سوڭعى 26 جىلدىڭ مۇعدارىندا قازاق ەلىندە  قانشاما  ساياسي  باعدارلامالار  مەن  رەفورمالار  قابىلداندى. سونىڭ قاي-قايسىسى دا  تورتكۇل  دۇنيەگە   جار سالىپ، اسپانداتىپ ات ويناتۋمەن باستالادى، سوسىن ونىڭ ورتا تۇسى  سايابىرسيدى،  اياعى  سيىرقۇيىمشاقتانىپ بارىپ «دەمى بىتەدى»، اقىرى ۇمىت بولادى. قاراپايىم  حالىق  نە  بولعانىن  تۇسىنبەي  ەندى ويلانا باستاعاندا جاڭا ءبىر ۇران تاستالادى. نە كەرەك،  جاپ-جاقسى  باستامالار  وسىلاي  ناۋقانشىلدىققا  اينالىپ  بىرتە-بىرتە قادىر-قاسيەتىن جوعالتىپ، نەبىر پىسىقايلاردىڭ ەل ارالاۋ «ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ» دەپ اتالاتىنىمەن اياقتالادى. جانە ونىڭ نەگە تۇسىنىكسىز جازىلعانى، حالىققا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى نەمەن تامامدالعانى تۋرالى كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستايتىن دەرەك قالمايدى.

اتىشۋلى «قازاقستان-2030»، «2050»-لەردى قوسپاعاندا «نۇرلى  جول»، «100 قادام» «100 جاڭا ەسىم» اياقتالماي  جاتىپ، «رۋحاني جاڭعىرۋ»، قازاق ءالىپبيىن لاتىن الىپبيىنە  كوشىرۋ  جونىندەگى  باستامالار قىزۋ قولعا الىندى. بىراق سول «قىزۋ قولعا الىنعان» شارۋاعا نەگىزىنەن 2025 جىلى عانا كوشەدى ەكەنبىز. تاۋەلسىز بولدىق دەپ شۋىلداعان 26-جىلدا  قازاقستاندا   قازاق ءتىلىن ءوز بيىگىنە شىعارا الماي، قازاق  ۇلتىن وتارلانعان  قۇلدىق ساناسىنان تازارتىپ قازاق قىلا  الماي ءجۇرىپ اۋزىنداعى ءسۇتى كەپپەگەن قازاق سابيلەرىنە  اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋگە كىرىستىك. ەندى قازاققا ساياسي باستاماسى بار تاماق جەپ، ساياسي كۇپتى حالىق اتانۋى عانا قالدى دەپ كۇلەدى كەيبىر قۋاقىلار.

– ماقساتىمىز ايقىن، باعىتىمىز بەلگىلى. الەمدەگى  ەڭ دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ اتالعان رۋحاني جاڭعىرۋ پروتسەسىنىڭ  ناقتى ماقساتى سونى كوزدەيدى، – دەپ جازىپتى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە  ءاليا بەيسەنوۆا دەگەن اكادەميك حانىم. –پاھ، شىركىن، قازاقتا باسقا ماقسات-مۇددە، باسقا مۇڭ-مۇقتاج، باسقا ارمان قالماپتى-اۋ، دەيمىز سونى وقىپ وتىرىپ.

ءيا، قازىرگى قازاق قوعامىندا جوعارعى جاقتان ءبىر اۋىز ۇران تاستالسا ونى ءتۇسىنسىن، تۇسىنبەسىن ايتەۋىر جەلپىلدەتىپ الا جونەلەتىن  قارتتار دا، سول قارتتاردىڭ ورنىن باسۋعا دايىن جىلپوس جاستار دا كوبەيىپ بارادى. تاڭنىڭ اتىسىنان  كۇننىڭ  باتىسىنا دەيىن  تەلەارنالار دامىپ بارا جاتقانىمىزدى 26 جىل بويى ماقتانىپ ايتىپ كەلەدى. بۇلايشا ماقتاي بەرۋ جاقسىلىققا اپارمايدى، توقتاتىڭدار دەگەن ءبىر ادام جوق. ال توي-تومالاق نەمەسە شىعارماشىلىق كەشتەردە ەڭبەكتەگەن بالادان  ەڭكەيگەن قارياعا دەيىن، كەش يەسىن جەر كوككە تيگىزبەي ماقتاعاندا توبە قۇيقاڭ   شىمىرلاپ، باسىڭ اينالىپ، جىلاعىڭ كەلەدى. ال شىندىعىندا شە؟ شىندىعىندا رۋحاني جاڭعىرۋ دەگەنىمىز وسىنداي كوزگە ماقتاۋدان، ماقتانۋدان، ۇرانشىلدىقتان، جاساندى باستاماشىلدىقتان ارىلۋ. ويتكەنى، ماقتاۋ مەن ماقتانشاقتىق، ۇرانشىلدىق جايلاعان ەلدە ادام بالاسى رۋحاني جاڭعىرمايدى.

جۋىردا استانا قالاسىنىڭ اكىمشىلىگىندە جينالىس بولىپتى. سول جينالىستا استانا قالاسىنىڭ اكىمى اسەت  يسەكەشوۆ  ەسەپ بەرىپ:  «ءبىزدىڭ ءبىلىم باسقارماسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسى 150 مىڭ تەڭگە جانە بارلىعى باسپانامەن قامتاماسىز ەتىلگەن» دەپتى. سويتسەك، ولاردىڭ جالاقىسى 45-60 مىڭ تەڭگەنىڭ عانا اراسىندا ەكەن جانە باسىم كوپشىلىگى باسپانامەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن بولىپ شىقتى. مىنە، بۇل ارادا ماقتانشاقتىق قۇداي الدىندا دا ادامزات الدىندا دا كۇنانىڭ باتپاعىنا باتىرىپ تۇر.

ەگەر رۋحاني جاڭعىرىپ جاتقانىمىز راس بولسا قازاقستان اتتى ءبىر مەملەكەتتىڭ ەلورداسىنىڭ وسى اكىمى بۇكىل ماجىلىستەرى مەن ءماسليحاتتارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزەر ەدى عوي. جالپى رۋحاني جاڭعىرۋدى ۇكىمەتتەگىلەر مەن ماجىلىستەگىلەر باسقا دا شەن-شەكپەندىلەر ساگينتاەۆ، بيرتانوۆ، اكيشەۆ، ساتۋۆالدىەۆ، يدريسوۆ، دارباەۆ، كەليمبەتوۆ، كاراگۋسوۆا، سادۆاكاسوۆ دەپ وزىمەن قوسا اتا-باباسىنىڭ ەسىمىن ورىسشاعا بەيىمدەمەي ساف كۇيىندە جازۋدان باستاۋى كەرەك ەدى. مىنە، رۋحاني جاڭعىرۋ دەگەنىمىز مەملەكەت قارجىسىنا ءۋالايات ارالاپ، شەتەل ارالاپ بوي جازىپ، كوزگە ءتۇسىپ كوڭىل كوتەرىپ قايتۋ ەمەس دەپ وتىرعان سەبەبىمىز دە وسى.

تاۋەلسىزدىك ءۇشىن عاسىرلار بويى قانى مەن تەرىن قوسا توككەن قازاق حالقى تەك قارنىمىز توقتىعىنا ءماز بولىپ ۇرانداتا بەرەيىك دەگەن جوق. قازاق ۇرپاعىمىزدىڭ ۇلتتىق رۋحى، ۇلتتىق ءتىلى، ءدىلى ەڭ بولماسا ءوز ەلىندە اۋەلەپ تۇرسىن دەپ، رۋحىمىز ازات، وزگەلەرمەن تەرەزەمىز تەڭ ەل بولساق دەپ اڭساپ ەدى عوي!  ايتپاقشى، ءبىر ەلدىڭ نە ءبىر ۇلتتىڭ رۋحىن، سانا-سەزىمىن وتارلاۋ ساياساتىندا رەسەيدىڭ الدىنا تۇسەتىن مەملەكەت جوق شىعار، ءسىرا!  رەسەي پاتشاسى دا، رەسەي كومپارتياسى دا  وز  قولاستىنداعى حالىقتاردى ۋىسىندا ۇستاپ وتىرۋدىڭ ەڭ ۇرىمتال ءتۇرى ورىس-قازاق ارالاس مەكتەپتەرىندە وقىتۋ ارقىلى ۇلتسىزداندىرىلعان، ساناسى ماڭگۇرتتەنگەن شالاپايلاردى دايارلايتىن ەدى. سول ءادىس ەلىمىزدە ءالى دە جۇرگىزىلۋدە. پاتشا زامانىندا ورىسشا ساۋات اشقان قازاق ءتىلماشتارى مەن شولاق بەلسەندىلەر رەسەيگە ادال قىزمەت ەتىپ، «شاش ال دەسە، باس الىپ» ءوز حالقىنا قارسى شىقسا، بۇگىنگى قازاق بيلىگىندەگى ورىستىلدىلەر ءالى دە قازاق تىلىنە قارسى شىعۋدا. بۇل قۇلدىق سانانىڭ ابدەن قانىمىزعا سىڭگەنىن كورسەتەدى. ءبىز سوندىقتان اۋەلى سولاردى رۋحاني جاڭعىرتۋعا كىرىسۋىمىز كەرەك ەدى.

پاتشالىق رەسەيدىڭ دە، كەڭەستىك رەسەيدىڭ دە تالاۋىنا تۇسكەن مال، توناۋعا تۇسكەن قازىنا بايلىق، تارتىپ الىنعان جەر-سۋ قايتارىلعان جوق. ورىستار بۇگىنگى كۇنى دە كازاحستان – ەتو رۋسسكايا زەمليا. ەتۋ بەسكراينيۋيۋ تەرريتوريۋ مى دولجنى ۆەرنۋت ليۋبىم پۋتەم» دەپ الاسۇرۋىن كۇشەيتپەسە ازايتقان جوق. قازاقستان باسشىلارى وعان قارسى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايدى.   ءبۇيتىپ ۇندەمەي ۇيدەي بالەدەن قۇتىلامىز دەپ وتىرا بەرۋ – قىلمىس. الدە الگى ءورىستىلدى باسشىلاردىڭ ىشىندە «پوسلە مەنيا حوت پوتوپ» (مەن كەتكەسىن توپان سۋ قاپتاسا دا ءبارىبىر) دەپ وتىرعاندار بار ما ەكەن؟ وتكەنگە سالاۋات دەي بەرسەك، تاريحىمىزعا وبال. ولار قازاقستان جەرى رەسەيدىكى دەپ اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ وتىرعاندا ءبىز بۇگىندە رەسەيدىڭ قولاستىندا قالعان ورىنبور، ساراتوۆ (سارىتاۋ), ورسك (ور), استراحان (حاجى تارحان) ومبى ت.ب. اتامەكەندەرىمىزدى قايتارۋدى تالاپ ەتسەك نەسى كىنا؟ تاۋەلسىز ەلمىز دەپ كەڭىردەگىمىز كەرىلگەنشە ۇرانداعانىمىزبەن، ءىس جۇزىندە بۇرىنعى قالىپتاسقان تاۋەلدى تىرلىگىمىزدىڭ قايماعىن بۇزباي سول كۇيى قالدىرىپ، وتارلاۋشىلار ورناتقان جۇيەنى ەشقانداي وزگەرىسسىز ءارى جالعاستىرىپ كەلە جاتقان سياقتىمىز. 26 جىلدان بەرى قازاقتى قۇلدىق سانادان ارىلتىپ، ۇلتتىق ساناسىن، ۇلتتىق نامىسىن وياتۋعا باعىشتالعان بىردە-ءبىر ناقتى ءىس قولعا الىنبادى. قالىڭ بۇقارا بۇرىنعىسىنشا ورىنداۋشى قالپىندا قالدى. تاۋەلسىزدىك بەرگەن مول مۇمكىنشىلىكتى ورنىمەن پايدالانا المادىق. ويتكەنى، قازاقتىڭ كەيبىر اتقامىنەرلەرىنىڭ وزدەرى دە رەسەيگە تابىنۋشىلىق ساناسىنان ارىلعان جوق. ونىڭ ەسەسىنە قازاقتاردىڭ ساناسىنا قىتاي باسىپ الادى دەگەن ۇرەي مىقتاپ سىڭىرىلۋدە. ال تاريحتا قىتاي ءبىر ەلدى رەسەيگە ۇقساپ اسپاننان بومبىلاپ، جەردەن اتقىلاپ باسىپ الىپتى دەگەن بىردە-ءبىر دەرەك جوق. قىتاي السا ورىستارعا ۇقساپ باس سالىپ قىرىپ-جويۋ ارقىلى ەمەس، اقىلمەن، ايلامەن، بەيبىت جولمەن الۋعا تىرىسادى. ەندەشە، سەن دە ولاردان ءوزىڭدى، ءتىلىڭدى، ءدىلىڭدى، جەر-سۋىڭدى اقىل-ايلامەن قورعاۋىڭا بولادى.

رۋحاني جاڭعىرۋ – ءدىنى بولەك، ءتىلى بولەك، سالت-ءداستۇرى بولەك، باي ەلدەرگە ەلىكتەۋ ەمەس. اتتەڭ، قازاق بيلىگىندەگىلەر وسىنى دا تۇسىنگىسى كەلمەيتىن سياقتى. ولار  اۋزىن اشسا «ەۋروپادا ويتەدى، رەسەيدە بۇيتەدى» دەگەن سياقتى ەسىرمە ەرمەلىكتەن شىعا الاتىن ءتۇرى جوق. انەۋگۇنى ءبىر قازاق شونجارى ەۋروپادا قىزداردىڭ ورامال تارتۋىنا تىيىم سالعان ەل بار. ءبىز دە ءسويتۋىمىز كەرەك دەدى تەلەارنادان. سول جەردە ساۋاتتى، بىلىكتى جۋرناليست بولسا، ءسىز نە دەپ تۇرسىز، ءار ەلدىڭ، ءار ۇلتتىڭ ءوز دامۋ جولى، ءومىر ءسۇرۋ ءۇردىس-سالتى، ءوز ساياسي ۇستانىمى بولادى.وداندا قىزدارىمىز سول ەۋروپاداعى سياقتى جالاڭاش-جالپى ءىشىن، بوكسەسىن، ەمشەگىن كورسەتىپ ءجۇرۋى، اراق-شاراپ ءىشىپ، كوشەدە تەمەكى شەگۋى، بوقتىق ءسوز ايتۋى سياقتى ۇلتتىق رۋحىمىزعا جات قىلىقتارىنا توقتاۋ سالايىق دەمەس پە ەدى؟! امال نە، بۇگىنگى قازاق جۋرناليستيكاسىندا ونداي دەڭگەيدە پىكىر ايتاتىن جۋرناليست تە قالماعان سياقتى. وسى ءبىر عانا كورىنىستىڭ ءوزى-اق قازاقتى ۇلتتىق ساناسىنان ايىرىپ، ۋلاۋعا مول جەتىپ جاتىر ەمەس پە؟! ۇلتتى الجاستىرۋدىڭ، اداستىرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى مىنە وسى.  وسىنىڭ ءوزى-اق  ۇلتتى، ەلدى رۋحاني جاڭعىرتۋ ەمەس الجاستىرۋدىڭ، ۇلتتىق رۋحىنان   الشاقتاتۋدى ءبىر ءتۇرى سەكىلدى كورىنەدى ەكەن.

ءيا، ءبىز رۋحاني جاڭعىرۋعا كىرىستىك. اتتەڭ، وسى يگى ءىستى اركىم ءارتۇرلى پايدالانىپ باراتقان سياقتى. ولار وزدەرى قالاي جاڭعىرىپ، ەلدى قالاي جاڭعىرتىپ  ءجۇر؟ تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. الدە مەنەن باسقانىڭ ءبارى ءتۇسىنىپ وتىر ما ەكەن؟ ءاي، قايدام-اۋ؟

Abai.kz