الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى باسشىلارىنىڭ ءبىرى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ سول كەزدە «قازاق» گازەتىنە "قايتسەك جۇرت بولامىز؟" دەگەن ماقالا جازىپ، "جاۋاپ بىرەۋ-اق، اسكەرىمىز بول­سا عانا جۇرت بولامىز" - دەپ ءوزى جولىن كورسەتەدى. الاشتىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى جاقىپ اقباەۆ «اسكەر قۇرامى 26,5 مىڭ ادام بولۋى قاجەت» دەگەن ۇسىنىس جاساي­دى. الاش اسكەرىنىڭ اتقاراتىن باستى مىندەتى: اقتار مەن قىزىلداردىڭ اراسىنداعى سوعىسقا بارۋ ەمەس، ەلىنىڭ تىنىشتىعىن ساقتاۋ، سىرتتان كەلگەن جاۋعا قارسى تۇرىپ، ەلىنە قورعان بولۋ، دەلىنگەن. اسكەردىڭ ءتۇرى - اتتى ءھام تۇراقتى اسكەر پرينتسيپىمەن قۇرىلادى. پاتشالىق رەسەي قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قۇرىلىمى ۇلگى رەتىندە الىنادى.

الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى باسشىلارىنىڭ ءبىرى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ سول كەزدە «قازاق» گازەتىنە "قايتسەك جۇرت بولامىز؟" دەگەن ماقالا جازىپ، "جاۋاپ بىرەۋ-اق، اسكەرىمىز بول­سا عانا جۇرت بولامىز" - دەپ ءوزى جولىن كورسەتەدى. الاشتىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى جاقىپ اقباەۆ «اسكەر قۇرامى 26,5 مىڭ ادام بولۋى قاجەت» دەگەن ۇسىنىس جاساي­دى. الاش اسكەرىنىڭ اتقاراتىن باستى مىندەتى: اقتار مەن قىزىلداردىڭ اراسىنداعى سوعىسقا بارۋ ەمەس، ەلىنىڭ تىنىشتىعىن ساقتاۋ، سىرتتان كەلگەن جاۋعا قارسى تۇرىپ، ەلىنە قورعان بولۋ، دەلىنگەن. اسكەردىڭ ءتۇرى - اتتى ءھام تۇراقتى اسكەر پرينتسيپىمەن قۇرىلادى. پاتشالىق رەسەي قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قۇرىلىمى ۇلگى رەتىندە الىنادى.

ۇلتتىق اسكەر قۇرۋدا اقگۆاردياشىلداردان كومەك الۋ ۇيعارىلىپ، اقگۆاردياشىلار مەن كازاك وفيتسەرلەرى الاش اسكەرىن قۇرۋعا نۇسقاۋشى رەتىندە تارتىلدى. ولارعا جى­لىنا 810 مىڭ سوم جالاقى تاعايىندالادى. 100 ميلي­تسيونەرگە (جاۋىنگەرگە) ءبىر وفيتسەر، ەلۋ ميليتسيونەرگە ءبىر نۇسقاۋشى بەكىتىلەدى. 30- 35 جاستاعى قازاق ازاماتتارى ەرىكتى تۇردە اسكەرگە الىناتىن بولادى. ساربازدارعا الاش ۇكىمەتى قازىناسىنان جالاقى تولەنەدى. ونىڭ مولشەرى جەرگىلىكتى جەردىڭ قارجى مۇمكىندىگىنە بايلانىس-تى شەشىلدى. مىسالى، قوستاناي ۋەزىندە 650 سوم بولسا، ويىل­دا 50 سوم بولدى. ءار جاۋىنگەر وزىنە قارۋ-جاراق، ەر-تۇرمان، جۇگەن، كيىم ساتىپ الۋعا ءتيىستى دەلىنىپ، ول قارجىنى جەرگىلىكتى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ورگان­دارى ءبولدى. اسكەري قىزمەت مەرزىمى 1 - 1,5 جىل بولىپ بەلگىلەندى. بىرقاتار ۋەزدەردە 19-25 جاستاعى قازاق جىگىتتەرىن اسكەرگە موبيليزاتسيالاۋ جۇرگىزىلىپ، دەنى ساۋ، دارىگەرلىك تەكسەرۋدەن وتكەن ازاماتتار الىندى. ءار 25 ۇيدەن (كەيبىر جەرلەردە 50 ۇيدەن) ءبىر ازامات اسكەرگە تارتىلىپ، جالعىز ەر ازاماتى بار ۇيلەر باسقا اسى­راۋشىسى بولماسا، اسكەرگە الىنبايتىن بولدى.

اسكەر قۇرۋ ءىسىن جانە وعان باسشىلىق جاساۋدى 3 ادامنان تۇراتىن الاشوردانىڭ اسكەري كەڭەسى باسقاردى. اسكەري كەڭەسكە بولشەۆيكتەرگە قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن اسكەرگە جىگىتتەر شاقىرۋ مىندەتى جۇكتەلدى. قازاق جىگىتتەرىنەن وفيتسەرلەر دايىن­داۋ ءۇشىن ورىنبور قالاسىنداعى يۋنكەرلەر ۋچيليششەسىنىڭ مۇمكىندىگى پايدالانىلدى. بوكەي، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ وبلىستارىندا ميليتسيونەرلەر سانى 13,5 مىڭ، ياعني بوكەيدە - 1000, ورال­دا - 2000, تورعايدا - 3000, اقمولادا - 4000, سەمەيدە - 1500 جانە جەتىسۋدا 2000 ادام بولسىن دەپ بەلگىلەندى.

اسكەر قۇرۋ تۋرا­لى 1918 جىلى 8 ماۋسىم­دا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ باس- شىلىعىمەن وتكەن اسكەري كەڭەستىڭ قاۋلىسىندا: «1.ميلي- تسيا كەرەك. 2. ميليتسيانىڭ اتى بولسىن. 3. ميليتسياعا اسكەر بەرۋ مىندەتتى ەمەس، ۇلت ءۇشىن تىلەنىپ جازىلعاندار بولسىن. 4.ميليتسياعا كەرەك ات، اقشا جيناۋ ەركى وبلىستىق كوميتەت­تە بولسىن» دەپ كورسەتىلدى.

بۇل ماسەلە جونىندە ۇلت زيالىلارى: «اسكەرگە تارتى­لاتىن ادامدار قارجى دايىن بولعانشا، وفيتسەر، ينسترۋك­تورلاردى دايىنداۋ كەرەك - بۇل ءبىر. ەكىنشى - ميليتسياعا كەرەك قارۋ-جاراق اتتى كا­زاك اسكەرىنەن تابىلماس پا... ۇشىنشىدەن - سوڭعى كەزدە «يۋگو-ۆوستوچنىي سويۋز» دەپ مويىن سوزعانشا، ورال، ورىن­بور، ءسىبىر، جەتىسۋ اتتى كازاك­تارى مەن الاشورداعا قاراعان قازاق-قىرعىزدارمەن بىرىگىپ، ءوز الدىندا «ۆوستوچنىي سويۋز» جاساۋ قولايلى دەپ ەسەپتەيمىز. بۇل پىكىردى ورىنبور اتتى كا­زاكتارى قۋاتتاپ وتىر. اۋەلى الاش اۆتونومياسىنا قاراعان جەردىڭ الامايى دوڭگەلەنىپ، قازىرگىسىنەن گورى قولايلىراق بولماق. الاش اۆتونومياسى­نا بۇلايشا سويۋز جاساۋ وتە قولايلى» دەپ اسكەر قۇرۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن قاراستىرادى.

زەرتتەۋشى م.ابسامەتوۆتىڭ پىكىرىنشە الاش اسكەرىنىڭ فور­ماسى بولعان. جاعاسىنا ءجۇنى وسىڭكى ەمەس تەرى جۇرگىزىپ، ءپىشىنىن مۇسىلمان شاكىرتتەرىنىڭ كامزولىنا ۇقساتىپ تىككەن. بىراق بۇل فورما بارلىق الاش اسكەرلەرىندە بولماعان سياقتى. مىسالى، باتىس الاشوردا اسكەرلەرى بەشپەنت، تۇيە شەك­پەن، قىزىل بورىك، قىسقا تون كيگەن. ۇلتتىق اسكەردىڭ تۇڭعىش نەگىزىن سالۋشى الاش اسكەرىنىڭ تۋى اق ءتۇستى، ورتاسىندا كيىز ءۇيدىڭ سۋرەتى جانە «جاساسىن، وتاننىڭ ادال ۇلدارى!» دە­گەن جازۋ بولعان. الاشوردا باسشىلا­رى ۇلتتىق اسكەردى بارلىق مۇمكىندىكتەردى پايدالا­نىپ قارۋلاندىرىپ، ۇيرەتۋگە ۇمتىلعانىن بايقايمىز. مىسا­لى، الاش ۇكىمەتى 1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە كەلىسسوز جۇرگىزىپ، ساماراداعى اقگۆاردياشىلار ۇكىمەتىنەن 2 ملن. سوم اقشا الىپ، ونىڭ 1,5 ملن.-ىن شىعىس الاشورداعا، 500 مىڭ سومىن باتىس الاشورداعا بولەدى. با­تىس قازاقستاندا حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر ساماراداعى قۇرىلتاي كوميتەتىمەن كەلىسىپ، 2000 مىلتىق، 38 پۋلەمەت، 2 زەڭبىرەك، 2 اۆتوموبيل العان. تورعاي وڭىرىندە م.دۋلاتوۆ ەل ارالاپ، اسكەرگە جىگىت جيناپ، ولاردى قارۋلاندىرىپ، ۇيرەتۋگە كوپ كۇش جۇمساعانىن بىلەمىز.

* * *

ال سەمەيدە 1918 جىلدىڭ قاڭتار جانە مامىر ايلا­رىندا ءبىرىنشى الاش اتتى اسكەر پولكى جاساقتالادى. ونى ۇيىمداستىرۋ مەن جابدىقتاۋدا ءا.بوكەيحانوۆ، كاپيتان حاميت توقتامىشەۆ، سەمەي ۋەزدىك زەمستۆوسىنىڭ توراعاسى ا.قوزىباعارۇلى، م.تىنىشپاەۆ، ر.مارسەكوۆ كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن. سەمەي ءوڭىرىنىڭ قالتالى ازاماتتارى دا كومەك قولىن ۇسىنىپتى.

الاش اسكەرىنە قاجەتتى اسكەري كيىم دايارلاۋدا الاشور­دا قايراتكەرلەرى ىنتىزارلىق تانىتقان. ماسەلەن، م.تىنىشپاەۆتىڭ زايىبى گۇلباھرام تىنىشپاەۆانىڭ باستاماسى­مەن ايەلدەر اسكەرگە كيىم تىگۋ ماقساتىندا ارنايى «ايەلدەر قوعامىن» قۇرعان. زەرتتەۋشى ە.سايلاۋبايدىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا اسكەر نەگىزىنەن سە­مەي جانە قارقارالى ۋەزدەرىنىڭ جىگىتتەرىنەن جاساقتالعان. جاقسى قارۋلانعان سەمەيدەگى 1-ءشى الاش دالالىق اتتى اسكەر پولكىنىڭ قۇرامىندا 700 ادام بولعان، ونىڭ 35-ءى ورىس وفيتسەر- نۇسقاۋشىلارى بولدى. پولك كومانديرى بولىپ قازاق كا­پيتانى حاميت توقتامىشەۆ بەكىتىلەدى.

بۇل پولك 1918 جىلدىڭ جازىنان باستاپ التاي گۋبەرنياسىنىڭ رۋبتسوۆسك وڭىرىندە جانە جەتىسۋ جەرىندە بولشەۆيكتەرگە قارسى ۇرىس جۇرگىزەدى. الاش پولكىنىڭ بال­تاباي بەيسەبەكوۆ، احمەتقالى ورمانباەۆ دەگەن جاۋىنگەرلەرى قىزىلدارمەن سوعىستا اسقان ەرلىك كورسەتەدى. مىسالى، سارقانت ءوڭىرى «انتونوۆكا» سەلوسىندا قورشاۋدا قالعان الاش پولكىنىڭ 98 جاۋىنگەرى 4-5 كۇن بويى كۇشى باسىم قىزىل اسكەردىڭ شابۋىلىنا تويتا­رىس بەرىپ، كومەك كەلىپ جەتكەن­شە بەرىلمەي سوعىسقان. التاي ولكەسىندە بولعان سوعىس تۋرالى سەمەيدە شىعاتىن «سارىارقا» گازەتى بىلاي جازعان: «التاي گۋ­بەرنياسىندا ۇرىس جۇرگىزگەن الاش وتريادىندا تۇراعۇل اباەۆ، (اباي قۇنانباەۆتىڭ بالاسى) بياحمەت سارمانوۆ، قاراجان ۇكىباەۆ، توقتار بەگمەتوۆ، عافدولدا قاسكەەۆ، ت.ب. ەرلىكپەن شايقاستى. اجالدان قايمىقپاي «الاش» دەپ ۇرانداپ، ۇرىسقا كىردى. ءبىر شايقاستا قارسى جاقتىڭ 3 جاۋىنگەرىن ءولتىرىپ، سەگىز ات، 100 سوم اقشاسىن ولجالاپ، 11 ادامىن تۇتقىنعا الىپ، كوپتەگەن قارۋ-جاراقتى قولدارىنا تۇسىرگەن».قىزىلدار كۇشەيىپ كەڭەس بيلىگى ۇستەمدىك قۇرا باستاعاندا الاشوردا اسكەرى ەرىكسىز كەڭەستەر جاعىنا شىعۋعا ءماجبۇر بولادى. ويتكەنى جاقسى قارۋلانعان ميلليونداعان جاۋىنگەرى بار قىزىل ارمياعا قارسى توتەپ بەرە المايتىنى ايقىن ەدى. الاش حالقىنا قورعان بولاتىن اسكەردى ساقتاپ قالۋدىڭ باسقا جولى دا جوق ەدى. باتىس الاشوردانىڭ قىزىلدارعا بەرىلگەنى جونىڭدە قىزىل ارميا قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى م.ۆ.فرۋنزە 1919 جىلى جەلتوقساندا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ۆ.ي.لەنينگە بەرگەن تەلەگرامماسىندا: «...ۆوەننوە زناچەنيە الاشوردى نيچتوج­نو ۆ پوليتيچەسكوم ي ەكونومي­چەسكوم، يح سداچا ۆلاستي، زا­كرەپليايا زا نامي ۆەس ستەپنوي رايون دو بەرەگوۆ كاسپيا» دەپ كورسەتەدى.

كوپتى كورگەن كونەكوز قاريا عالىم احمەدوۆ، باتىس الا­شوردا اسكەرىنىڭ ءبىر ەرلىگىن بىلاي سۋرەتتەيدى: «1919 جىلى 27 جەلتوقساندا قىزىلداردىڭ پولك كومانديرىنىڭ بۇيرىعىنا سايكەس قىزىلقوعاداعى اقگۆاردياشىلاردىڭ ەلەتسك كورپۋسىنىڭ شتابىنا تاڭ ال­دىندا تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، كورپۋس كومانديرى گەنە­رال اكۋتيندى، شتاب باستىعى ءشادريندى جانە ماركوۆ، ەرشوۆ دەگەن پولكوۆنيكتەرىن قولعا ءتۇسىردى...»

قولدارىنا بيلىك تولىق تيگەن سوڭ، از ۇلتتاردىڭ ءوز اسكەري قۇرامالارىنىڭ بو­لۋىن قالاماعان بولشەۆيك­تەر ءبىزدىڭ ۇلتتىق اسكەرىمىزدى تۇگىن قالدىرماي تاراتىپ جىبەرەدى. ونىڭ تاريحىن زەرت­تەۋگە كەڭەس وكىمەتى تىيىم سالادى. سوندىقتان وتكەن عاسىر باسىندا ۇلت تاعدىرى شەشىلەر تۇستا ەل-جۇرتىنا قورعان بولۋعا تىرىسقان الاش اسكەرىنىڭ جاۋىنگەرلىك ىستەرى تۋرالى جاريالانعان دە­رەكتەر وتە از. بۇل - بولاشاق زەرتتەۋشىلەرىن كۇتكەن ماسەلەنىڭ ءبىرى.

«namys.kz» سايتى