بەلگىلى قىلقوبىزشى، جاڭاشىل ۇستاز ءابدىماناپ جۇمابەكۇلى  بىردە   ابايدىڭ   ولەڭدەرى، اۋدارمالارى جانە قارا سوزدەرىنە  قۇراستىرىلعان  «ماقساتىم – ءتىل ۇستارتىپ، ونەر شاشپاق» اتتى كىتابىن كورسەتىپ،  «ءبىز بىلەتىن ۇلى ابايدىڭ قانشا سۋرەتى بار؟» دەپ سۇراق قويماسى بار ما؟ ابايدىڭ  وزىمىز     كورىپ  جۇرگەنىن  سۋرەتىن ايتقانىمدا،  «ول راس، ال مىنا كىتاپتىڭ سىرتىنداعى جاس  ابايدىڭ   سۋرەتى، ال ىشىندە ول تۋرالى جازىلعان» دەپ كىتاپتى ۇسىندى.

كىتاپتىڭ  مۇقاباسىنىڭ سىرتىنداعى جاس ابايدىڭ سۋرەتتى كورىپ،  سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەدىم. ۇلى كەمەڭگەردىڭ كىتابىن   پروفەسسور  بەكەن شەرۋباەۆ قۇراستىرىپ،  «ءبىلىم» باسپاسىنان  ەكىنشى رەت ءىشىنارا تولىقتىرىلىپ، 2013 جىلى 2000 دانامەن  جارىققا شىعارىپتى. مۇندا  اقىننىڭ  ولەڭدەرى، اۋدارمالارى جانە قارا سوزدەرىنەن باسقا،  ابايدىڭ 1868 جىلى 23 جاسىنداعى سۋرەتى تۋرالى ماتەريال  بەرىلىپتى.  سۋرەتتى كىتاپقا   قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ جاناشىرى، ۇلتتىق قۇندىلىققا قاشاندا نازارىندا  تىس قالدىرماي جۇرەتىن «ءبىلىم» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى  جارىلقاسىن نۇسقابايۇلى كىرگىزگەن ەكەن.

– سۋرەتتىڭ تاريحىنا مەندە قىزىقتىم، – دەيدى ءابدىماناپ جۇمابەكۇلى. – دانىشپان ابايدىڭ  تۋىندىلارىنا جارىققا شىعار الدىندا جارىلقاسىن نۇسقاباەۆتىڭ ەسىنە  بۇدان 34 جىل بۇرىن، ياعني 1970 جىلدىڭ 2 قازانى كۇنى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ۇلى اقىننىڭ  تۋعانىنا 125 جىل تولۋىنا وراي  عۇلاما عالىم الكەي مارعۇلاننىڭ «جاس ابايدىڭ فوتوبەينەسى» اتتى كولەمدى ماقالاسى جاريالاعانى ەسىنە ءتۇسىپ،  سونى كىتاپقا  كىرگىزۋدى ويلاپتى. ۋاقىتتىڭ ءبىراز وتكەنىنە قاراماستان جارىلقاسىن اعامىز الەكەننىڭ قىزى دانەلگە ءوتىنىش جاساپ،  سول ءبىر قۇندى ماتەريالىن سۇراتىپتى. اكە مۇراسىن سارىمايداي ساقتاپ جۇرگەن عۇلاما عالىمنىڭ قىزى  جاكەڭنىڭ ءوتىنىشىن ورىنداعان. گازەت الكەي حاقانۇلىنىڭ  «جاس ابايدىڭ فوتوبەينەسى» اتتى كولەمدى ماتەريالىن  باسىلىم 1-بەتىنەن باستاپ،  جالعاسىن    بىر بەتكە  سۋرەتىمەن تۇگەل بەرگەن.  سول قۇندى دۇنيە كىتاپقا ەش وزگەرسىزسىز ەنگىزىلگەن.   عالىم   تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزگە قاتىستى بەلگىلى ادامداردىڭ بەينەلەرى ارحيۆ قازىناسىندا بارىن ايتا كەلىپ، ولاردىڭ ءبىر البوم بولاتىن جەتكىزگەن. سولاردىڭ ىشىندە ابايدىڭ، داۋلەتكەرەيدىڭ، اقان سەرىنىڭ، جاياۋ مۇسانىڭ جانە شوجە اقىننىڭ سۋرەتتەرىن كەزدەستىرگەنىن ايتادى. وسىلاردىڭ ىشىندە اۆتور جاس ابايدىڭ فوتوبەينەسىن كورسەتۋدى ماقسات ەتكەن.

جاس ابايدىڭ  ارحيۆتە ساقتالۋىن  عۇلاما عالىم  سول ۋاقىتتاعى  جاعدايمەن بايلانىستارادى.  ياعني جاس ابايدىڭ فوتوعا  ءبىرىنشى رەت ءتۇسۋى 1868 جىلى رەسەي پاتشاسى الەكساندر ءىى-ءنىڭ ۇلى كنياز ءۆلاديميردىڭ كۇنباتىس ءسىبىردى ارالاۋعا شىعىپ، ومبىعا  كەلۋىنە بايلانىستى  بولعان.  ونىڭ  قىر قازاقتارىنىڭ ورتاسىنا كەلۋى – سول كەزدەگى  ۇلكەن ساياسي ماسەلە – «جاڭا زاڭدى» جۇزەگە اسىرۋعا، قازاق بۇقاراسىن الىم-سالىق بەرۋگە مىندەتتى  ەتىپ، يمپەرياعا باعىنۋدى مويىنداۋ ەدى» دەپ جازادى اۆتور. پاتشا ۇلىنىڭ ساپارى جونىندە تابىلعان ماتەريالدار مەن سۋرەتتەر پەتەربور  مۇراعاتىندا ساقتالىپ، ولاردىڭ  قانداي پاپكاعا تىگىلگەنى تۋرالى  الكەي مارعۇلان كورسەتىپ تە جازعان.

ماقالادا  پاتشا ۇلىنىڭ قازاق ەلىنە كەلۋىنە بۇل جاقتا ەرەكشە دايىندالىپ، ونىڭ قاۋىپسىزدىگى قاتتى ەسكەرىلگەنى ايتىلادى. بۇل تۋرالى عالىم تىڭ دەرەكتەر دە كەلتىرەدى. ءتىپتى الەكساندر ءىى ۇلىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ارنايى جارلىق شىعارعان. «ات ايداۋشىلار ءبىر عانا سەنىمدى ادامدار بولسىن. ولاردى سەنىمدى ەتۋ ءۇشىن بىرنەشە كۇن  ومبىدا جيناپ، ۇيرەتۋ كەرەك. پاۋەسكەگە سەنىمدى، مىقتى، جۋاس اتتار جەگىلسىن. وسىنداي اتتار جانە ات ايداۋشىدار كۇنى بۇرىن  ورىن-ورىندارىندا دايىن تۇرسىن» دەگەن جارلىق بولىپتى.  مۇنداي جاۋاپتى جۇمىستى اتقارۋ گەنەرال-گۋبەرناتورعا دا وڭاي سوقپاعان. پاتشاعا قاراعان ەل ىشىندەگى سەنىمدى ادامداردى ىزدەپ، شارۋانى ويداعىداي اتقارا الاتىندارىن تابا بىلگەن. سولاردىڭ ءبىرى، كەنەسارى كوتەرىلىسى كەزىندە جاسىرىن  تىڭشىلىقپەن سەنىمدى بولعان تۇرلىبەك كوشەنوۆ شاقىرىلىپ،  تاپسىرما بەرىلگەن ەكەن. ول بۇل جۇمىستى ويداعىداي اتقارۋعا انت بەرىپ، كنيازدى ەرتىس بويىنداعى قازاق اۋىلدارىن ارالاتىپ،  باراتىن جەرلەرىنە امان-ەسەن قايتارۋىنا كەپىلدىك بەرگەن. تۇرلىبەك كنيازدىڭ جۇرەتىن جەرلەرىنە  جاقسى ات، سەنىمدى ات ايداۋشىلار قويۋدى ءوزىنىڭ مويىنا الادى. كنياز بەن ونىڭ نوكەرلەرىنە  سايگۇلىك اتتار كەرەك بولعان. ونى دا تۇرلىبەك جاقسى ورىنداپ،  تاپسىرما بەرۋشىلەردىڭ سەنىمىنەن شىعىپتى.

كنياز سامارا قالاسىنان شىعىپ، ورىنبورعا، بۇدان كەيىن ترويتسك، قىزىلجاردى باسىپ  وتىپ، ومبىعا  توقتايدى.  مۇندا ءبىر جۇما بولىپ، قازاق حالقىنىڭ ويىن-ساۋىعىن تاماشالاپ،   باسشىلارىمەن  كەزدەسەدى.  ساپاردىڭ  جالعاسى پاۆلودار، سەمەيدە وتەدى. سەمەيدە ءبىراز كۇن ايالداعان قوناق وسكەمەن، بۇقتىرما، زىريان جانە كوكپەكتىدە  دە بولادى. اتاۋلى وقيعاعا ەلدەگى اعا سۇلتاندار دا قاتىسىپ، شارانىڭ ويداعىداي وتۋىنە ۇلەس قوسقانى الكەي حاقانۇلى ماقالاسىنان انىق اڭعارىلادى. پاتشا ۇلىنىڭ بۇل ساپارى ءساتتى بولۋى ءۇشىن ونىمەن بىرگە  سول كەزدەگى بەلگىلى ادامدار دا  ىلەسىپ جۇرگەن.  بۇرىنعى  ورىنبور   قازاقتارىن بيلەگەن گراف پەروۆسكي، كونتر-ادميرال بوك، گەنەرال ليتۆينوۆ، اكادەميك مەيندورف،  دارىگەر ەنكوف، حاتشى سىتين جانە باسقا كۇتۋشىلەر مەن اسپازدار، اڭشىلار دا بولىپتى.   كنيازدى ومبى توڭىرەگىندەگى ساپارىندا قارسى الۋعا  شىڭعىس ءۋاليحانوۆ بالا-شاعاسىمەن بارىپ،  قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەپتى.  بۇل كەزدەسۋ  دە جوعارى دەڭگەيدە ءوتىپ، ۇلكەن تويعا جالعاسقان. سالتاناتتى تويدا سايگۇلىكتەر جارىسى، ادەمى ۇيلەر تىگىلىپ،  قازاقتىڭ اقىندارى، ءانشى-كۇيشىلەرى، بالۋاندار مەن حالىق اراسىنان شىققان شەبەرلەر قاتىسقان، كورمەلەر دە ۇيىمداستىرىلعان. تىپتەن كنيازعا  زەرىگەرلىك، كىلەم توقۋ، ورمەك توقۋ، سىرماق، تۇسكيىز ونەرىن كورسەتۋدە جوسپارلانىپتى. اكادەميك الكەي مارعۇلان وسى ءبىر ساپار تۋرالى  اربىر اعا سۇلتانداردىڭ قالاي دايىندالىپ جاتقاندىعى  تۋرالى   گەنەرال-گۋبەرناتورعا حابارلاعان حاتتارىننان دا ءۇزىندى كەلتىرگەن. ولار وزدەرىنىڭ قاراماعىنداعى بولىستاردىڭ    دايىندىقتارىن دا جازعان. سونداي-اق، جوعارى جاقتان دا ءتۇرلى تاپسىرمالار دا بەرىلىپتى. «ءسىزدىڭ ولكەدە جۇرەتىن اڭدارمەن تانىستىرساڭىز، بۇركىت، قارشىعا، تۇيعىن، سۇڭعار سياقتى سايات قۇستارىن كورسەتسەڭىز. اڭدى، ارينە، تەرىسىمەن عانا كورسەتۋگە  بولمايدى. ولاردى اڭشى،  ساياتشىلارعا تاپسىرىپ قويىڭىز» دەپ،    اقمولا دۋانىنىڭ  اعا سۇلتانى يبراگيم جايىقباەۆقا حات جازعان.

تويدى وتكىزۋگە قىردىڭ بەس دۋان ەلىنىڭ ادامدارى جىلقىسىن، قويىن ايداپ تەگىس بارعان. اقمولا دۋانىنىڭ قازاقتارىن باستاپ بارۋشى-يراگيم جايىقباەۆ، اتباسار قازاقتارىن  باستاۋشىلار- جانتورە جاناەۆ، اققوشقار كىشكەنتاەۆ، جانايدار ورىنباەۆ،  بيمەندە ەردەنوۆ،  بەكەن سايدالين، ت.ب. قارقارالى دۋانىنان شالعىمباي ءبىرالين، ءجۇسىپ الشىنباەۆ، كوپباي ەسەتوۆ، مۇساتاي تاتتىمبەتوۆ، اقاي بايمۇرىن، بودە ەسباەۆ، ت.ب. كوكشەتاۋدان مۇسا، الىبەك زىلقاريندەر، ساپولات جانقارين، بالالارىمەن شىڭعىس ءۋاليحانوۆ بارادى.

كنيازبەن كەزدەسۋ تويىنا ءۇش مىڭنان اسا قازاقتار كەلگەن، تويعا ارنالىپ ءۇش مىڭداي جىلقى،  سەگىز  مىڭداي قوي ايدالىپ كەلىپ، سويىس جاسالعان.توي 10-14 ماۋسىم كۇندەرى وتكەن. ماۋسىمنىڭ 13- كۇنى كنياز اعا سۇلتاندار مەن بيلەردى، ەل بيلەۋشى قازاقتاردى وزىنە شاقىرىپ،  كەزدەسۋ وتكىزىپ،  ولارعا  التىن، بريلليانتپەن  بەزەگەن ساعاتتار، ساقينا-جۇزىكتەر سىيلاپتى.

كنيازدىڭ وسى كەزدەسۋىندە  ار وبلىستان كەلگەن وكىلدەردى، ءوز جەرلەرىنىڭ  ادامدارىمەن فوتوعا دا ءتۇسىرىپتى. وسى سۋرەت جايلى عۇلاما عالىم  «سودان ءبىزدىڭ زامانىمىزعا كەلىپ جەتكەنى تورتەۋ» دەپ جازادى.  ولار-  «قازاقتىڭ بولىس-بيلەرى»، «سەمەي وبلىسىنان قارايتىن قازاقتاردىڭ وكىلدەرى»،  «اقمولا قازاقتارىنىڭ وكىلدەرى»، «كوكشەتاۋ ايماعىنىڭ سۇلتاندارى، بيلەرى» دەسە، «فوتوگراف كەسسلەر جۇزگە تارتا فوتوسۋرەت تۇسىرگەن» دەيدى عالىم. بۇل سۋرەتتەردىڭ بارلىعى تاماشا دەي كەلە، الكەي حاقانۇلى  ونىڭ ىشىندەگى جاس ابايدىڭ سۋرەتىنە  ەرەكشە توقتالادى.  اباي كەسسلەردىڭ «دەپۋتاتسيا كيرگيز سەميپالاتينسكوي وبلاستي»  دەگەن فوتوسىندا سۋرەتتەلگەن. بۇل تۋرالى  ماقالادا: «مۇندا بارلىعى    14 كىسى تۇسكەن. ونىڭ ىشىندە  مۇسا، شالعىنباي،  ول ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا ۆوەننىي گۋبەرناتور وكولنيچي، مۇسانىڭ  وڭ جاعىندا  جاس اباي، شالعىنبايدىڭ  سول جاعىندا وتىرعاندار سول كەزدەگى قارقارالى دۋانىنىڭ قازىلارى كوپباي ەسەتوۆ پەن  مالىباي بايعۇتتى  بولۋى كەرەك. بۇلاردىڭ ءبارى  سىيلى تۇردە، ورىندىقتا وتىر. ولاردىڭ ارقاسىندا تۇرعانداردىڭ ىشىندە (سولدان  وڭعا قاراي) قۇسايىن بوتاەۆ، ءتۇرى تۇراشقا ۇقساعان قۇنانبايدىڭ ءبىر بالاسى قۇدايبەردى بولۋعا ءتيىس. اباي مەن قۇدايبەردى، مۇسا ۇشەۋى سول كەزدەگى سىپايى قوڭىر كيىممەن تۇسسە، وزگەلەرى جارقىراپ، وقامەن جيەكتەلگەن  كەڭ  شاپاندارمەن تۇسكەن. كەيبىرەۋلەرى (كوپباي ەسەتوۆ) قىلىش اسىنىپ تۇسكەن. الدىندا سىپايى تۇردە وتىرعان ەكى جىگىتتىڭ بىرەۋى  مۇساتاي تاتتىمبەتوۆ بولسا، ەندى بىرەۋى ءجۇسىپ الشىنباەۆ بولۋى كەرەك. ويتكەنى ابايدان  كەيىن بۇل توپتا ول  ەكەۋىنەن جاستاۋى بولۋعا مۇمكىن ەمەس» دەپ جازادى. بۇل كەزدە  اباي 23 جاستا بولىپتى.  عۇلاما عالىم كەسسلەردىڭ فوتوسىنداعى    اباي -ويعا باتقان جاس كەمەڭگەر، اقىلىمەن،  رۋحاني كۇشىمەن   كوپشىلىكتى وزىنە قاراتقان  جىگىت- اعاسى. «ونىڭ بايسالدى، ماڭعاز تۇرىنەن ءبىلىمنىڭ، ويدىڭ، سەزىمنىڭ، سۇلۋلىقتىڭ اڭقىعان  كۇشتى  لەبى كورىنەدى» دەي كەلە، بەت-پەينەسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالىپ،  اسىرەسە،  ونىڭ  كەلىستى-باس  بەينەسى» دەيدى. «سونىمەن بىرگە، جاس اباي مەن قارت ابايدى سيپاتتايتىن ۇقساستىقتارى- جازىق ماڭدايى،  قاس پەن قاباعى، كوزى، مۇرنى دەسە، ەكى فوتونىڭ  ەكەۋى دە ابايعا ءتان نارسە-ونىڭ قاس پەن قاباعىنىڭ اراسىنىڭ كەڭ بولۋى، كوزىنىڭ تۇنىق اشىق كەلۋى، جاق پەن تاناۋ اراسىنداعى ەزۋدەگى كولەڭكەلەردىڭ اشىق سۋرەتتەلۋى» دەپ جازادى اۆتور.  «ابايدىڭ بالالارى – تۇراعۇلدىڭ، ءابدىراحماننىڭ، ماعاۋيانىڭ قاس-قاباقتارى دا وتە اشىق، كەڭ، جاس ابايدان اۋمايدى»  دەپ باعاسىن بەرەدى. ماتەريالدا،  سونىمەن قاتار ابايدىڭ كيىمىنە دە ءمان بەرىلىپ، اۆتور كەسسلەردىڭ سۋرەتىندە جاس اباي تولىق  دەنەسىمەن وتىرىپ تۇسكەندىگىن جازا كەلىپ،  كيگەن كيىمى – باسىندا كەستەلى  تاقيا، اياعىندا  كەبىس-ءماسى، سىم شالبارى تۋرالى دا توقتالعان.

پاتشا ۇلىنىڭ قىر قازاقتارىنا ارالاۋ ساپارى تۋرالى تۇسىرىلگەن سۋرەتتەر اراعا 20 جىلى وتكەن سوڭ، ياعني 1891 جىلى نيكولاي ءىى-ءنىڭ ومبىعا ساياحاتى  كەزىندە، ەرتىس بويىندا  ۇلان-اسىر توي ءوتىپ، ۇلكەن كورمەدە كورسەتىلىپتى.

«پاتشازادا ومبىعا كەلەر قارساڭىندا  مۇندا بايتاق كورمە  ۇيىمداستىرىلعان. وندا كورسەتىلگەنى كوبىنەسە ەسكى سۋرەتتەر مەن فوتولار. ونىڭ ىشىندە  كوزگە تۇسەتىن ۇلكەن ۇلكەن فورماتتى كارتونمەن جاسالعان 50 فوتو، ونى كەلىستىرە  ءتۇسىرۋشى كەسسلەر. بۇل 50 فوتونى البوم  تۇرىنە اينالدىرىپ، سىرتىندا كۇمىس جازۋى بار فۋتليارعا ساقتاپ قويعان»  دەپ جازىپتى الكەي حاقانۇلى.  بۇل سۋرەتتەردى  نيكولاي پەتەربورعا  قايتقاندا   وزىمەن بىرگە الىپ كەتىپ،    قورعا  تاپسىرعان ەكەن. ال ۋحتومسكي سۋرەتەردىڭ ءبىرتالايىن «نيكولاي ءىى-ءنىڭ  كۇنشىعىسقا  ساياحاتى» اتتى كىتابىنا پايدالانىپ، كەسسلەردىڭ ءوزى قويعان اتتارىن وزگەرتكەنىن جازادى عۇلاما عالىم. مىسالى، كەسسلەردىڭ «قازاقتىڭ بولىس-بيلەرى» دەگەن فوتوسىن ۋحتومسكي «ۆوسسوەدينيۆشيسيا س موسكۆسكوي رۋسيۋ تۋران»  دەپ بەرىپتى. بۇدان كەيىن كەسسلەردىڭ  فوتولارىن باسقا دا باسپالار،  بەلگىلى  گەوگراف ەليزە رەكليۋ جانە باسقا شەتەلدىك  باسپالاردا جارىققا شىعارىپ، پايدالانعان.

عۇلاما عالىمنىڭ ماقالاسىندا جاس ابايدىڭ سۋرەتى تەرەڭ سۋرەتتەلىپ، ونىڭ  بىلىمگە قۇشتارلىعى، ورىس ادەبيەتىنە جاقىندىعى دا ءسوز بولعان.

«ماقساتىم- ءتىل ۇستارتاپ، ونەر شاشپاق» جيناقتاعى تاعى ءبىر  تىڭ دۇنيە   ابايدىڭ كۇيشىلىك ونەرى تۋرالى دا  دەرەك كەلتىرىلگەن. ول بەلگىلى كۇيشى ءۋالي بەكەنوۆتىڭ  ابايدىڭ ەكى كۇيىن ءوزىنىڭ «كۇي كەرۋەن» دەگەن كىتابىنا كىرگىزگەن جايلى ايتىلسا، جاس ونەرپاز  شىڭعىس جارىلقاسىننىڭ 2011-2012 وقۋ جىلىندا اقىننىڭ تۋعان جەرىندە وتكەن ءداستۇرلى اباي وقۋلارىندا اقىننىڭ «تورى جورعا» كۇيىن ورىنداپ، ءبىرىنشى ورىن العاندىعى جونىندە دەرەك ايتىلادى.

مىنە،  ءبىز عۇلاما عالىم الكەي مارعۇلاننىڭ جاس ابايدىڭ فوتوبەينەسى تۋرالى وقىرمانعا مالىمەت بەرىپ وتىرمىز. سۋرەتتى كورگەندەر «بۇل اباي ەمەس» دەپ تە ايتۋى ىقتيمال. بىراق عالىمنىڭ ىزدەمپازدىق، زەرتتەۋشىلىك ەڭبەگى ۇلانعايىر ەكەنى داۋسىز. ماتەريال بەلگىلى تاريحي وقيعاعا سۇيەنىپ، ناقتى دەرەكتەرمەن جازىلۋمەن قۇندى. ابايدىڭ اسا قابىلەتتى ەكەنىن اكەسى قۇنانباي دا باعالاپ، جاستايىنان بيلىككە تاربيەلەگەن. اباي   بولىس بولىپ، كوپ داۋلى ماسەلەلە شەشۋگە قاتىسقان. ۇلى ابايدىڭ  ۇلعايعان شاعىنداعى سۋرەتىنە باسقا سۋرەتى بار بار بولعانىمەن،  جاس كەزىندەگى سۋرەتتى ەلگە تانىتۋدىڭ ەش ابەستىگى جوق. سەبەبى، ءبارى شىندىققا جاناسىپ تۇر.

جەكسەن الپارتەگى  

Abai.kz