قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا: «تۋعان جەردىڭ ءاربىر سايى مەن قىرقاسى، تاۋى مەن وزەنى تاريحتان سىر شەرتەدى. ءاربىر جەر اتاۋىنىڭ توركىنى تۋرالى تالاي-تالاي اڭىزدار مەن اڭگىمەلەر بار. ءاربىر ولكەنىڭ حالقىنا سۋىقتا پانا، ىستىقتا سايا بولعان، ەسىمدەرى ەل ەسىندە ساقتالعان ءبىرتۋار پەرزەنتتەرى بار. وسىنىڭ ءبارىن جاس ۇرپاق ءبىلىپ وسۋگە ءتيىس» دەگەن بولاتىن. تاريح ادامزاتتىڭ ءارى اسىل، ءارى باي قازىناسى. التىننان دا قىمبات سول ءبىر تەلەگەي-تەڭىز تاريحتى ساقتاپ كەلە جاتقان حالىقتىڭ ساناسى، اقىل-ويى كەرەمەت. ءبىز حالقىمىزدىڭ، اسا باي تاريحىن، سول تاريحىمىزدا وشپەس ءىز قالدىرعان باتىر بابالارىمىزدىڭ ءومىر جولدارىن وقىپ بىلۋگە ءارى بورىشتىمىز، ءارى مىندەتتىمىز.  جاسۇرپاقتىڭ  شىنايى پاتريوتتىق سەزىمىن ارتتىرۋ، ولكەمىزدىڭ تاريحىن كەلەشەك ۇرپاققا جەتكىزۋ ماقساتىمەن قۇت قونعان قاسيەتتى قاراتوبە وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن جۇمىر-قىلىش باتىر تۋرالى ءسوز ەتپەكپىن.

ەلىمىزدەگى "ۇلىتاۋ" توبى داۋىلپاز اقىن، كۇيشى، باتىر ماحامبەتتىڭ  "جۇمىر-قىلىش" كۇيىن الەمدىك ساحنادا ۇلتتىق ناقىشقا كەلتىرە ورىنداپ، دۇنيەجۇزىنە تانىمال بولدى. وسى كۇيدىڭ كەيىپكەرلەرى جۇمىر مەن قىلىش كىم ەكەنى  جانە ولاردىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى جۇرتتىڭ كوبى بىلە بەرمەيدى. ويىمشا،  "ۇلىتاۋ" توبىنىڭ مۇشەلەرى دە تولىق بىلمەيتىن سەكىلدى. ولاي دەيتىنىم، كۇي تۋرالى بەينەتۇسىرىلىمدە جۇمىر مەن قىلىشتىڭ تۋعان جەرلەرى ت.ت. ەشقانداي ايتىلمايدى جانە اقپارات قۇرالدارىندا اتالمىش كۇيدىڭ شىعۋ تاريحى جونىندە  مالىمەت بەرگەنىن ەستىمەدىك.

سوڭعى كەزدە بەلگىلى ولكەتانۋشىلار مەن تانىمال تاريحشىلار (اتى-جوندەرىن جازباۋدى ءجون سانادىم)  جۇمىر مەن قىلىشتىڭ  شىققان جەرلەرى مەن تەكتەرى تۋرالى ەش شىندىققا جاناسپايتىن، تاريحي دەرەكتەرگە سايكەس كەلمەيتىن قيسىنسىز ماقالالار جازىپ، دايەكسىز ويلارىن ايتىپ ءجۇر. اتىراۋلىق ولكەتانۋشى جۇمىر مەن قىلىش باتىر اتىراۋ وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن، ونىڭ رۋى - اداي دەپ جازسا، ەندى بىرەۋى رۋى - الاشا دەپ كەلتىرەدى. "التىن وردا" گازەتىنە شىققان  "جۇمىر، قىلىش دەگەن كىم؟" اتتى ماقالاسىندا اۆتور اڭشىلىق كاسىپپەن اينالىسقان  جەزدەسىنىڭ سوزىنە عانا سۇيەنە جۇمىر باتىر تۋرالى بىلاي جازادى: "... تۇلكىنى اتىپ جارالاپ، ەندى جاياۋ قۋالاي بەرگەندە، ول جاقىن جەردەگى مولاعا قاراي قاشادى. مولاعا جاقىنداعان تۇلكىنى  تاعى ءبىر رەت اتادى. تۇلكى اقساڭداپ بارىپ بەيىتتىڭ باس جاعىنا قۇلايدى. باتىپ بارا جاتقان كۇن ساۋلەسىنە ەكى كوزى شاعىلىسىپ وت بولىپ جانىپ تۇرادى. قولىنداعى مىلتىعى جەرگە ءتۇسىپ كەتەدى. سول جەردە جەزدەم بۇل جۇمىر اتانىڭ مولاسى ەكەنىن بىلەدى..." قايدان، قالايشا بىلگەنى، قانداي تاريحي دەرەكتەمەگە سۇيەنگەنى تۋرالى ەش مالىمەت كەلتىرىلمەيدى. بۇل ايتىپ وتىرعانى اتىراۋ اۋماعى. قازاق شەجىرەلەرىن اقتارا وتىرىپ، اداي جانە الاشا رۋى ىشىنەن جۇمىر اتاۋىن ىزدەپ تابا المادىم. ال، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى "باتىرلاردىڭ اسكەري ايلاسى" ماقالاسىندا: "جۇمىر باتىر جاۋعا شاپقاندا  قىلىشتى سىلتەۋى باسقالاردان مۇلدە وزگەشە بولعان  جانە مويىنان قىلىش تۇسپەگەن، ءتىپتى توسەككە  جاتقاندا دا قىلىشىن اسىنىپ  جاتادى ەكەن. وسىنداي قاسيەتتەرى ءۇشىن  جۇمىردىڭ اتىنا قىلىش اتاۋى تىركەلگەن" دەپ ءوز بولجامىن جازعان. عىلىمي نەگىزدەرگە، مۇراعات قۇجاتتارىنا،  تاريحي  دەرەكتەرگە ەش سۇيەنبەستەن، اڭدار بارىپ تىعىلعان  مولالاردى، "انا باتىردىكى، مىنا حاندىكى",- دەپ جازا بەرسەك جانە شەجىرەگە سۇيەنبەي بەلگىلى ادامداردى ءوز رۋىنا قاراي بۇرىپ، تەگىن وزگەرتە سالساق، وندا تاريحتى پەن شەجىرەنى بۇرمالاپ، وقىرماندى الداپ جانە بولاشاق ۇرپاقتى قاتتى اداستىرامىز، اتا-بابا ارۋاقتارىن قورلايمىز. ساياسي ساۋاتتى، تاريحي دالەلدى  مالىمەت بەرۋ - جاسۇرپاقتىڭ ساياسي ساناسىن دۇرىس قالىپتاستىرادى، ەلىنە سۇيىسپەنشىلىگىن جانە قازاق تاريحىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى.

ماحامبەتتانۋشى - جازۋشىلار ب.ءامانشيننىڭ، ي.كەنجاليەۆتىڭ، ن.ابۋتاليەۆتىڭ، ءا.ءالىمجانوۆ پەن ءا.سارايدىڭ "ماحامبەت باتىر" تۋرالى تۋرالى ەڭبەكتەرى مەن  زەرتتەۋلەرىن  جانە "كسرو وقۋ - اعارتۋ ءىسىنىڭ  ۇزدىگى" بەلگىسىن تاققان تاريح ءپانىنىڭ وزات ۇستازى تۇرسىنعالي قاتاۋوۆتىڭ جازىپ قالدىرعان جازباسىن، سونداي-اق، ەسكى قۇلپىتاستارداعى جازۋلاردى تۇجىرىمداپ، جۇمىر (شىن اتى- سادىر) جانە  قىلىش باتىردىڭ شىققان تەگىنە توقتالىپ وتپەكپىن. شەجىرەشى - ولكەتانۋشى اكەم، جۇمىر مەن قىلىش باتىردىڭ شەجىرەسىن بايتورى رۋىنىڭ سول كەزدەگى كونەكوز اقساقالى، جۇمىر باتىردىڭ  شوبەرەسى قايدار قاريادان  (1911 جىلى دۇنيەگە كەلىپ - 1982 ج. قايتىس بولعان)  كوزى ءتىرىسى كەزىندە جازىپ العان. كىشى ءجۇزدىڭ ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ بايباقتى رۋىنان تاراعان شولان باتىردان: تۇكىش، دات، بايتورى جانە ەسەنباي تارايدى. بۇل جەردە دات -  بي، شەشەن، اتاقتى  باتىر سىرىمنىڭ (شىن اتى - سىرلىباي) اكەسى. شولاننىڭ ءتورت بالاسىنىڭ ناعاشىلارى الاشا رۋىنان ەكەن.  اقىن ناعاشىسى جيەندەرىنە  ارناپ:
«جايقالعان قىزعالداقتاي تۇكىش پەن دات.
بايتورى بولعان ەكەن مىنەزى جات.
دۇنيەدە ەش نارسەنىڭ پارقىن تۇسىنبەس،
اپارىپ ەسەنبايدى بازارعا سات»، - دەپ ءازىل ولەڭىن شىعارىپتى. پاتشا زامانىندا سۇلتاندار مەن ستارشىنداردىڭ ادىلەتسىزدىكتەرىن، حالىققا جاساپ وتىرعان وزبىرلىقتارىن تۋرا ايتىپ، تىك مىنەزىمەن جاقپاعان بايتورىدان:  كوشەرباي، جايلاۋ،  جازىق، ساتتىق، قونىسباي جانە جاڭابايباقتى ءوربيدى. جۇمىر باتىر  بايتورى اتانىڭ  جايلاۋ بولىمىنەن تاراعان.  قازىرگى ۋاقىتتا ۇرپاقتارى قايداروۆ ماقسوت  پەن قايداروۆ حاسان قاراتوبە اۋدانىندا تۇرادى. ولاردىڭ جەتى اتاسى بىلاي تارايدى.  اكەلەرى قايدار، اتالارى - ەرلەپەس - شىرمان - جۇمىر - جايلاۋ - بايتورى. ال قىلىش باتىر  بايباقتى رۋىنىڭ قىنىق بولىمىنەن.

قازاقستان ەنتسيكلوپەدياسىندا:  «جۇمىر (19 عاسىر) – يساتاي تايمانۇلى باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە قاتىسقان باتىر. كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى بايۇلى تايپاسىنىڭ بايباقتى رۋىنان شىققان. ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى بولعان. ماحامبەت جۇمىر باتىرعا ارناپ “جۇمىر – قىلىش” كۇيىن شىعارعان. زيراتى قازىرگى باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى قالدىعايتى اۋىلىنىڭ ماڭىندا» دەپ قىسقاشا تۇسىنىكتەمە بەرگەن. ناقتىراق ايتساق،
جۇمىر مەن قىلىش باتىردىڭ مازارلارى قاراتوبە اۋدانى، قالدىعايتى اۋىلىنا قاراستى تولەن ەلدى مەكەنىنەن (تولەن اۋىلى – بايتورى رۋىنىڭ بايىرعى جەرى) 15 كم جەردە ورنالاسقان. بەلگىلى جازۋشى، ماحامبەتتانۋشى، "ماحامبەتتىڭ تاعدىرى" رومانىنىڭ اۆتورى بەرقايىر امانشين (الاشا رۋىنىڭ كەنجەعارا ءبولىمى) اكەمنىڭ زامانداسى ءارى اناسىنىڭ  نەمەرە ءىنىسى (ناعاشىسى) بولىپ كەلەدى.  كەڭەس تۇسىندا ب.امانشين ءوز تۋعان جەرىنە كەلگەندە، اكەمدى وسى ەكى ۇلكەن مازارعا ەرتىپ اپارىپ، ءوزىنىڭ عىلىمي پايىمداۋىنشا بۇل بەيىتتەر  ماحامبەت باتىردىڭ ۇزەڭگىلەس ادال دوستارى، سەنىمدى سەرىگى، تورەسىن ايتار بي بولعان  جۇمىر جانە قىلىش باتىردىكى ەكەنىن جانە  ەكەۋى ەكى ادام ەكەنىن  ايتادى.  مۇنى  قايدار اقساقالدا جۇمىر مەن قىلىش باتىردىڭ زيراتى ەكەنىن ايتقان.

وزگە ەمەس، ءوز ولكەمىزدىڭ تاريحىن ءوزىمىز زەرتتەپ بىلەيىك

جۇمىر مەن قىلىش باتىر تۋرالى ماعلۇماتتى  جاسۇرپاققا كەڭىرەك جەتكىزە وتىرىپ، ولاردىڭ ءوز ولكەسىنە سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا جانە مازار قاشان سالىنعانىن، قانداي ماتەريالدان تۇرعىزىلعانىن زەرتتەتۋدى قولعا الۋ ءۇشىن ورال قالاسىنان 270 كم قاشىقتىقتا ورنالاسقان قوس باتىردىڭ مازارى باسىنا بارىپ، سۋرەتكە ءتۇسىردىم. ءالى كۇنگە دەيىن جارتىلاي بولسا دا تۇرعان ەكى مازاردان  جۇمىر مەن قىلىش باتىردىڭ ەكى ادام ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. 2 عاسىرعا جۋىقتاعان، ايدالادا ورنالاسقان  مازارعا مالدار سۇيەنگەسىن جانە تابيعاتتىڭ ءتۇرلى قۇبىلىسى (جاۋىن-شاشىن، جەل ت.ت.) سالدارىنان  جارتىسى قۇلاپ قالعان.  قورشاۋلارى بولماعاسىن،  ەكى باتىردىڭ بەيىتى  دالادا جايىلعان مالداردىڭ ىقتىنى بولىپ، ابدەن تاپالىپ قالعان. اينالاسىندا ەشقانداي قۇلپىتاستار  نەمەسە وزگە دە بەلگىلەردى تابا المادىم.  الايدا،  وسى مازارعا جاقىن جەردەگى ەسكى قاۋىمداردا، ەسكىشە ارابشامەن جازىلعان 3 مەترلىك ۇلكەن قۇلپىتاستاردى كەزدەستىردىم. ونداعى جازۋلاردى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، ورال قالاسىنا كەلىپ  قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ بقو بويىنشا وكىلى، ءدىنتانۋشى رۋسلان قاجى سۇلتانوۆ پەن زەلەنوۆ اۋدانى، اسان اۋىلدىق مەشىتىنىڭ باس يمامى مۇراتبەك قاجى جاحاتوۆقا اكەلىپ كورسەتتىم. ولار اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قۇلپىتاستاعى جازۋلاردى: «بايباقتى رۋى، شولان تايپاسى، بايتورى ءبولىمى، جايلاۋ ايماعى  جۇمىر باتىر نەمەرەسى كەنجەبەك قاجى قۇماتۇلى 58 جاسىندا وپات بولدى", -  دەپ ەش قينالماستان  وقىپ بەردى. ەسكى تاريحي قۇلپىتاستاعى جازىلعان جازۋلار  ب.امانشين مەن اكەمنىڭ ايتىپ كەتكەن سوزدەرىن تولىقتىرا تۇسەدى. قۇلپىتاستاعى ارابشا جازۋلاردى وقىپ بەرىپ، جۇمىر باتىر تۋرالى ءار قيلى ەتىپ جازىپ جۇرگەن داۋلى جاعدايعا نۇكتەسىن قويۋعا سەبەپشى بولعان يمام - قاجىلار ر.سۇلتانوۆ پەن م.جاحاتوۆقا العىسىمىز شەكسىز.

ءتۇيىن

تاريح - جەكە دارا عىلىم سالاسى. ونىڭ دا وزىندىك ۇستانىمدارى، تالاپتارى مەن زەرتتەۋ ادىستەرى مەن تەوريالارى بار. كىم دە كىم تاريحي ماسەلەنى جازعىسى كەلسە تاريح عىلىمىنىڭ تالاپتارىن ورىنداۋلارى پارىز.  اۆتور ءوزى زەرتتەپ قوزعاعان ماسەلەنى بۇرمالاماي، ادال جازۋى (دوبروسوۆەستنوست اۆتورا) ەڭبەكتىڭ "عىلىمي اپپاراتى" بولۋى، ياعني ءار مالىمەت كىمنەن، قايدان الىنعانىن كورسەتە جازۋى ءتيىس.  جوعارىدا ايتقانىمداي جۇمىر-قىلىش باتىر تۋرالى ماقالالارىن ەشبىر دەرەكتەمەگە سىلتەمە جاساماي، سىلدىر سوزبەن جازا سالعان.  اتا-بابامىز ء"ولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى" دەپ تەگىن ايتپاسا كەرەك. ەندەشە، ەلباسىنىڭ "رۋحاني جاڭعىرۋ" باعدارلاماسى اياسىندا ەرلىكتەرى مەن ەسىمدەرى اڭىزعا اينالعان، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ كوسەمى، داۋىلپاز اقىن ماحامبەتكە پانا بولعان جۇمىر مەن قىلىش باتىردىڭ ارۋاقتارى رازى بولسىن دەگەن نيەتپەن قاراتوبە اۋدانىنا قاراستى تولەن اۋىلىنان 15 كم جەردەگى قۇلاۋعا جاقىن قالعان  مازارلارىن جەرگىلىكتى باسشىلار جانە ءتيىستى مەكەمەلەر قامقورلىققا الادى دەپ ۇمىتتەنەمىز.

تالعات قاتاۋوۆ، جۋرناليست، ولكەتانۋشى

Abai.kz