ۇلتتىڭ ءتىلى مەن ءدىلى جانە ءدىنى مەن ءداستۇرى سىندى ۇعىمدار ۇلتتىق رۋحانياتتىڭ ءمانى مەن ماڭىزى ەكەنىنە داۋ جوق. بۇلاردى زەردەلەپ، ساقتاپ كەيىنگى ۇرپاققا امانات ەتىپ تابىس ەتۋ بۇگىنگى كۇننىڭ تالابى. جاھاندانۋ زامانىندا الپاۋىت مادەنيەتتەر مەن وركەنيەتتەر اراسىندا جوق بولىپ جۇتىلىپ كەتپەۋ ءۇشىن اتالمىش قۇندىلىقتاردى (ۇلتتىق ءتىل، ءدىل، ءدىن مەن سالت-ءداستۇر) ساقتاپ قالۋىمىز قاجەت. وسىنداي جولمەن عانا ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ناقىشىمىزدى، ءپىشىنىمىز بەن ەرەكشەلىگىمىزدى امان الىپ قالا الامىز. سول ءۇشىن ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمدىق كوزقاراسىن، ومىرلىك ۇستانىمىن، وزىنە ءتان ءبىتىم-بولمىسىن، ىشكى جان-دۇنيەسىن، تاريحي مادەنيەتىنىڭ رۋحاني نەگىزدەرىن قايتا جانعىرتىپ، دۇرىس تانىپ-ءبىلۋ اسا قاجەت. ويتكەنى جەر شارىن مەكەن ەتكەن سان الۋان ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ وزىنە عانا ءتان اتادان بالاعا بەرىلىپ كەلە جاتقان ۋاقىت سىنىنان وتكەن دۇنيەنى تانۋ، پالساپالىق وي جۇگىرتۋ، ءدىن ۇستانۋ، دۇرىس ءومىر ءسۇرۋ سىڭدى ءوز داستۇرلەرى مەن جولدارى بار. قازاق حالقى وزىنە وسىنداي جولداردىڭ ىشىنەن مۇسىلمانشىلىق جولىن تاڭداپ الدى.

ق. مۇحامەدجانوۆ ايتقانداي: «بىزگە كەلگەن يسلام ءدىنى ارعى اتالارىمىزدىڭ تاڭىرلىك ادەت-عۇرپىمەن، حالقىمىزدىڭ مەنتاليتەتىمەن تابيعي ۇيلەسىپ كەتەدى. ءبىزدىڭ بۇرىنعى بيلەرىمىز: «قۇدايدان قورىقپاعان – حاننان قورىقپايدى، حاننان قورىقپاعان، زاڭنان قورىقپايدى» - دەيدى ەكەن. مەنىڭشە، تابيعاتتىڭ دۇلەي كۇشىمەن ۇدايى بەتپە-بەت كەلىپ، تايتالاستا جۇرگەن كوشپەلى قازاقتار قاراپايىم سەزىم-تۇيسىگىمەن-اق قۇدايدىڭ ءبىر ەكەنىنە كوزى جەتكەن. حالىقتىڭ كوپتەگەن ىرىمى، سالت-ساناسى، داستۇرلەرى قۇراننىڭ اللاعا ءمىناجات ەتەتىن اياتتارىن ەسكە تۇسىرەدى». وىلايشا ءدىلىمىز، سالتىمىز بەت ءداستۇرىمىز مادەت تۇتقان ءدىنىمىز يسلاممەن بىتە قايناستى، ال دىندەگى كەيبىر اراب سوزدەرى تىلىمىزگە ەندى.

يسلام ءدىنى – عالامدىق مادەنيەت پەن وركەنيەت جولى. يسلام قانداي بولسىن ۇلتقا، ءدىن وكىلدەرىنە قارسى شىقپايدى جانە باسقالاردى بىرلىككە شاقىرادى. قايتا ولارمەن الەۋمەتتىك دەڭگەيدە جاقسى قاتىناستا بولۋعا شىقىرادى. سەبەبى، يسلام ۇلتقا جانە ۇلتتىق ماسەلەگە قاتىستى انىق ءارى بەرىك ۇستانىمعا سۇيەنەدى. بۇل ۇستانىمنىڭ تۇسىندىرمەسى – تاعدىر كونتسەپتسياسى، ياعني، بولمىس (قۇداي تاعالا ءبىزدى وسىلاي ءتۇرلى ناسىلدەرگە ءبولىپ جاراتتى).

«ەي، ادام بالاسى! ءشۇباسىز سەندەردى ءبىر ەر، ءبىر ايەلدەن (ادام، حاۋادان) جاراتتىق. سونداي-اق ءبىر-ءبىرىڭدى تانۋلارىڭ ءۇشىن سەندەردى ۇلتتار، رۋلار قىلدىق. شىنىندا اللانىڭ قاسىندا ەڭ ارداقتىلارىڭ تاقۋالارىڭ» (49: 13).

جوعارىداعى اياتتا ايتىلعانداي اللانىڭ ءوزى ادام بالاسىن ۇلتتار، ۇلىستار، تايپالار ەتىپ جاراتتى. دەمەك ادام ونى وزگەرتە المايدى. ونى وزگەرتۋگە ادامنى قۇقىعى جوق، قاۋقارىدا دا جەتپەيدى. سوندىقتان دا مۇسىلمان عالىمدارى وسى قاعيداتتاردى باسشىلىققا الا وتىرىپ، ادامداردىڭ ۇلتتارعا، تايپالارعا ءبولىنۋى اقىر زامانعا دەيىن جالعاسپاق دەپ سەنەدى.

مۇنى قاعيدا ەتىپ ۇستانعان يسلام ءدىنى ەشبىر ۇلتتى باسقا ۇلتتتان ۇستەم، ءبىر ءناسىلدى باسقا ناسىلدەن جوعارى، ءبىر تەكتى كەلەسى تەكتەن ارتىق نەمەسە جاقسىراق دەپ سانامايدى. بۇعان قاتىستى مۇحاممەد پايعامباردىڭ دا (س.ع.س.) مىناداي ءحاديسى بار:

«ارابتىڭ اراب ەمەستەن ارتىقشىلىعى بار ما الدە اراب ەمەستىڭ اراب الدىندا ارتىقشىلىعى بار ما؟ نەمەسە قارا ءتۇستىنىڭ اق ءتۇستىنىڭ الدىندا ارتىقشىلىعى بار ما، الدە كەرىسىنشە بولادى ما؟ ارتىقشىلىق تەك – تاقۋالىق پەن جاقسىلىقتا عانا بولادى!». ءسويتىپ، يسلامدا ادامنىڭ تەگى مەن ناسىلىنە قاراعاندا رۋحاني جاقىندىق پەن تاقۋالىق ءبىرىنشى ورىنعا تۇر.

ومىرشەڭدىگى مىڭ جارىم جىلدىق تاجىريبەمەن دالەلدەنگەن يسلام ەتيكاسى وراسان زور وركەنيەتتىڭ نەگىزى. مۇنداعى ادەپتىلىك قاعيدالارى، جاقسىلىق پەن جاماندىق انىقتامالارى، ىزگىلىك، مەيىرىم مەن جۇمساقتىق، كەشىرىم، قايىرىمدىلىق، جومارتتىق، ۇلكەنگە قۇرمەت كىشىگە ىزەت، اتا-انا قادىرى، ۇي الما كورشى ال، كىسى اقىسى، قۇدايى قوناق، دۇنيە مەن اقىرەت، ساۋاپ پەن وبال، جاقسىلىققا شاقىرۋ، جاماندىقتان قايتارۋ سياقتى سانسىز ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار مەن ءدىني ۇعىمدار قازاق حالقىنىڭ دىلىندە، سالتى مەن داستۇرىندە اجىراماس ورىن الدى. ونىڭ جان دۇنيەسىن بايىتىپ، حالىقتان شىققان ابىز دانالار، ۇلى ويشىلدارعا «كەمەل ادام» بەينەسىن سومداتتى.

«اتىمدى ادام قويعان سوڭ، قايتىپ نادان بولايىن» – دەپ جىرلاعان اباي اتامىزدىڭ قارا سوزدەرىندە كەلەتىن «ادام بول»، «تولىق ادام» ۇعىمدارى ءدىن يسلامداعى «ينسانۋن كاميلۋن» (كەمەل ادام) تۇجىرىمداماسىن تۇسىندىرەدى. يسلامداعى كەمەل ادام – رۋحاني باي ادام. ول وزگەگە جاماندىق ويلامايدى، جەتىمدى جىلاتپايدى، كىسىنىڭ اقىسىن جەمەيدى، ۇلكەننىڭ باتاسىن، اتا-انانىڭ رازىلىعىن الادى. جارىنا ادال، دوسقا بەرىك، جارلىعا جاردەم بەرەدى، كىشىگە قۇرمەت قىلادى، اماناتقا قيانات جاسامايدى، سوزىندە تۇرادى، وتاندى سۇيەدى جانە ت.ب. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءاربىر ادام جاقسى كورەتىن ۇلگىلى تۇلعا.

سوندىقتان ءدىن يسلامنىڭ قۇندىلىقتارى، مۇسىلمان الەمى مادەنيەتىنىڭ وزەگى جانە مۇسىلمان حالىقى ار-ۇجدانىنىڭ ايناسى. يسلام جاي عانا ەرەجەلەر جيىنتىعى ەمەس، ونىڭ ىشىندە جۇزدەگەن ۇلتتار مەن ەتنوستاردىڭ مادەنيەتتەرى مەن داستۇرلەرى بار. بۇل دەگەنىمىز، يسلام ءدىنى – مادەني ءداستۇر رەتىندە جەر بەتىندەگى ەتنيكالىقتىڭ ەلەمەنتتەرىن جوققا شىعارمايدى، كەرىسىنشە، ونى ءوز ىشىنە قامتيدى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ دىنىنە اينالعان يسلام سول ەلدىڭ سالتى مەن ءداستۇرىن الىپ، دىلىمەن بىتە قايناسادى. مىسالى، جوعارىدا اتالعان ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار مەن ءدىني ۇعىمداردىڭ بارلىعى دا تولىقتاي قازاق حالقىنىڭ دىلىندە بار. بۇل ۇلتتىق ءدىل مەن ءدىني قۇندىلىقتاردىڭ ءوزارا ۇيلەسىمدىگىنە، ولاردىڭ بىتە قايناسقانىنا ايقىن دالەل.

جالعاس سادۋاقاسۇلى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ءدىنتانۋشى

Abai.kz