ءبىز، ءبارىمىز مىنا ءبىر ادەپكى جاعدايدى ءبىر اۋىزدان مويىندايمىز: شەتەلگە قازاقستاننان بارعان قاي ۇلت وكىلى بولسىن ءوزىن «قازاقستاندىقپىن»  («كازاحستانەتس») دەپ، تانىستىرادى. ەشكىم دا بىردەن «قازاقپىن»، «ورىسپىن» ياكي «كارىسپىن»  ت.ب.-مىن دەپ جاتپايدى. ولاي دەۋدىڭ ءجونى دە جوق. باياعىدان قالىپتاسقان ءۇردىس  سولاي. قاي ەلدىڭ، قاي جەردىڭ  ادامىسىڭ سونىڭ اتاۋى سەنىڭ دە جالپى اتىڭ بولادى. مىسالى، «رەسەيلىك»، «قىتايلىق»، «سەمەيلىك»، «يراندىق»، «تۇركيالىق» دەگەن سەكىلدى. ماقسات – ونى  دالەلدەۋ ەمەس ەدى، تەك سونىڭ ءمانىسىن اشۋدىڭ  ءجونى كەلىپ تۇر.

ەلباسىمىزدىڭ اۋزىنان «قازاقستاندىق ۇلت بولامىز» دەگەن ءسوز شىعۋى مۇڭ ەكەن، وسى ءسوزدىڭ توڭىرەگىندە ايتىس-تارتىس بۇرق ەتە ءتۇستى. پىكىر تالاستىرۋشىلاردىڭ  كوبى اتاۋدىڭ ءمانىن ەمەس، اتىن سىناپ جاتىر. گازەت بەتتەرىندە «...دىق،... دىك»، دەگەن ۇلت بولمايدى» دەگەن  تاقىرىپتاردا ماقالالار شىقتى، ساۋالنامالاردا ەلگە بەلگىلى ادامدار، بىرەۋ كەلىپ قازىر-اق  ءتول ۇلتتىق اتاۋىن  تارتىپ العالى جاتقانداي «مەن ءوز ۇلتىمنىڭ اتىندا قالامىن» دەپ، شەگەلەپ تۇرىپ ايتىپ جاتىر. بىراق، وسىنداي ەموتسياعا تۇسكەن كەزدە ەڭ نەگىزگى نارسەنى ءبارى ۇمىتىپ كەتەمىز. تولقۇجاتىندا «قازاق» دەپ جازىلا تۇرا ءبىراۋىز قازاقشا بىلمەيتىن قانداستارىمىز از ەمەس قوي. سوندا، ماسەلە اتىندا ەمەس، زاتىندا ەكەنى، ەگەر ورىس وتانداسىمىز «قازاقستاندىق» دەپ جازىلا تۇرا، قازاقشا سۋداي سويلەيتىن بولسا، ونداي اتاۋدىڭ قانداي ايىبى بار!؟

بىراق  قالاساق تا قالاماساق تا ءبىز ءتىپتى ءوز-وزىمىزگە دە «قازاقستاندىقپىز» دەپ ايتىپ ءجۇر ەمەسپىز بە؟!  ونىڭ ەش سوكەتتىگى جوق تابيعي جاعداي. ەلىمىزدىڭ  جالپى اتاۋىمەن اتالعانىمىزعا شامدانۋ ەمەس، قۋانۋىمىز كەرەك. ال سول «قازاقستاندىق» دەگەن سوزگە  «ۇلت» دەگەن انىقتاما قوسىلسا، ارينە باسقاشا  ماعىنا  تۋادى. ونداي اتاۋ  ءبىرتۇتاس  ۇلت  ياعني  ءبىر ۇلت دەگەن ۇعىم بەرەدى. بىزدە ونداي ۇلت بولۋدىڭ ءجونى بار ما؟  ابدەن مۇمكىن!

سەبەبى،  ول جەكە ادامداردىڭ  ياكي  ەلباسىنىڭ قالاۋىمەن بولاتىن نارسە ەمەس. قوعامنىڭ  ءوز زاڭى. ياعني،  ەل بولۋ دەگەن ءسوز ۇلت  بولۋدىڭ  العى شارتى. ەلدى دامىتۋ دەگەن ءسوز، ۇلتتى جەتىلدىرۋ  دەگەن ءسوز. مەملەكەت قۇرۋداعى  ماقساتتىڭ ءوزى جاڭا ۇلت قالىپتاستىرۋ ەمەس پە؟ مەملەكەت  - قوعامدىق جۇيەنىڭ ەڭ جوعارعى كورىنىسى بولسا،  ۇلت -  ونىڭ جەمىسى. ەندەشە  قازاقستان اتتى ەل  تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن باستاپ-اق، «جاڭا ۇلتتىڭ»  تۇقىمى ەل «توپىراعىنا»  ەگىلگەنى  ءشۇباسىز.

مىنە، ول 13-14 جىلدان بەرى كوكتەپ تە كەلەدى. بىراق  ءالى ونىڭ  ءتۇر-ءتۇسى بەلگىسىز. سەبەبى،  سەبىلگەن «تۇقىمنىڭ» ءتۇرى كوپ.  جارىسا ءوسىپ كەلەدى. قايسىسى گۇل جارىپ بوي تۇزەيدى، قايسىسى تامىرىن  تەرەڭگە جىبەرۋگە بەيىم، قايبىرى كوكتەي سولىپ  تابانعا تاپتالىپ قالادى؟ ول ءالى ءمالىم ەمەس.

ارينە،  بۇل بەينەلەي سالىستىرۋ عانا. اۋا رايىنا، توپىراقتىڭ قۇنارىنا قاراپ كوكتەمگى سەبىلگەن تۇقىمنىڭ كۇزگى ءدانىنىڭ قانداي بولارىنا بولجام  جاساۋعا بولادى ەمەس پە؟ سول سىقىلدى قازاقستاندى  - ەگىس دالاسىنا، ونداعى ۇلت وكىلدەرىن – تۇقىم تۇرلەرىنە، حالىقتىڭ الەۋەتىن - قۇنارلى  توپىراققا، الەۋمەتتىك جاعدايلاردى (اقپارات كەڭىستىگىن، قۇقىق جاعدايىن، تۇرمىس دەڭگەيىن ت.ب.) – اۋا رايىنا سالىستىرىپ كورەيىك.

ىقتيمالدىق  قيسىنى بويىنشا 3 تۇرپاتتاعى ۇلگى بايقالادى:  باسىم، ورتاشا، ءالسىز. قازىرگى قالىپتاسقان  ۇردىستەگى  باسىم  ۇلگى مىناۋ: ءتىلى ورىسشا، ارەكەت-ءىس قيمىلى – باتىسشا، امەريكانشا، ءدىنى- الاقۇلا،  تۇر-الپەتى – ەۋرازيالىق.

ورتاشا ۇلگى: ءتىلى - قازاقشا، سالت-ءداستۇرى – دالالىق  مادەنيەتتەن تامىرلانعان جاڭاشا، ءدىنى – مۇسىلمان،  ءتۇر-الپەتى – ازيالىق.

ءالسىز ۇلگى: ءتىلى – نەگىزگىسى ورىسشا، قوسالقىسى  قازاقشا قوس ءتىلدى جانە ازداپ باسقا  تىلدەر، ءداستۇر-ارەكەتى -  ادەتكە اينالعان سوۆەتتىك تۇرمىس سالتى، ءدىنى – كوممۋنيستىك مورال، ماتەرياليستىك اتەيزم جانە تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى شالا مۇسىلماندىق، باسقا  الاقۇلا سەنىمدەر ، ءتۇر-ءپىشىنى قازىرگىدەي ءار  ءتۇرلى.

باسىم ۇلگىنىڭ قازىر قانداي بەلگىلەرى بار؟ ۇلتتىڭ باستى  نىشانى ءتىلى دەسەك، ورىس ءتىلى  بارىنشا ۇستەم، كەڭ قولدانىستا تۇر.  مارتەبەسى – بازاردان باستاپ، بيلىككە دەيىن تەڭ دارەجەدە. اۋقىمى – اۋىلدان قالاعا دەيىن كەڭ تارالعان. قولدانىلۋى – كوشەدە، كەڭسەدە، كوپشىلىك كولىك ىشىندە جانە  اركىمنىڭ ءوز ءۇي-ىشىندە دە ىسكە جەگىلگەن. (سەبەبى، سوۆەتتىك اسسيمياتسيادان ماڭگۇرتتەنگەن قازاقتار ورىسشا سويلەۋدى ءالى مارتەبە كورەتىن بەيشارالىق پيعىلدا، ءوزىنىڭ عاجاپ شەشەن ءتىلىن مەنسىنبەيتىن رۋحاني سىرقاتقا ۇشىراعان) وسى ءۇش مەجەدەن قاراعاندا   ورىسشا ءبىراۋىز ءسوز بىلمەيتىن قازاقستاندىقتى ءتىپتى، وسى ەلدە تۇرىپ جاتقان شەتەلدىكتى كەزىكتىرە المايسىز، ءبارىنىڭ دە ورىسشا «شايىشەرلىگى» بار. ال، قازاقشا «قاقپايتىن» قازاقستاندىقتار باسقارۋ جۇيەسىندە وتىرعانداردان باستاپ، بالاباقشا باقتاشىسىنا دەيىن قاپتاپ ءجۇر...

ال ۇلتتىڭ ساناسىن جەتىلدىرەتىن، يدەولوگياسىن قالىپتاستىراتىن باستى قۇرال باق،  ول دا وسى  باسىم ۇلگىگە  قىزمەت ەتەدى. ماسەلەن، گازەت دۇڭگىرشەگىندە ورىسشا ءنوپىر باسىلىمدار اراسىنان، قازاقشا باسىلىمنىڭ كوزى ارەڭ جىلتىرايدى، ال تەلەديدار ورىسشا، قازاقشا ەلۋ دە ەلۋ بولادى  دەگەن «ەرتەگىمەن»  ءالى كەلەدى...

ۇلتتىڭ كەلبەتىن كەلىستىرەتىن ەكىنشى اسەرلى كۇش  –  سالت-ءداستۇر. باسىم ۇلگىنى ۇستاناتىنداردا  امەريكاندىق ياكي باتىستىق ءومىر سالتى ەتەك الۋدا. كوشەدەگى ادامدارعا كوز سالىڭىز. كيىم كيىس، ءجۇرىس-تۇرىس،  ويىن-كۇلكىسى، توي-تويلانىسى... تۇرمىستاعى  تاعى نە قيلى ءىس-ارەكەت تۇگەل «جاڭاشا جاhاندانعان» – ەۋروامەريكاندىق كەيىپكەرلەردەن ايىرماسى از. وسىنى دالەلدەگىسى كەلگەندەي جۋىق جىلدارى  جاسالىپ، تەلەديداردا كورەرمەنمەن قاۋىشقان «سارانچا»، «پەرەكرەستوك» سەكىلدى وتاندىق تەلەسەريالدارداعى ءومىر كەشىپ  جۇرگەن كەيىپكەرلەر  وسى ءبىز  ايتىپ وتىرعان باسىم ۇلگىنىڭ جاندى  تۋىندىلارى  دەسەك كىم داۋ ايتادى؟ ءتىلى – ورىسشا، ءدىلى – باتىستانعان ناعىز  جاڭا «قازاقستاندىقتار» ەمەس پە؟

ەندى  وسى باسىم ۇلگىنىڭ  ءتۇرى مەن  ءدىنى قالاي قالىپتاسادى؟ ءتىلى مەن ءدىلى قاۋىشىپ كەتكەن ءبىر مەملەكەتتىڭ ىشىندەگى الاقۇلا   ۇلت وكىلدەرى  ءبىر-بىرىمەن ءوزارا  ۇيلەنبەي  تۇرمايدى. ورىس پەن قازاق، كارىس پەن ورىس، تۇرىك پەن دۇنگەن... مۇنداي نەكەدەن  تۋعانداردىڭ  ءتۇرى قانداي بولماق؟  تالاسسىز ەۋرازيالىق كەسكىن شاعادى: كوزى كوك، ءوڭى قوڭىر نە ءوڭى سارى، شاشى قارا...

ءجۇز  ءتۇرلى  ۇلتتىڭ  ءجۇز مىڭداعان نەكەسىنەن  سومدالعان  جاڭا ەۋرازيالىق قازاقستاندىقتار ۇرپاعىن  ەلەستەتىپ كورىڭىز! ال بۇلاردىڭ  ءدىنى شە؟ ارينە، نەكە ارالاسقان سوڭ ءدىن ارالاسپاي تۇرا المايدى. قازاقستانداعى نە ءتۇرلى دىندەر ءبىر وتباسىندا  توعىسادى. وسىنداي بولىپ  ميداي ارالاسۋعا ءبىزدىڭ ەلدە قۇقىقتىق جاعىنان ەش بوگەت جوق.

جەكە ادام قۇقى -  ۇلت مۇددەسىنەن جوعارى. دەموكراتيالىق ەركىندىك -  حالىقتىڭ تاعدىرىنان  الدەقايدا قۇندى. ەلىمىزدە قالىپتاسقان وسىنداي جان-جاقتى قولايلى جاعدايدىڭ ناتيجەسىندە  باسىم ۇلگىنىڭ   ومىرگە كەلۋى كۇمانسىز. ونىڭ ناتيجەگە جەتپەي قالۋى ءشۇبالى.  مىنە، ونىڭ باسىم ۇلگى بولۋى دا وسىدان. باسىم ۇلگىنىڭ  فورمۋلاسىن ەسكە سالايىق:

«ءتىلى – ورىسشا، ءىس-ارەكەتى – باتىستىق، ءتۇرى – ەۋرازيالىق، ءدىنى – الاقۇلا» وسىنداي  حالىق ءوزىن «ناتسيا كازاحستانەتس» دەپ اتاۋى ايدان انىق.

ەندى  ورتاشا ۇلگىنى سارالاپ كورەيىك. ولاردىڭ باستى  بەدەلى -  قازاق ءتىلى. بىراق،  ول قازاقستاندا  ياعني  ءوزىنىڭ  ءتول  توپىراعىندا  ادام تۇسىنبەيتىن كەرەعارلىققا ۇشىراعان. مەملەكەتتىك  ءتىل بولا تۇرا  مارتەبەدەن جۇرداي.  ەلدەگى  اۋقىمى سونشاما كەڭ بولا تۇرا، قازاق ءتىلى اۋىلدان قالاعا اتتاسا بولدى  بىردەن  اۋىزعا ۇرىلادى. وقۋ ورىندارىندا  وقۋلىق  تۇگەل قازاقشا بولسا دا  وقۋشىلار  اراسىنان ورىسشا  سويلەسۋ ادەتكە  اينالعان. قالىڭ قازاقتىڭ ىشىندە  جۇرگەن قازاق ەمەس قازاقستاندىقتار تىم قۇرىعاندا  قازاقشا «بار، جوق»  دەگەن ەڭ قاراپايىم ەكى ءسوزدى دە بىلمەيدى.  ياعني، قازاقستاندا قازاقشا بىلمەۋدىڭ ەش ابەستىگى دە، ەش ايىبى دا جوق. قازاقتىڭ ءوزى قازاقشا بىلمەۋى  دە  ۇيات ەمەس.

جانە، قازاق ءتىلىنىڭ باق- تا دا باعى دا تايعان. ورىس تىلىنەن كەيىن ءسوز الۋ – زاڭدىلىققا ۇقسايدى. ونى وزگەرتۋ زاڭسىزدىققا سانالادى. وسىنداي زاڭسىز زاڭدىلىقتاردىڭ  كەسىرىنەن  قازىرگى كۇنگى قازاق ءتىلى، قازاقستاندا تەك قازاقى  (قازاقتانعان باسقا ۇلت وكىلدەرى دە بار) وتباسىلارىندا   قولدانىلۋى  عانا - تابيعي جاعداي  دەپ قابىلداناعان. ول اۋقىمنان اسۋ قاجەت بولسا، تەك ايتىس ونەرىندە عانا ەركىندىك بەرىلگەن. ودان وزگە اۋقىمدى  جيىنداردا جاپپاي قازاقشا  سويلەۋ مادەنيەتسىزدىك،  ءتىپتى وعاشتىق، قيعاشتىق   بولىپ سانالادى.  الايدا، قازاقستاندا وسىنشالىق شەتتەتىلگەن ءتىلدىڭ الەۋەتى وتە جوعارعى  دەڭگەيدە. تەك  «مىڭ ءبىر ماقال، ءجۇز ءبىر جۇمباق»، «التىن ساندىق» سەكىلدى بىرنەشە تەلەباعدارلامادان-اق، قازاق ءتىلىنىڭ  كۇشىن، شەشەندىگىن، تەرەڭدىگىن، قارت بۋىن  مەن جاس بۋىن اراسىنداعى نىق  جالعاستىعىن اڭداماۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقستاندا  كەمىندە 7 ملن قازاق جەتتىك بىلەتىن،  تاعى دا الدەنەشە  ملن باسقا قازاقستاندىقتار تولىق جانە ءبىرشاما  بىلەتىن، عاسىرلار بويى قوردالانعان  باي ءتىل  - كۇندەردىڭ كۇنىندە جەلەك جايىپ  جەڭىسكە جەتپەي قويمايدى، ءۇمىت زور.

قازاقتىڭ  سالت-ءداستۇرىنىڭ تامىرى  ءتىپتى  تەرەڭدە. عۇن، ساقتان، كونە تۇرىكتەن  جالعاسىپ  مۇسىلماندىق مادەنيەتپەن كەمەلدەنگەن دالالىق سان-قىرلى ۇلتتىق ۇردىستەر توپىراق استىندا جازعىتۇرعى اقجاۋىندى كۇتىپ جاتقان اسىل تەكتى تۇقىمعا ۇقسايدى. ۋاقىتى كەلگەندە  كوزى باردى  تۇگەل تاڭ-تاماشا  ەتىپ،  قۇلپىرىپ جاڭاشا  تۇلەمەيدى دەگەنگە سەنبەۋ پارىقسىزدىق دەر ەدىك.

ال  دىنگە كەلسەك، ءوزى  عۇمىر ءسۇرىپ جاتقان ەلىنىڭ  ءتىلى مەن دىلىنە  ادال ۇل-قىزدارى  مۇسىلمانشىلىقتى  جان-تانىمەن قابىلداۋى حاق.  ولار ءوزارا  ادال نەكەمەن ۇرپاق ءوربىتۋى ءسوزسىز. الايدا، وسى  تابيعي زاڭدى جولعا بوگەت كوپ. ۇلتتىق جەتىلۋدى - ۇلتشىلدىق  دەپ،  حاق  جولدى  تاڭداۋدى – فۋندامەنتالدىق  دەپ، ءىش-سىرتتان قاتار اياقتان شالاتىندار  از ەمەس. وسىنداي ءوز توپىراعىمىزدا  ءوزىمىز وگەي بولۋدىڭ  قىرسىعىنان  ورتاشا ۇلگىنى  تولىق  جەڭىسكە  جەتەدى  دەۋ  ءشۇبالى.  مۇلدە  جەڭىلەدى دەۋ دە كۇماندى. مىنە،  ونىڭ ورتاشا ۇلگى بولۋى  دا  وسىدان. فورمۋلاسىن ەسكە تۇسىرەيىك:

«ءتىلى - قازاقشا، سالت-ءداستۇرى  دالالىق مادەنيەتتەن تامىرلانعان جاڭاشا، ءدىنى – مۇسىلمان، ءتۇر-الپەتى ازيالىق»  وسى باعىتتى تاڭداعان قاراسى مول، ءوسىمى جوعارى حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى  «قازاقپىن» دەۋدەن تانباسى دا انىق.

ءۇشىنشى اتالعان ءالسىز ۇلگىنى قازاقستانداعى «ساۆەتتىك  حالىقتىڭ» سوڭعى قالدىعى دەسە بولادى.  ياعني، بۇرىنعى  گۇلدەنۋ  داۋرەنى وتكەن، بولاشاعى  بۇلدىر تۇمانعا  بەت العان  بيماعۇلىم  حالگە  تۇسكەن ازعىن قاۋىم.  وتپەلى كەزەڭدە  قازاقستاندا  بۇلاردى الداپ-سۋلاپ  «ۇلتتار اسسەمبلەياسى»  ەتىپ قانشا قۇرمەتتەسە دە  ولاردىڭ كەلەر ەلۋ جىلدا  كەلمەسكە  كەتەرى ءسوزسىز.  كەلەسى ءجۇز جىلدىققا  وسى قالپىمەن جەتەدى دەۋ وتە ءشۇبالى.  ولار نە باسىم ۇلگىگە، نە ورتاشا ۇلگىگە  اينالىپ تىنادى. ولاردىڭ ءالسىز ۇلگى بولۋى دا وسىدان. فورمۋلاسىنا كوز قىرىن سالىپ بايقايىق:

«ءتىلى – ورىسشا-قازاقشا قوس ءتىلدى، ءداستۇر-سالتى  -  ينتەرناتسيونالدىق، كوممۋنيستىك  قۇراما  ادەتتەر، ءدىنى – اتەيستىك، كوممۋنيستىك مورال، ءتۇر-الپەتى  قازىرگىدەي ءار-قيلى»

وسى ءۇش  ۇلگىنىڭ  سالتانات قۇرۋىنا  زاماننىڭ اسەرى قانداي؟  زامان  ولاردىڭ الدىنا تالاس پەن باسەكەنى،  اقىلدىلىق پەن العىرلىقتى  قاتار ۇسىنىپ تۇر.  ۇشەۋىنىڭ الدىنان دا   نە جەڭىس نە جەڭىلىس كۇتەدى. بىرەۋى جەڭبەي قويمايدى. ۇشەۋى قاتار  ءومىر  سۇرەتىن  ءۇشىنشى جول جوق. مامىلە  جوق، ويتكەنى تاڭدالعان زاماننىڭ زاڭى سولاي. ويتكەنى «قازاقستانادىق» پەن «قازاق ۇلتىنىڭ» ءبىر قازانعا باسى سيمايدى.  تاعدىر ادامعا ەكىباستى بولۋدى جازباعان.  (شەراعاڭ  شەرحان اعاشا ايتساق «جىلاندا عانا ايىر ءتىل بولادى» ) ەگەر «قازاقستاندىق ۇلت» جەڭىسكە جەتسە ونى ۇلت دەپ اتاۋدىڭ ءوزى  الجاسقانداق.  ولاردىڭ  تابيعاتىندا توبىرلىق باسىم.  ويتكەنى، وندا تامىر جوق، تەك جوق. قازىر وسىعان بۇيرەگى  بۇراتىندار بولسا كەلەشەك ۇرپاعىنىڭ توبىر بولىپ   كەتەتىنىنە  وي جۇگىرتپەي، وسى پيعىلداعىلاردىڭ  قولىنداعى  ۋاقىتشا بيلىك پەن بايلىققا عانا ساتىلىپ ءجۇر. ايتپەسە،  ۇلتتىق ساناسى بار، يمانى بار ادام ءوز  ۇرپاعىنىڭ  ادام ەمەس ازعىن بولۋىن قالاي ما؟! مۇنداي توبىر  قازاقستاندى ەل ەتىپ  ۇستايدى  دەپ سەنۋدىڭ ءوزى ەسسىزدىك بولار. توبىرلىق  سانادا قاشاندا ۇلتتىق  ۇعىم  بولماعان،  قۇلقىننىڭ  قۇلى  بولاتىندار وسىلار...

اباي  ماۋقاراۇلى، جۋرناليست

Abai.kz