ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا: ساياساتتانۋشى راسۋل جۇمالىنىڭ جاۋاپتارى
راسۋل مىرزا، كوپتەن كۇتكەن سامميتىمىزدە ساتىمەن اياقتالىپ قالعانعا ۇقسايدى. قازاقستاننىڭ وبسە-گە توراعا بولۋىنا نەگىزىنەن مارات ءتاجين كوپ ەڭبەك سىرگەن ەدى. بىراق، اتاق پەن ابىروي قانات ساۋدابەاۆتىڭ قانجىعاسىنا بايلانىپ كەتتى. نەگە؟ الدە، ءتاجين قازاقستاندى دەموكراتيالاندىرۋ تۋراسىندا باتىسقا كوپ ۋادە بەرىپ قويدى ما؟ سىبان تورە
جاۋاپ: نەگىزى وبسە-دەگى قازاقستاننىڭ جۇمىسىن تەك ءبىر ادامنىڭ ۇلەسىنە باعىنىشتى ەتىپ قويۋ قيسىنسىز. بۇل كوپتەگەن مەلەكەتتىك ورىنداردىڭ، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ، شەتەلدەگى ەلشىلىكتەرىمىزدىڭ ورتاق جۇمىسى. ءتاجيننىڭ مادريدتەگى ۋادەلەرى بولسا، ولاردا الىپ بارا جاتقان دۇنيەلەردى ءوز باسىم بايقامادىم. سايىپ كەلگەندە اتالمىش ۋادەلەر كەزىندە قازاقستان وبسە اياسىندا العان مىندەتتەمەلەرىنىڭ قايتالاماسى عانا.
سامميت بارىسىندا نازارباەۆ تا، ساۋداباەۆ تا ءبىر اۋىز قازاقشا سويلەمەدى. سامميت "كاك بۋدتو" رەسەيدىڭ ءبىر شاعىن قالاسىندا ءوتىپ جاتقانداي اسەردە قالدىق. نەگە مەملەكەت باسشىلارى قازاق تىلىندە سويلەمەدى دەپ ويلايسىز؟ الدە قازاق تىلىندە ۇلكەن ساياسات تۋرالى پىكىر ايتۋ مۇمكىن ەمەس پە؟ سىرىمبەت
راسۋل مىرزا، كوپتەن كۇتكەن سامميتىمىزدە ساتىمەن اياقتالىپ قالعانعا ۇقسايدى. قازاقستاننىڭ وبسە-گە توراعا بولۋىنا نەگىزىنەن مارات ءتاجين كوپ ەڭبەك سىرگەن ەدى. بىراق، اتاق پەن ابىروي قانات ساۋدابەاۆتىڭ قانجىعاسىنا بايلانىپ كەتتى. نەگە؟ الدە، ءتاجين قازاقستاندى دەموكراتيالاندىرۋ تۋراسىندا باتىسقا كوپ ۋادە بەرىپ قويدى ما؟ سىبان تورە
جاۋاپ: نەگىزى وبسە-دەگى قازاقستاننىڭ جۇمىسىن تەك ءبىر ادامنىڭ ۇلەسىنە باعىنىشتى ەتىپ قويۋ قيسىنسىز. بۇل كوپتەگەن مەلەكەتتىك ورىنداردىڭ، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ، شەتەلدەگى ەلشىلىكتەرىمىزدىڭ ورتاق جۇمىسى. ءتاجيننىڭ مادريدتەگى ۋادەلەرى بولسا، ولاردا الىپ بارا جاتقان دۇنيەلەردى ءوز باسىم بايقامادىم. سايىپ كەلگەندە اتالمىش ۋادەلەر كەزىندە قازاقستان وبسە اياسىندا العان مىندەتتەمەلەرىنىڭ قايتالاماسى عانا.
سامميت بارىسىندا نازارباەۆ تا، ساۋداباەۆ تا ءبىر اۋىز قازاقشا سويلەمەدى. سامميت "كاك بۋدتو" رەسەيدىڭ ءبىر شاعىن قالاسىندا ءوتىپ جاتقانداي اسەردە قالدىق. نەگە مەملەكەت باسشىلارى قازاق تىلىندە سويلەمەدى دەپ ويلايسىز؟ الدە قازاق تىلىندە ۇلكەن ساياسات تۋرالى پىكىر ايتۋ مۇمكىن ەمەس پە؟ سىرىمبەت
جاۋاپ: مەيلى ۇلكەن ساياسات بولسىن، مەيلى ىشكى ساياسات، ەكونوميكا ءيا عىلىم، قانداي دا سالادا قازاق ءتىلىنىڭ مۇمكىندىگى، الەۋەتى باسقالاردان ارتىق بولماسا، ەش كەم ەمەس. بۇنى قاتارداعى ازامات قانا ەمەس، ءتىل مامانى رەتىندە، بىرنەشە شەت ءتىلىن مەڭگەرگەننەن كەيىن ايتىپ وتىرمىن. ال سۇراعىڭىزدىڭ قالعان بولىگىنە ءوزىڭىز دە جاۋاپ بەردىڭىز دەپ ويلايمىن.
سامميت ءوتىپ جاتىر. مەملەكەتتىك ارنالار تىراشتانىپ ءسامميتتىڭ بارىسى تۋرالى كورسەتكەن بولىپ جاتىر. مەن بىراق ەشتەڭە تۇسىنە المادىم. مەن سونداي دىم سەزبەسپىن بە، الدە تەلەارنالار ۇلىق جيىن تۋرالى دۇرىس حابارلار جاساي المادى ما؟ ءسىز نە كورىپ، نە ءتۇيسىندىڭىز؟ شىراقشى.
جاۋاپ: سامميتتە مامانداردان باسقالارعا تۇسىنىكسىزدەۋ ماسەلەلەر، تەرميندەر، ءتۇرلى قۇجاتتارعا سىلتەمەلەر شىن مانىسىندە وتە كوپ بولدى. تيىسىنشە وبسە-گە توراعالىق نەمەسە استاناداعى ءسامميتتىڭ ماڭىزدى ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز دە، بىراق نەسىمەن ماڭىزدى ەكەنىن كوپ جاعدايدا اڭعارا بەرمەيتىن سياقتىمىز. بۇل ءتۇرلى ساياسي، الەۋمەتتىك نەمەسە ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى حالىققا قاراپايىم تىلمەن جەتكىزۋ تەتىكتەرى ءالسىز ەكەنىن بىلدىرەدى. بىلاي قاراعاندا بىزدە اقپاراتتىق باعدارلامالار از ەمەس. بىراق ول جەتكىلىكسىز. بولىپ جاتقان جاعدايلاردى ساراپتاۋعا، تەرەڭ ۇعىنۋعا باعىتتالعان باعدارلامالار، جوبالار قاجەت.
رەجيمى سرەدنەي ازي پىتايۋتسيا سدەرجات راديكالنىي يسلام: مەريايۋت لينەيكوي بورودى، وتچيسليايۋت ستۋدەنتوك زا حيدجاب، وتزىۆايۋت ۋچاششيحسيا يز ارابسكيح مەدرەسە، زاكرىۆايۋت مەچەتي. نو چيسلو راديكالوۆ ليش راستەت - فاناتيكوۆ پلوديات بەسپراۆيە نارودوۆ، پرويزۆول ۆلاستي ي چۋدوۆيششنايا كوررۋپتسيا.
جاۋاپ: سوگلاسەن، چتو فاناتيكوۆ پلوديات پرويزۆول، بەسپراۆيە، نيششەتا، پروچيە نەگاتيۆنىە فاكتورى. تاكجە كاك سچيتايۋ، چتو ودنوستروننيە زاپرەتى، ناكازانيا نە ۆ سوستوياني دات جەلاەمىي رەزۋلتات. سكورەە ناوبوروت. س درۋگوي ستورونى، پوسكولكۋ سام ياۆليايۋس ستوروننيكوم تراديتسيوننوگو يسلاما، كوتورىي سۋششەستۆوۆال ۆ كازاحستانە 3, 5 يلي 10 ۆەكوۆ نازاد، نە سوۆسەم پريمەليۋ پريۆنەسەننىە يزۆنە رەليگيوزنىە تراديتسي، سۆيازاننىە ۆ چاستنوستي س بورودامي، حيدجابامي ي ت.د. وني بولشە سۆويستۆەننى حانباليتسكومۋ مازحابۋ، نەجەلي ناشەمۋ تراديتسيوننومۋ حانافيتسكومۋ. حوتيا پوۆتوريۋس، نادو دەيستۆوۆات نە پرينۋجدەنيەم، ا پۋتەم پروسۆەششەنيا، دۋحوۆنوگو وچيششەنيا ي ۋۆاجەنيا ك سۆوەي يستوريچەسكوي ساموبىتنوستي.
نازارباەۆ شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىن رەفورمالاۋ تۋرالى سامميت ۇستىندە ءبىر پىكىر ايتىپ قالدى. قىتاي بۇعان قالاي قارايدى؟ شىۇ-داعى باستى فيگۋرانىڭ ءبىرى قىتاي ەمەس پە؟ حالىق ابدوللا
جاۋاپ: سامميت باراسىندا شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىن رەفورمالاۋ جايىندا پرەزيدەنتتىڭ ايتقانىن ەستىگەن جوقپىن. ءتىپتى ولاي بولسىن دەلىك، نەسى بار ەكەن؟ نەسىنە قيسىنى بولسىن بولماسىن قىتايعا اركەز قارايلاي بەرۋىمىز كەرەك؟ سونداي-اق قالاي بولعاندا دا شىۇ سەكىلدى كوپجاقتى ۇيىمداردا شەشىم ۇجىمدىق دەڭگەيدە قابىلدانادى ەمەس پە؟
كەيبىر ەلگە تانىمال بولعان ادامدار ءوزىنىڭ تۋعان اۋلىنا بارىپ ەلىنە قىزمەت ەتىپ جاتىر.ەلباسى بيىلعى جولداۋىندا ءتىپتى "بولاشاق"باعدارلاماسىمەن وقىپ كەلگەندەرگە اۋىلعا بارۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتتى.ماڭعىستاۋعا ەڭبەك ەتۋگە كەلەر مە ەدىڭىز؟مەنشە ءبىلىمدى،بىلىكتى ازاماتتار ەلگە كەرەك.الماتى،استانادا ونداي ادامدار جەتەرلىك دەپ ويلايمىن .راحمەت.
جاۋاپ. مەنىڭ «بولاشاق» باعدارلاماسىنا ەش قاتىسىم جوق. ورتا جانە جوعارى ءبىلىمدى قازاقستاندا الدىم. ال ەندى جاس مامانداردىڭ اۋىلعا بارۋ-بارماۋ ماسەلەسى ناۋقانشىلدىقپەن شەشىلمەيتىنى انىق. ول ءۇشىن كەشەندى ءارى ناقتى يدەولوگيالىق، قارجىلىق، باسقا دا ىنتالاندىرۋ العىشارتتارى جاسالىنۋى قاجەت. ءوز باسىما كەلسەك، ساياستتانۋشى بولعاندىقتان، اۋىلعا كوشەتىندەي جوسپارىم جوق. بۇل ماماندىعىممەن اۋىلدا نە بىتىرمەكپىن؟ ەكىنشىدەن، قازىرگى اينالىسىپ جۇرگەن كاسىبىممەن ەلىمە كوبىرەك پايدا كەلتىرەمىن دەپ بىلەمىن.
بيلىك قانشالىقتى قارىشتاپ دامىپ بارا جاتىرمىز دەگەنىمەن، قاراپايىم حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىندە مىقتى وزگەرىس بايقالمايدى. بالكىم حالىق كۇندەلىكتى جالعاندىقتان، ءسوز بەن ءىستىڭ قيىسپاۋىنان، اسىرە ءوزىن ماقتاۋشىلىقتان، ەل بايلىعىن وڭدى-سولدى شاشىپ، وعان دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جوقتىعىنان شارشاعان بولار. بۇل مەنىڭ جەكە پىكىرىم. ال ءسىز قالاي ويلايسىز؟ بيلىك ۋادە بەرگەن 2030 جىلى عانا قازاق ەلىندە جۇماق ورنايدى ما، الدە سول كۇيىمىزدە قالا بەرەمىز بە؟
جاۋاپ: جۇماقتىڭ ورنى جۇماقتا. ءبىز بولساق جەردەمىز. بىلەرىم ءبىر نارسە - جاقسى ءومىردى الدە بىرەۋ كەلىپ قۇرىپ بەرمەيدى. ۇيىمداسقان تىرلىك، جالپىعا ورتاق ماقسات-مۇددە قاجەت. ونسىز 2030 ەمەس، ءتىپتى 2300 جىلعا دەيىن كۇتسەك دە، دانەمە شىقپايدى.
سامميت وتىسىمەن ساۋداباەۆتىڭ ساۋداسى بىتەدى ەكەن دەگەن سىبىس شىعىپ جاتىر. جالپى ءسىز قانات ساۋداباەۆ تۋرالى نە ويلايسىز؟ ول قانشالىقتى مەملەكەتتىك تۇلعا؟
جاۋاپ: سىبىس اتاۋلىعا ءوز باسىم قۇلاق اسپاۋعا تىرىسامىن. ماسەلە بەلگىلى ءبىر مينيسترلەردىڭ ءبىر-بىرىمەن ورىن الماسۋلارىنا كەلىپ تىرەلمەيدى عوي. قايسىسى ناقتى نە اتقاردى، قانداي باعدارلامانى ورىندادى، ال ەندى قاندايىن اياقسىز قالدىردى - وسىنى ويلاعان ءجون.
بۇۇ باس حاتشىسى پان گي مۋن مىرزا: "بيىل ەقىۇ-نى باسقارا وتىرىپ قازاقستان قىرعىزستاندا جانە باسقا دا ايماقتاردا بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋدە العىرلىعىن، تاباندىلىعىن تانىتتى" دەدى. جاقىندا تاۋەلسىز باسىلىمداردان "قىرعىزستاننىڭ ىشكى احۋالىنىڭ تۇراقتاي باستاۋىنا قازاقستاننىڭ ەش قاتىسى بولعان جوق" دەگەن پىكرلەردى وقىدىم. بۇل پىكرىلەردى رەسمي بىشكەك ەمەس، ساياسي پارتيا وكىلدەرى ايتىپتى. ولار دۇرىس ايتىپ وتىر ما؟.. سوۆەتحان.
جاۋاپ: قىرعىزستانداعى جاعدايدى رەتتەۋگە قازاقستان كورشىلەس ەل رەتىندە دە، وبسە توراعاسى رەتىندە دا ۇلەسىن قوستى. دەسە دە مەنىڭ ويىمشا بۇل جۇمىستى بەلسەندىرەك ىسكە اسىرۋعا بولار ەدى. سەبەبى قىرعىزداردىڭ بۇلىگى ۋشىعاتىن بولسا، بۇكىل ايماققا، ونىڭ ىشىندە قازاقستانعا زور قاۋىپ-قاتەر تونەدى. شەكارامىزدى تارس جابۋمەن ماسەلە شەشىلەمەيدى.
سوۆەتحان دەگەننەن شىعادى، جاقىندا استانادا "سامميتحان" ەسىمدى ءبىر ۇل دۇنيەگە كەلىپتى. "ازيادا" دەگەن ەسىمدى الماتىدا ءبىر قىز بالا يەلەنىپتى. وسى نە ءوزى، قازاقتىڭ اسىرە كوڭىلشەكتىگى مە، ەسىمگە ءمان بەرمەيتىندىگى مە؟ وسى "اباي.كز" سايتى ەسىمدەر تۋرالى ەسكەرىپ، ءمان بەرەتىن ماسەلە كوتەرىپ جاتىر. وقىعان بولارسىز؟ ءبىز از ەلمىز، بۇگىن اتى ءجونىمىز سامميت، ازيادا بولىپ كەتە بەرسە، ەندىگى جىلدارى بۇۇ، شىۇ، كەدەن دەگەن اتتار پايدا بولىپ، اقىرى سوڭىندا ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز تانۋدان قالىپ جۇرمەيىك. قىتايدا ءبىر اۋمەسەر وزىنە "سوباچكا" دەپ ات قويىپ الىپ، ونى قىتاي جاستارى ينتەرنەتتە قاتتى سوككەن ەدى. ەل بولاتىن ەل ەسىمىنە دە ءمان بەرەدى ەكەن. ءسىز نە دەيسىز؟مۇساپىر
جاۋاپ: ادامعا ات قويۋ ونىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي اسەر ەتۋشى ماڭىزى زور شەشىم عوي. جانە دە ونىڭ ۇلتتىق، ءدىني بولمىسىنىڭ كورسەتكىشى بولىپ تابىلادى. تولىعىمەن كەلىسەمىن، قازاق بولعاننان كەيىن ات قويۋ ىسىندە ءوزىمىزدىڭ ءتول قۇندىلىقتارىمىزدى ەسكەرگەن ءجون. دەسە دە بۇل ءار وتباسىنىڭ جەكە ىقتيارى مەن جاۋاپكەرشىلىگى. سوندىقتان بۇلدىرشىنىنە سامميتحان دەپ ەسىم بەرگەنىن اتا-اناسىنىڭ قۇزىرىنا قالدىرعان ءجون شىعار.
ءسىزدىڭ ەسىمىڭىزدى راسۋل دەپ كىم قويعان؟ دىنگە سەنەسىز بە؟ ەلىمىزدەگى اسىرەدىنشىلدەردىڭ كۇش الىپ بارا جاتقانى تۋرالى نە دەيسىز؟ ولاردى توقتاتۋ ەندى مۇمكىن بە؟ يسلام اتىن جامىلىپ كەپ جاتقان اعىمداردىڭ ارتىندا كىمدەر تۇر؟ قازاقستاندا ولاردى كىمدەر قولداپ، قولپاشتاپ وتىر دەپ ويلايسىز؟ وسى كۇنى بيلىكتەگى ءاربىر تۇلعانىڭ ء"بىر ءدىنى" بار دەگەن نە ءسوز؟ قايىممۇنار
جاۋاپ: ەسىمىمدى قويعان اكەم. ونداعىسى كوبىنە ءدىنشىل كوزقاراستان ەمەس راسۋل عامزاتوۆ دەگەن ۇلى اقىننىڭ ولەڭدەرىنە ءتانتى بولعاندىقتان. ەلىمىزدەگى اسىرەدىنشىلدەردىڭ كۇش الىپ بارا جاتقانىنا كەلسەك. مەنىڭشە جاعداي شىن مانىسىندە الاڭداۋشىلىق تۋعىزادى. بىرىنشىدەن، ءسوز بولىپ وتىرعانى ءدىني ساۋاتتىلىقتىڭ جەتىسپەۋى سالدارىنان كوپتەگەن كىرمە ءدىني اعىماداردىڭ ەلىمىزدە كەڭ قۇلاش جايۋى. ونىڭ ىشىندە تاريحي داستۇرلەرىمىزدى ىسىرىپ تاستاپ، ساۋد ارابياسى نەمەسە مىسىر ۇلگىسىندەگى يسلام تارتىپتەرىن ورناتۋعا ۇمتىلۋشىلار ۇلعايىپ بارادى. ەكىنشىدەن، جات سەكتالاردىڭ پايدا بولۋى، ءتۇرلى سەبەپتەرمەن، ايتالىق، كەدەيشىلىكتەن، جۇمىسسىزدىقتان، بيلىك ورىندارىنا سەنىمى تومەندۋىنەن ت.ب. ولاردىڭ جاقتاستارىنىڭ كوبەيۋى. ءوز الدىنا شەشۋشى سەبەپتەردىڭ ءبىرى - ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى ۋاعىزداۋشى مەكەمەلەردىڭ السىزدىگى. ال ەندى وسىنداي كەلەڭسىز ۇردىستەر باقىلاۋدان شىعىپ قالسا، ءىستىڭ باسى ناسىرعا شاباتىنى بەلگىلى. نە ىستەۋ كەرەك؟ شارالار كوپ. ماسەلەن، شەت ەلدەردەگى مەدرەسەلەردە ازاماتتارىمىزدى، اسىرەسە بۋىنى قاتپاعان ۇل-قىزدارمىزدى وقىتۋ پراكتيكاسىن دوعارۋ كەرەك. البەتتە، ءدىني باسقارمانىڭ قۇزىرىن، كاسىبي دەڭگەيىن ارتتىرعان دا ءجون. سونىمەن قاتار ءدىن سالاسىنداعى قارجىلاردى رەتتەۋشى، بۇل تۇستا جەمقورلىققا جول بەرمەۋشى ارنايى مەكەمە قۇرۋ. مۇسىلمان الەمىندە بۇنداي مەكەمەلەر ۋاقفتار باسقارماسى نەمەسە مينيسترلىگى دەپ اتالادى. ال ەندى ەڭ باستىسى حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ جاقسى بولۋى، رەسمي بيلىككە سەنىم ءارى قۇرمەتپەن قاراۋى جاعىمسىز اعىمادارعا ەرىپ كەتپەۋىنىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك.
Cامميت نەگە بيزدين مەملەكەتتيك تيل - كازاح تيليندە وتپەدي؟ الدىمەن كازاحشا سويلەنيپ، كاجەت بولسا ورىسشاگا، اگىلشىنشاگا اۋدارىپ تۋرۋگا بولاتىن ەدي گوي. بايگۋس كازاح دەگەن ۋلتتىن تۋگان تيلي دۋيم ەلدين الدىندا بەيشارا كەيپكە تۋسيپ، جەتيم بالانىن حالين كەشتي. بيزدين ەل وزگە الدىندا وز ارتىن وزي اشكانداي بولدى گوي. "كوناك از وتىرىپ، كوپ سىنايدى" دەگەن كازەكەمە كەلگەن كوناكتار ميىگىنان كۋليپ كەتەتين شىگار، سيز كالاي ويلايسىز؟
جاۋاپ: بۇل سۇراعىڭىزعا جوعارىدا جاۋاپ بەردىم دەپ ويلايمىن.
راسۋل مىرزا، رف پرەزيدەنتى مەدۆەدەۆ گۇرجى مەن وسەتيا تۋرالى اڭگىمە قوزعالسا، استانا سامميتىندە قابىلداناتىن دەكلاراتسياعا قول قويمايمىن دەپ وتىر. قالاي بولار ەكەن؟ ءبىز وسىنداي ساياسي بەلسەندىلىگىمىزدىڭ سالدارىنان بولىپ، بەيتاراپتىلىعىمىز بەن كوپ ۆەكتورلى ساياساتىمىزدى جوعالتىپ الىپ جۇرمەس پە ەكەنبىز؟ قازاقستان كوپ ۆەكتورلى ساياسات ۇستاعانىمەن بىرەسە، رەسەيگە، بىرەسە قىتايعا، ەندى بىردە باتىسقا تاۋەلدىلىگىن بايقاتىپ الادى ەمەس پە؟ مالىك
جاۋاپ: قازاقستاننىڭ گەوساياسي جاعدايىندا كوپۆەكتورلى ساياساتقا بالاما جوق دەپ سانايمىن. ماسەلە ءدال وسى ۇستانىمدى ءىس جۇزىنە ۇتىمدى اسىرۋدا. ايتالىق، 10 جىلداي بۇرىن ورتالىق ازياعا ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋ ماقساتىندا الىپ ءۇش كۇش - رەسەي، قىتاي جانە باتىس ءبىر-بىرىمەن باقتالاس بولسا، قازىر اتلاعان ۇشتىك رەسەي مەن قىتايدىڭ ەكىلىگىنە اينالىپ بارا جاتقانداي. تيىسىنشە، ءبىزدىڭ ولارعا تۋاەلدىلىگىمىز ارتۋدا، ال ارا-سالماقتى ساقتاۋتاداعى ارەكەتتەنۋ كەڭىسىتىگىمىز تارىلۋدا. ناعىز كوپۆەكتورلىلىقتا كەرىسىنشە بولۋ كەرەك، ياعني ايماقپەن ىنتاماقتاسۋشى تاراپتار مەيلىنشە كوپ، ولاردىڭ ۇلەسى مەيلىنشە تەڭ دارەجەدە ءبولىنۋى شارت. ەكى ورتادا وزدەرىمىز دە مەملەكەت رەتىندە مىقتى، حالقى پەن بيلىگى، بايى مەن جارلىسى تۇتاس ەل بولۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك. سونىمەن قاتار ايماقتاعى كورشىلىرىمىزبەن وداق قۇرۋ شارالارىن مىقتاپ قولعا العانىمىز ءجون.
"ابايدىڭ" جىگىتتەرى ۆ. ءپۋتيننىڭ «كتو كاچاەت نەفت، توت كاچاەت پراۆا..." دەگەن ءسوزىن ءىلىپ قويىپتى. ءبىزدىڭ سامميتتە سول "قارا التىننىڭ" ارقاسىندا وتكەن جوق پا، قالاي ويلايسىز؟
جاۋاپ: شەت ەلدەردىڭ قازاقستانعا قىزىعۋشىلىعاندا ءبىزدىڭ مۇناي بايلىقتارىمىز ايرىقشا ورىن الاتىنى راس. الايدا بار نارسەنى تەك مۇناي فاكتورىمەن بايلانىستىرعان اعاتتىق بولار ەدى. ولاي بولسا قازاقستاننىڭ مەملەكەت رەتىندەگى الەۋەتى، الىپ وتىرعان گەوساياسي ورنى، ايماقتاعى قۇدىرەتى قايدا قالماق؟ ايتپاعىم، قاي وقيعانى بولسا دا، جان-جاقتى، كەشەندى تۇردە قاراستىرىپ بارىپ، قورىتىندى جاساۋ قيسىندى.
A.kum Rasul aga! Siz oralmandar jaily, kosh kon sayasaty jaily ne aitasiz? bul salany kalai jetildiruge boladi? Syrttagy kazaktardy elge koptep tartu ushin ne isteumiz kerek dep oilaisyz? Rahmet!
جاۋاپ: ەڭ الدىمەن ورالمان ءسوزىنىڭ ءوزى ماعان ەرسى ەستىلەدى. ونىڭ ورنىنا، مىسالى، نەگە وتانداس دەمەسكە؟ ەكىنشىدەن، ءار ماسەلەدە ساندىق جاعىمەن بىرگە ساپالىق جاعى بار ەكەنىن ۇمىتپاعان ابزال. سان قۋىپ، بەتالباتى قانداستارىمىزدى شەتەلدەن شاقىرا بەرۋمەن ءوز باسىم كەلىسپەيمىن. ول ءۇشىن الدىن الا جاعداي، جۇمىس ورىندارى، ءتيىستى اداپتاتسيا مەن ماماندىققا ۇيرەتۋ كۋرستارى، قۇجاتتاندىرۋ، باسقا دا تەتىكتەردى قالىپتاستىرۋ كەرەك. وسىلاي بولماعاندىقتان، قانشاما وتانداسىمىز تۋعان ەلگە ورالىپ، قازىر جايسىز-كۇيسىز ءجۇر؟ ال قانشاسى كەلگەن جاقتارىنا قايتىپ كەتتى؟ بۇل رەتتەگە مەنىڭ ناقتى ۇسىنىستارىم ءبىرشاما، كوپ ورىن الادى. باستىسىن عانا اتاپ وتەيىن - شەتتەن قايتقان وتاندارىمىزدىڭ ىسىمەن اينالاساتىن ارنايى ءارى قۇزىرەتى مول مينيسترلىك جاساقتالۋى كەرەك.
كىشى ءجۇز ءبولىنىپ: "ورالدا قۇرىلتاي جاسايمىز! قازاقستاننان ءبولىنىپ كەتەمىز!" دەپ مالىمدەمە جاساۋىنا قالاي قارايسىز؟ ولاردىڭ جاساماقشى قۇرىلتايى دۇرىس پا؟
جاۋاپ: ءوز باسىم بۇنداي اڭگىمەلەردى ەستىگەن ەمەسپىن. ال شىعا قالعان كۇندە، كىشى ءجۇزدىڭ بالاسى بولسام دا، قۇپتامايمىن. نەگە ەكەنىن ءتۇسىندىرۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار. ونسىز دا تۇسىنىكتى - قازاقستاننىڭ كۇشى تۇتاستىعىندا. بۇل ماڭدا ءبىر عانا قوسارىم - قانداي دا ەل تۇراقتى، گۇلدەنگەن، مىقتى بولام دەسە، بىرقالىپتى، ايماقتارى مەن ءوڭىرلىرى، قالاسى مەن دالاسى ءبىرى ارتىق ءبىرى كەم ەمەس، تەڭ دارەجەدە دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك.
بۇگىن ساياسات ساحاناسىندا جۇرگەن ۋلتشىل رۋقتى مىقتى جاستاردان كىمدەردى اتار ەدىڭىز..
جاۋاپ: قۇدايعا شۇكىر، ەلى مەن جەرىنە بەرىلگەن، جىگەرلى، اقىلى تولىسقان ازاماتتارعا قازاق حالقى قاشان دا باي بولعان. ولاردىڭ اراسىندا ءوزىم عانا تانيتىنداردى تىزسەم، بىرنەشە بەتتەن اسىپ كەتەدى. باستىسى جۇزگە، رۋعا، شىققان ولكەسىنە، نەمەسە انا ءتىلىن ءبىلۋ-بىلمەۋىنە قاراي بولىسكەن دەگەن جامان ادەتتەن ارىلعانىمىز ءجون. بۇيتە بەرەتىن بولساق، قۇريمىز.
راسۋل مىرزا، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن جانىن قيعان قازاق بوزداقتارىن ەلەۋسىز قالدىرىپ، تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە مۇلدە نازار اۋدارماي، پەتر-1-ءدىڭ تۋىلعان كۇنىنە بار جانىن سالىپ دايىندالىپ جاتقان بيلىككە قانداي باعا بەرىپ وتىرسىز؟ قۇربان ايت پەن ناۋرىزدى ۇناتپايتىن بيلىكتى، قانداي ەلدىڭ ازاماتى دەپ ويلاعان ءجون؟ رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە جۇرگىزىلگەن ءساميتتى قازاقستان باسقاردى دەگەن اقىلعا قانشالىقتى سيىمدى؟
جاۋاپ: ءتول مەرەكەلەرىن ۇلىقتاۋ - قاي حالىقتىڭ بولماسىن حالىق دەگەن قاسيەتتى ۇعىمعا لايىق ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى. سول سەبەپتى قازاق ەلىندە حريستياندىق جاڭا جىل، يسا پايعامباردىڭ تۋعان كۇنى، دەن ۆالەنتينا سەكىلدى كۇندەردىڭ سونشاما تويلانۋىن تۇسىنە بەرمەيمىن. تۇسىنگىم دە كەلمەيدى. بىراق مەملەكەتتىك، ۇلتتىق نەمەسە ءدىني ماندەگى ايتۋلى كۇندەردىڭ ءتيىستى دارەجەدە اتالىپ وتپەۋى بىلاي تۇرسىن، قىنجىلتاتىنى تاريحىمىزداعى كەيبىر ۇلى كۇندەردىڭ مۇلدەم ۇمىت بولىپ بارا جاتقانىندا. مىسالى 1990 جىلدىڭ 25 قازانى. بۇل قازاقستان ءوزىن ەڭ العاش مارتە ەگەمەندى ەل رەتىندە جاريالاعان كۇن. مەنىڭشە، جاڭادان الدەبىر مەرەكە كۇندەرىن ويلاپ تابۋدان گورى، مىسالى يندۋسترياليزاتسيا كۇنى، وتكەنگە ىزەت تانىتىپ، ونەگە الاتىن كۇندەردى ماداقتاعانىمىز كەرەك.
تورتكۇل دۇنيەنىڭ نازارى ەكى كۇن بويى ءبىزدىڭ ەلىمىزگە اۋدى دەپ جاتىرمىز. وكىنىشكە وراي ولاي بولماي شىقتى. شەتەلدىك جۋرناليستەر قازاقتىڭ اسىن ءىشىپ تاباعىنا تۇكىرگەندەي بولىپ وتىر. نەگە ولار سامميت تۋرالى اقپارات تانىتۋعا ساراڭدىق تانىتتى؟ كۇنى بويى شەتەلدىك تەلەارنالارداعى جاڭالىقتاردان كوز الماي قاداعالاپ وتىردىم. مۇلدە مالىمەت بەرمەدى دەسە بولادى. سونشالىقتى جاعداي جاساپ قوناقجايلىلىق تانىتقاندا بىزگە ايتقان راحمەتى سول ما؟
جاۋاپ. شەتەلدىك اقپارات كوزدەرىندە استانا ءسامميتى بايقاۋسىز قالعان جوق. بالكىم كەيبىرەۋ كۇللى الەم ىشكەن اسىن جەرگە قويىپ، بۇل باسقوسۋدى تەلمىرىپ قارايدى دەپ كۇتكەن دە بولار. بىراق ولاي بولمايدى عوي. دۇنيە جۇزىندە باسقا دا ءىرىلى-ۇساقتى جاڭالىقتار، وقيعالار، تۇيتكىلدەر كۇندەلىكتى ورىن الىپ وتىرادى. ال ەندى شەتەلدىك جۋرناليستەرگە قازاقتىڭ قوناقجايلىعىنا كەنەلىپ، ءبىز جايلى جەتكىلىكسىز حابار تاراتتى دەپ تە رەنجۋدىڭ قاجەتى شامالى. اركىم ءوزىنىڭ ءىسىن ءوز دەگەنىنشە ورىندايدى. جالپى، جۋرناليستەردى تويدىرسا، قالتالالارىن اقشاعا تولتىرسا بولدى، ءوز دەگەنىمدى جازعىزام ءيا ايتقىزام دەگەن بازارلىق پىكىر الىسقا اپارمايتىنى حاق.
راسۋل مىرزا! ەقىۇ سامميتىندە ارمەنيا پرەزيدەنتىنىڭ، انا تىلىندە سويلەۋى، ءوز ەلىندە ءجۇرىپ،ءوز ەلىنىڭ زاڭىنا دا قايشى كەلىپ، مەملەكەتتىك-انا ءتىلىن مەنسىنبەي وزگە تىلدە سويلەيتىن قازاق شەنەۋنىكتەرىنە ساباق بولا الا ما؟ بولات ناۋكەنۇلى بوتەەۆ
جاۋاپ: ساباق بولسا يگى.
ءسىز ەلشىلىك قىزمەتتەردە بولدىڭىز. قازاقستانعا قاتىستى ساۋد ارابياسىنىڭ ساياساتىن قالاي باعالايسىز، بۇل ەلدىڭ يدەولوگياسىنىڭ ارتىقشىلىقتارى تۋرالى ايتىڭىزشى.
جاۋاپ. ساۋد ارابياسىن ءبىز كوپ رەتتە قاسيەتتى مەككە مەن مادينە ورنالاسقان مەملەكەت رەتەنىدە عانا قابىلدايمىز. بىراق بۇدان وزگە وسى ەلدەن ۇيرەنەر تۇستارى جوق ەمەس. ماسەلەن، قازاقستان سەكىلدى ءىرى مۇناي كوزدەرىنە يەلەك ەتە وتىرىپ، بۇل مەملەكەت اينالدىرعان 10-15 جىل ىشىندە وسى سالاعا تولىق مەملەكەتتىك باقىلاۋ ورناتا الدى. تيىسىنشە بۇگىن ساۋديا مۇنايى 100 پايىز وسى ەلدىڭ، سونداعى حالىقتىڭ يگىلىگىنە جۇمىس جاسايدى. وكىنىشكە وراي بىزدە ولاي ەمەس. ساۋد ارابياسىنىڭ بىزگە دەگەن ساياساتىنا كەلسەك، ول قازاقستانعا باۋىرلاستىقپەن قارايدى، شاما-شارقىنشا ءبىزدىڭ باستامالاردى قولداۋعا تىرىسادى.
راسۋل مىرزا: ءسىز ورىس ءتىلدى قازاقسىز، ءسىزدىڭ ساياساتتانۋشى ەكەنىڭىز بەلگىلى، ورىس تىلىندە وقىپ ورىسشا ويلاپ، ورىسشا سويلەپ قازاق دەگەن ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا بولاما؟ ماعان ورىس ءتىلدى قازاقتاردىڭ بىردەمەسى جەتىسپەي، اقساپ تۇرعان سىياقتى كورىنەدى..نە ءۇشىن تىعىرىققا تىرەلگەن قازاق ۇلتى دۇنيەگە سىزدەر سىياقتى ورىس تىلدىلەردىڭ كوزىمەن قاراۋ كەرەك؟ ءسىزدىڭ پايدالاناتىن كەنڭىستىگىڭىز ارينە رەسەيدىڭ اقپارات قۇرالدارى... نە ءۇشىن قازاق ۇلتىنىڭ كوزقاراسىمەن قارامايمىز دۇنيەگە؟ كەلەشەكتە پرەزيدەنتتىڭ ورنىنا سىزدەر سىياقتى ءورىستىلدى قازاقتا بيلىككە كەلسە، قازاق نە ىستەۋى كەرەك؟ بۇل مۇمكىنبە؟ورىس ءتىلدى توپ، ورىس ءتىلدى قازاق دەگەن شىنىمەندە ءبىر ۇلتقا اينالا باستادى، ولاردىڭ ءوز يدەيالوگتارى، ءوز كوسەمدەرى، ءوز پارتيالارى، ءوز مىنبەرلەرى، ءوز دىندەرى، اقپارات-باسپا ءسوز قۇرالدارى پايدا بولا باستادى، ءتىپتى بارىدە سولاردىڭ قولىندا دەسەدە بولادى..ولجاستان تارتىپ سىزگە دەيىن ورىسشا سويلەپ، وىسشا اندەتىپ كەلەسىزدەر..ءتىپتى قازاقشادا كىتاپ جازا المايسىزدار. سىزدەردى جانى تازا، ارى تازا، ۇلتتىق رۋحى سونبەگەن قازاق ۇلتى قالاي قابىلداۋ كەرەك؟ جانى شىرىلداعان حالقىمنىڭ ءۇنى سىزدەردىڭ قۇلاقتارىڭىزعا جەتەمە؟
جاۋاپ: ءوزىمدى ەڭ اۋەلى قازاقپىن دەپ سەزىنەمىن. ورىس، اعىلشىن، اراب تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرگەنىمدى كەمىستىك دەپ سانامايمىن. ءتىپتى كەرىسىنشە. ال ەندى قازاقپىن دەپ كەۋدەسىن ۇرىپ جۇرگەندەردىڭ تالايى جەمە-جەمگە كەلگەندە بۇعىپ قالاتىندارىنا كوزىم الدە قاشان جەتكەن. مەن ءۇشىن قازاق دەگەن تەك انا ءتىلىن بىلگەنىمەن ءيا بولماسا اۋىلدا تۋىلعانىمەن عانا انىقتالمايدى، جۇرەگى قازاق دەپ سوعۋى كەرەك، قازاق ەكەنىن جالاڭ سوزبەن، ايقايمەن ەمەس، ىسپەن دالەلدەۋى كەرەك.
راسۋل مىرزا، استانا ءسامميتىنىڭ قورىتىندى قۇجاتى تۋرالى پىكىرىڭىزدى بىلسەك، جالپى دەكلاراتسيا قابىلدانعانىمەن باستى ماسەلەلەر بويىنشا كەلىسە المادىق قوي، بۇل جونىندە نە ويلايسىز؟ ۇيىمنىڭ بولاشاعىن قالاي كورەسىز؟
جاۋاپ: قانداي دا دەكلاراتسيا بۇل ەڭ الدىمەن قاعاز بەتىنە تۇسكەن سوزدەر عانا.. ولاردىڭ ءمانىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قول قويۋشى مەملەكەتتەردىڭ شىنايى قۇلشىنىسى مەن بىرىزدىلىگى كەرەك. وبسە-دە وسى جاعىنان الىپ قاراعاندا جەتىسپەۋشىلىكتەرى بارشىلىق. ايتپەسە استانا دەكلاراتسياسىنىڭ الدىندا قابىلدانعان حەلسينكي اكتىسى نەمەسە پاريج حارتياسىنىڭ قاعيداتتارى بۇگىنگىدەي بۇزىلماس ەدى.
قازاق تىلىندە بەرىلەتىن ساياسي ساراپتامالارعا، قازاق تىلىندە پىكىر ءبىلدىرىپ جۇرگەن ساياساتتانۋشىلاردىڭ دەڭگەيىنە، مەرزىمدى باسپاسوزدەگى ماقالالارعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟ سول قازاق ءتىلدى ساياساتتانۋشالار قانشالىقتى ماسەلەنى تالداي الىپ ءجۇر جانە قاراپايىم حالىققا جەتكىزە الىپ ءجۇر مە؟
جاۋاپ: حالىقارالىق ساياساتقا قاتىستى باسپاسوزدە شىعىپ جۇرگەن شولۋلار مەن ساراپتامالارعا كوڭىلىم تولمايدى. بىراق ماسەلە كاسىبي دەڭگەيدىڭ تومەندىگىندە دەپ سانامايمىن. بىلىكتى ازاماتتار قازاق اراسىندا قاي سالادا دا جەتكىلىكتى. ءادىل باسەكەلەستىك ارقاسىندا ولارعا تەك جول اشۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، قازاقستانداعى رەسەي باق-تارىنىڭ ءورىسىن مۇمكىندىگىنشە تارىلتۋ كەرەك.
راسۋل مىرزا! بيلىك جاقسى بولسىن، جامان بولسىن ەڭ باستىسى بار. دەگەنمەن، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا قازىرگى بيلىكتىڭ ەلگە جاعىمدى بولۋى ءۇشىن نە جەتپەيدى دەپ ويلايسىز؟ ەگەر پىكىرىم بىرەۋگە جاقپاي قالادى ەكەن دەپ ويلاساڭىز، جاۋاپ بەرمەۋىڭىزگە بولادى، رەنجىمەيمىن.
جاۋاپ: بۇل تۇستا جاڭالىق اشپايتىن شىعارمىن. قاجەتى بەلگىلى نارسەلەر، ماسەلەن، جەمقورلىقتىڭ كوزىن قۇرتۋ، ادىلدىك پەن قاراپايىمدىلىق، مەملەكەتشىلدىك كوزقاراس،، كاسىبيلىك پەن بىلىكتىلىك، قاراپايىم حالىققا جاقىن بولۋ، ت.ب.
راسۋل مىرزا، بۇكىل الەم نازارىن استانادا وتكەن سامميتكە اۋداردى، بۇكىل الەم. قالاي قۋانبايسىڭ، قۋاناسىڭ ارينە، ويتكەنى بۇكىل الەم قازاقستاندى تانىپ جاتىر. بىراق ءسامميتتى مەملەكەتتىك تىلىمىزدە وتكىزبەگەنىنە نە سەبەپ؟ بۇرمالاماي شىنىن ايتىپ جاۋاپ بەرىڭىزشى، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز قاشان قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرەدى؟ ءوزىڭىز قازاق ءتىلى جايىندا نە ويلايسىز؟
سامات، الماتىدان
جاۋاپ. قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولعاندىعىنىڭ ءوزى، وسى مەملەكەتتىڭ بارلىق ازاماتتارىنا ونى ءبىلۋ جانە قاستەرلەۋدى مىندەتتەۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى، ءبىرىشى كەزەكتە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ ءوزى ءۇشىن. ماسەلەن، ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيا بويىنشا ەلباسى مىندەتتى تۇردە قازاق ءتىلىن ءبىلۋى شارت، ءتىپتى ارنايى ەمتيحان دا تاپسىرادى. مەنىڭ تاڭىم بار - باسقا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ ەلباسىنان نەسى ارتىق؟ سايىپ كەلگەندە سول كونستيتۋتسيا بويىنشا بىزدە بارلىق ازاماتتار تەڭ ەمەس پە؟
Qalai dese de, Sammit Qazaqstanda otkeni biz ushin abyroi bolmaq.Al alemdik saiasi sahnada Qazaqstan orny qandai bolsa da, biz qarapaim buqara ony ozgerte almaimyz. Al endi osy oqygany oz ishimizde barynsha oryndy ari tiimdi paidalanu qolymyzdan kelmek. Slogan konil audaru qazhet.
جاۋاپ: جوعارىدا سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەرگەن سياقتىمىن. بىراق ماعان ۇناعانى قازاقستان اتاۋىنىڭ لاتىنشا جازعانىڭىز - Qazaqstan دەپ. سەبەبى ءالى كۇنگە شەيىن وسى قاراپايىم ماسەلەدەگى ولقىلىقتى جويا الماي كەلەمىز. ورىس ۇندەۋىنە ەلىكتەپ، ك ءارپىن قاتە پايدالانامىز. ناتيجەسىندە ءتىپتى نەگىزگى قۇجاتىمىز - پاسپورتىمىزدا 2001 جىلعا دەيىن Kazakstan دەپ جازىلسا، ودان كەيىن Kazakhstan دەپ جازىلىپ ءجۇر. ۇيات نارسە. ال ءوزىمىزدىڭ ق ءارپى اعىلشىن تىلىندە ءدال وسى Q ءارپى ارقىلى بەرىلەتىنىن ءتيىستى ورىندار تۇسىنبەي-اق قويدى، مىسالى، Quran, Qatar, Iraq اتاۋلارىندا سەكىلدى.
اباي اقپارات
