىك ۇلتتىق ەملەدە قيىندىق تۋعىزىپ، ۇلت مەكتەبىنە ايتارلىقتاي اۋىرتپالىقتار اكەلىپ، ءبىلىم ساپاسىنا كەرى اسەر ەتەرى ءسوزسىز. سوندىقتان الىپبيگە قاتىستى ويلارىمدى ورتاعا سالماقپىن.

1 اعىلشىن تاڭبالارىنىڭ الىپبيدە قامتىلۋى تۋرالى. پەرنەتاقتاداعى بار قارىپتاردى تولىق پايدالانىلۋ كەرەك ەدى. «J»،  «x» تاڭبالارى نە ءۇشىن الىنباعانى تۇسىنىكسىز.

2 كىرمە دىبىس تاڭبالارى تۋرالى. الىپبيدە «f ‒ ف»، «v ‒ ۆ»، «h ‒ ح/ھ»، «c ‒ تس»، «ch ‒ چ» ارىپتەرى كىرمە دىبىستاردى بىلدىرەدى. وسى ورايدا ولاردىڭ قايسىسى قانشالىقتى قاجەت ەكەنىن انىقتاپ الۋىمىز كەرەك.

الدىڭعى ءۇش دىبىس (ۆ، ف، ح) تىلىمىزدەگى كىرمە سوزدەر ارقىلى ورنىعىپ قالعان. بىراق قوسارلانعان دىبىستى بىلدىرەتىن «c ‒ تس»، «ch ‒ چ» تاڭبالارى قازاق ءالىپبيى ءۇشىن ارتىق. تىلىمىزدە «تس»، «تش» دىبىس تىركەسى ءجيى كەزدەسەدى ( كەتسە، جاتسا، كەتشى، اتشى، ت.ب.) «تس، «چ»» تاڭبادارىنىڭ دىبىستىق ءمانى ولاردان وزگەشە ەمەس. سوندىقتان كىرمە سوزدەردەگى «تس»، «چ» ارىپتەرىن كەرەك جاعدايدا «تس»، «تش» تۇرىندە جازۋعا بولادى عوي.

3 ديگرافتار تۋرالى. ءبىر دىبىستى قوس تاڭبامەن بەرۋ الفاۆيتتەردە كەزدەسەتىنى راس. ولار ءسوز ىشىندە بىرەگەي جازىلىپ، بىرەگەي وقىلادى. ءتۇرلى سوزدەر ىشىندەگى وسىنداي ءارىپ تىركەسىندە وزگەشە وقىلۋ، قايشىلىق بولماۋى ءتيىس. الىپبيدەگى ديگرافتارعا وسى تۇرعىدان نازار اۋدارايىق.

داۋىستى دىبىستارعا بەرىلگەن ديگرافتار: «ae» ‒ «ءا»; «oe» ‒ «ءو»; «ue» ‒ «ءۇ». اۆتور «ae» ‒ «ءا» ديگرافىنا «aelem» ءسوزىن كەلتىرگەن. جاقسى، بۇل جاعدايدا «ae» تاڭباسى «ءا» دىبىسىن بەرەتىنى داۋسىز. ءدال وسى «اە» ءارىپ تىركەسى كەلەتىن فاميليا قازاقتا دا، وزگە ۇلت وكىلدەرىندە دە از ەمەس. ونىڭ ىشىندە ەلباسىنىڭ دا فاميلياسى بار. مىسالعا وسى ءالىپبي بويىنشا جازىلعان «Asarbaev»، «Oeserbaev» سوزدەرىن «اساربءاۆ»، «وسەربءاۆ» دەپ تە، «اسارباەۆ»، «وسەرباەۆ» دەپ تە وقۋعا بولادى. كەلەسى «وە» ديگرافىن دا وسىلاي: «Mirzoev» ‒ «ميرزءوۆ»، «ميرزوەۆ»; «bioekologia» ‒ «بيءوكولوگيا»، «بيوەكولوگيا»; «aloe» ‒ «الءو»، «الوە»  دەپ ەكى ءتۇرلى وقۋعا بولادى.

مۇنداي شالىستىققا «ng» ديگرافى دا ۇشىراعان. بۇل ديگراف ەۋروپا حالىقتارى تىلدەرىنە قولايلى بولعانىمەن، قازاق تىلىندەگى سوزدەر ىشىندە اسا قولايلى ەمەس. مىسالى، «tengge» ءسوزىن «تەڭگە» دەپ وقيمىز. دۇرىس-اق. بىراق ءدال وسى «ng» تىركەسىندەگى «sengen»، «koengen سوزدەرىن «سەڭەن»، «كوڭەن»  دەپ تە، «سەنگەن»، «كونگەن» دەپ تە وقۋعا بولادى. وسىلاي جازىپ بەرگەن سوڭ، ولاي وقۋعا بولمايدى دەپ كىمگە تىيىم سالاماقپىز؟.. «مىنا جاعدايدا بىلاي، انا جاعدايدا الاي وقى» دەپ، ارتىق شىعارىپ، وقۋشىعا مىندەتتەۋىمىز دۇرىس ەمەس.

ەكى ءتۇرلى دىبىستى بىلدىرەتىن ءارىپ ماسەلەسى. الىپبيدەگى «ءى» تاڭباسى «ءى/ي» («ءى» ج»نە «ي») دىبىستارىن ءبىلدىرۋىن قولداي المايمىز. مىسال ءۇشىن «kiim»، «iin»، «iisi» سوزدەرىن قالاي وقۋ تۋرالى ەرەجە شىعارىپ، ەملەنى قيىنداتا بەرۋ نە ءۇشىن قاجەت؟   بۇل قازاقتىڭ «ءى» دىبىسىن بىرتىندەپ جوعالتۋعا اپارۋى ىقتيمال.

«ج» دىبىسى ءۇشىن «j» تاڭباسى تۇرعاندا «zh» ديگرافىن الۋ تۇسىنىكسىز.

قىسقاسى، بۇل ءالىپبي قازاق مەكتەبى ءۇشىن كوپ قيىندىق تۋعىزارى حاق.

بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمى «Abai.kz» سايتىندا جاريالانعان بايىنقول قاليەۆتىڭ «جاڭا قازاق-لاتىن ءالىپبيى بىلاي بولۋ كەرەك» (21.09.2017) دەگەن ماقالاسىنداعى ءالىپبي نۇسقاسىنان تابىلادى. وندا لاتىننىڭ «ھ» تاڭباسى ءارىپ ەمەس، شارتتى بەلگى دەپ بەرىلگەن. ونى «شارتتى بەلگى» دەگەننەن گورى «رەڭدىك تاڭبا» دەسەك، ناقتى بولار ەدى. ويتكەنى ول جاي شارتتى بەلگى ەمەس، ءوزى تىركەسكەن ءارىپتىڭ دىبىستىق مانىنە وزگەشە رەڭ بەرىپ، وزگەرىسكە تۇسىرەدى. مىسالى: «ا ‒ اھ ‒ ءا»، «o ‒ oھ ‒ ءو»، «u ‒ uھ ‒ ءۇ»، «y ‒ yھ ‒ ءى» «g ‒ gھ ‒ ع»، «n ‒ nھ ‒ ڭ». وسى «ھ» رەڭدىك تاڭباسىمەن بەرىلگەن سوزدەردىڭ جازىلۋى مەن وقىلۋىندا جوعارىداعىداي شاتاسۋشىلىق بولمايدى. ءارى «ھ» رەڭدىك تاڭباسى ۇلتتىق ءالىپبيدىڭ ەرەكشەلىگىن بايقاتىپ، ونى اشا تۇسەر ەدى.

الىپبيگە كىرمە «ح» دىبىسى ءۇشىن «ح» تاڭباسى الىنىپ، «v»، «f» تاڭبالارى ارتىلىپ قالعان ەكەن. حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاقتىڭ اۋىزەكى تىلىندە «ف» دىبىسى «پ، ب» (فاتيما ‒ پاتيما ‒ ءباتيما), «ح» ‒ «ق» بولىپ ايتىلۋ ءۇردىسى ءجيى كەزدەسكەنىمەن، بۇل دىبىس تاڭبالارىن ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ءوزى دە شىعارىپ تاستاي الماعان. قازىرگى قازاقتار «ح»، «ف»، «ۆ» دىبىستارىن ونداي وزگەرىستە ەمەس، ءوز دىبىستىق قالپىندا ايتادى. وسى قالىپتاسقان ارتيكۋلياتسيانى قايتا بۇزىپ، قازاقتى ەرتەدەگى سويلەۋ تىلىنە ورالتۋ مۇمكىن ەمەس. سونىمەن بىرگە بۇل دىبىستار اقپارات جانە كومپيۋتەرلىك باعدارلاما جۇيەسىندە از كەزدەسپەيدى. ەندى ولاردى تىلىمىزدەن الاستاپ، جاڭا ەرەجە تۋعىزىپ، الەك بولۋدىڭ رەتى جوق. سوندىقتان الىپبيدەگى «f» تاڭباسىن «ف»، «v» تاڭباسىن «ۆ» ءۇشىن الساق، ءتول سوزدەر دە، كىرمە سوزدەر دە دۇرىس جازىلىپ، وقىلار ەدى. سوندا بۇل نۇسقا قازاق ءتىلى ءۇشىن دە، كومپيۋتەرلىك باعدارلاما ءۇشىن دە تولىق جارامدى بولماق.

ب. قاليەۆتىڭ وسى نۇسقاسى كوميسسياعا ۇسىنىلسا، كوپشىلىك تاراپىنان قولداۋ تابار دەگەن ويدامىن.

ايۋباي كاكىمبەك، قازاق ءتىلى مامانى

Abai.kz