ماڭگىرۋدەن – جاڭعىرۋعا...
ءسوز باسى
مىنە، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تىزگىنى قولعا تيگەلى دە، اتتاي شيرەك عاسىردان اسىپ بارادى. تاريح ءۇشىن وسى ءبىر قاس-قاعىم ساتتە ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ سارابدال ساياساتىنىڭ ارقاسىندا زور جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدىك. ەلىمىز اياعىنان تىك تۇرىپ قانا قويماي، الەم الدىندا قانىمىزعا cىڭگەن بەيبىتشىلىك سۇيگىشتىك قاسيەتىمىزبەن دە، ارا اعايىندىق يگى ىستەرىمىزبەن دە بەدەلدىڭ بيىك شىڭىنا شىعا بىلدىك.
سونىمەن قاتار، ەلباسىمىز 2017 جىلدىڭ 12 ءساۋىرى كۇنى جاريالاعان «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسى ارقىلى ۇلتىمىزدىڭ الەمدىك باسەكەدە قابىلەتتى بولۋى ءۇشىن ۇلتتىق كودىن، سالت-ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن شىڭداي بەرۋى كەرەكتىگىنە دە باعىت-باعدار بەرىپ، جول سىلتەدى.
ۇلتقا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋ ءۇشىن، الدىمەن، مىنەز، سوسىن بارىپ ءبىلىمنىڭ قاجەتتىلىگىن حح عاسىردىڭ باسىندا الاش زيالىلارى ەسكەرتىپ كەتكەندىلىگى بارشاعا ايان .
وسى قاعيداتتى باسشىلىققا العان شەندىلەرىمىز الدىمەن قيمىلداپ، ەلدىڭ الدىنا ءتۇستى. ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتقان ولار، بۇرىن-سوڭدى بايقاتپاعان «مىنەزدەرىن» كورسەتىپ، ەلباسى ماقالاسى ءۇشىن وتقا دا تۇسۋگە، سۋعا دا باتۋعا، ءازىر ەكەندىكتەرىن جارياعا جار سالدى. «رۋحاني جاڭعىرۋدى» قولداپ ماقالا جازۋداعى ءوز ارا باسەكەلەستىكتە ءبىر-بىرىنە ەسە جىبەرگىسى كەلمەيتىندىكتەرىن ءبىلدىردى. اقپاراتتىق قۇرالداردا پىكىرتالاستىڭ كوركىن قىزدىردى. مۇنىڭ ءبارى، سايىپ كەلگەندە، قاراپايىپ حالىق ءۇشىن وراسان زور پايداسى بولدى. كوڭىلدەرىندە بولاشاققا دەگەن ءۇمىت وتى جانعان حالىقتىڭ رۋحى كۇرت كوتەرىلدى.
«ۇرا بەرسە، كيىز قازىق جەرگە كىرەر!» دەمەكشى، جەر-كوكتى جاڭعىرتىپ جاتقان «رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ» اسەرى تالايدىڭ سوقىر كوزىنەن جاس اعىزىپ ، قاراڭعى كوكىرەكتەرىنە نۇردان شاشۋ شاشتى!
بۇرىن-سوڭدى بولماعان مۇنداي كۇرت وزگەرىستى بىرەر سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس! اسىرەسە، تابان استى قالىپتاسقان ۇلتتىق رۋحقا تولى مىنەزىمىزدەگى قۇبىلىستاردى ايتساڭىزشى!...
سوندىقتان، قازاقتىڭ «رۋحاني جينالىسىنا» اينالعان بۇگىنگى ساداقا-تويلارداعى اسقاقتاعان «رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ» كەيبىر ساتتەرىن بارىنشا ىجداعاتتىلىقپەن، اسا سالتاناتتى تۇردە، پاتريوتتىق سەزىمگە بولەنە وتىرىپ جەتكىزۋدى ءوزىمنىڭ وتان الدىنداعى تىكەلەي ازاماتتىق بورىشىم دەپ سانادىم.
«قاراعايداي ءمۇيىز» نەمەسە «بيلەر كەڭەسىن» اڭساۋ
ساداقا ءۇستى. اڭگىمە قىزعان شاق. اڭگىمە ارقاۋى – «رۋحاني جاڭعىرۋ!» شايدان سوڭ، ەت اكەلىندى. اڭقىعان جاس ەتتىڭ ءيىسى جۇرتتىڭ رۋحىن كوتەرىپ، كەيبىرىنىڭ دەلەبەسىن قوزدىرا ءتۇستى.
كەنەت ەت تۋراپ وتىرعان جىگىت ساداقادان قالماي، ەر كىسىلەرمەن جاعالاسىپ، تورگە شىعىپ الاتىن جىلماڭداعان كەمپىرلەرگە قاراي كارى جىلىكتى ىسىرىپ جىبەردى.
مۇنى كورىپ، مانادان بەرى ەتتىڭ يىسىنە ماستانىپ، ۇلتتىق رۋحتان قۋات الىپ، دەلەبەسى قوزىپ، ارقاسى ۇستاپ، «رۋحاني جاڭعىرىپ» وتىرعانداردىڭ ءبىرى:
– ءاي، كورگەنسىز!... سالت-ءداستۇردى نەگە سىيلامايسىڭ؟! ەر ازامات وتىرعاندا، قاتىندارعا كارى جىلىك ۇسىنعانىڭ، قاي ساسقانىڭ؟! – دەپ اقىرىپ قالدى.
الگى ەت تۋراپ وتىرعان جىگىت نە گازەت وقىمايتىن، نە تەلەديداردان جاڭالىق تىڭدامايتىن، تەك ءۇندى فيلمدەرىن كورۋمەن شەكتەلەتىن، اينالانىڭ ءبارى «رۋحاني جاڭعىرىپ» ، ورە تۇرەگەلىپ جاتقاندارىنان ەش حابارى جوق، كوكىرەگى قالىڭ ۇيقىداعى سورلى-اۋ، شاماسى!
جىلىكتەن دامەلى «رۋحاني جاڭعىرعان» جاننىڭ، اقىرعانىنا قارسىلىق رەتىندە ۇندىنىڭ كوك بەت قاتىندارىنشا ءبۇيىرىن تايانىپ، باقىرماقشى بوپ ۇمتىلعانىمەنەن ەت تۋراعىش جىگىت ۇلگەرە المادى. قاق ماڭدايىنا تيگەن كارى جىلىك ءتىل-اۋزىن بايلاپ، جارتى جولدان كىلت توقتاتتى. كوزىنىڭ وتى جارق ەتە قالعان بايعۇس قاپەلىمدە تۇك كورمەي، جەر سيپادى دا قالدى. ەسەسىنە، قاق ماڭدايعا تيگەن كارى جىلىكتىڭ ورنى العاشىندا ءۇندى قىزدارىنا ءتان ماڭدايداعى نۇكتەدەي بوپ كورىنگەنىمەن، ارتىنشا كىشىگىرىم تەكەشىكتىڭ مۇيىزىندەي شورتيىپ شىعا كەلىپ، اينالاسىنا ۇرەي تۋعىزدى.
كۇتپەگەن سوققىدان ءسال-ءپال ابدىراپ، كوزى تۇك كورمەي جەر سيپاپ قالعان ەت تۋراعىش جىگىت تە قايتپاس قايسار ەكەن. مىنەزدى ەكەن. سال ەس جيعان بويدا-اق، شالت قيمىلداپ، ەش ويلانباستان، الدىنداعى ەت تولى تاباقتى « رۋحاني جاڭعىرىپ»، ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى قىزعىشتاي قورعاپ وتىرعان «نامىسقويدىڭ» باسىنا توڭكەرە سالدى.
بۇل وقىس قيمىلدىڭ ناتيجەلى بولعانى سونشا – الگى «نامىسقوي» قۇلىنداي شىڭعىردى. ارتىنشا بيەگە تالاسقان ايعىرلارشا قىپ-قىزىل قىرعىندى باستاپ كەپ جىبەردى. كىمدى-كىم ۇرىپ جاتقانى بەلگىسىز. «اتتان!اتتان، قازاق!...» دەپ ۇرانداتقان داۋىستار امانتاي قاجىنى ەرىكسىز ەسكە ءتۇسىرىپ، قۇلاقتىڭ قۇرىشىن ءبىر قاندىرعانداي!
اپاي-توپاي توبەلەستىڭ سايابىر ءساتىن كۇتىپ تۇرعان ءبىر جۇدەۋلەۋ جىگىت داستارقاننان اش قاسقىرشا بىردەڭەنى ىلە دالاعا قاشتى. مۇنى كورىپ، ىزىنە وزىندەي ارىق بىرەۋ ءتۇستى.
– ءاي ، ناقۇرىس! ىلگەن ولجاڭمەن ءبولىس! – دەيدى الگى ىزگە تۇسكەنى قىرىلداي.
– بولىسپەيمىن !... ءوزىمنىڭ دە اۋزىم قىزىلعا تيمەگەنى اتتاي ءبىر اي بولدى!... ونىڭ ۇستىنە ، مىناۋىڭ قاس قىلعانداي، ەت ەمەس، جەلكە بوپ شىقتى! – دەيدى قاشىپ بارا جاتقانى . دەسە دە، مۇرنىن ەتتىڭ ءيسى قىتىقتاپ-اق بارا جاتقانى دا انىق-تى. ونىسىن يىسكەلەكتەگەن مۇرنى جاسىرا الار ەمەس.ءۇنى دە «ىرىلداعانداي» ەرسىلەۋ ەستىلەدى. «اش بالا توق بالامەن وينامايدى» دەگەن وسى- اۋ! ىزىنە تۇسكەن جۇدەۋ دە «ەت دەگەندە، بەت بار ما؟!» قاعيداسىن قاتتى قادىر تۇتاتىن، قادالعان جەردەن قان الماي قويمايتىن ناعىز «مىنەزدى ويىنشى» بوپ شىقتى.
– «جەلكە اس بولار – مايلى بولسا، جيەن ەل بولار – جايلى بولسا!» – دەپ ماقالداپ قويىپ، ءۇمىتىن ۇزبەستەن الگى جەلكە «ەگەسىنىڭ» سوڭىنان ءبىر ەلى قالار ەمەس.
ءيا-ءا، جەلكەگە تالاسقانداردىڭ جان دۇنيەسىن تۇسىنۋگە دە بولار!... بۇلار «رۋحاني جاڭعىرۋدا» شاتاعى جوق، الەۋمەتتىك جاعىنان از قامتىلعان توپقا جاتاتىنداردان ەدى. اۋىلدا جۇمىس جوق . شيىتتەي بالا-شاعا . اندا-ساندا قولعا تيەتىن ازىن-اۋلاق تيىن-تەبەن قايسىبىرىنە جەتسىن! «قاسقىر مەن قازاقتىڭ تۇسىنە ەت كىرەدى» دەمەكشى، كەي-كەيدە ەت جەگىسى كەپ، قىزىلسىراعاندا وسىنداي ساداقالاردىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، «كەدەيدىڭ ءبىر تويعانى شالا بايىعانى» دەگەندەي، «شالا بايىپ» قالاتىندارى بار ەدى. بۇگىن ونىڭ دا ءساتى تۇسپەدى. اكىم – قارانى جاعالاپ، كوڭىلدەرىن تاۋىپ، بالا-شاعالارىن جۇمىسقا ورنالاستىرىپ، جان-جاعىن قامتىپ العاندار، قىسقاشا ايتقاندا، كىلەڭ تويىنىپ، « رۋحاني جاڭعىرعاندار» جاعا جىرتىسىپ، بەرەكەلەرىن كەتىردى. «بىرەۋ تويىپ سەكىرەدى، بىرەۋ توڭىپ سەكىرەدى» دەگەن وسى ەكەن - اۋ!
«تەڭ تەڭىمەن، تەزەك قابىمەن» دەگەن! بۇلار جەلكەنى بولىسە الماي، ءبىرىن-ءبىرى قۋىپ كەتكەندە، ىشتە قالىپ، داستارقان باسىندا «رۋحاني جاڭعىرىپ»، توبەلەستى قىزدىرىپ جاتقان وڭكەي دوكەي ەركەكتەردىڭ اراسىندا ىشكى ەسەپتەرى «داستارقان سىپىرۋ» ونەرلەرى تولىق ىسكە اسپاي، قىستىرىلىپ قالعان الگى «جىلىك ۇستاعىش» كەمپىرلەردىڭ جاعدايى مۇلدە مۇشكىلدەنىپ كەتكەن-ءدى.
بۇل دا از بولعانداي، توبەلەستىڭ تۋىنداۋىنا «باستى سەبەپكەر» رەتىندە، كەمپىرلەردى كىنالاپ جاتقاندار دا جىرتىلىپ- ايىرىلادى.
– وسىنىڭ بارىنە مىنا جالماۋىز كەمپىرلەر كىنالى!
– اشتان ولەتىندەي داستارقاندى سىپىرىپ!....
– بارىنەن دە، كارى جىلىك ۇستاپ، سالت-ءداستۇرىمىزدى بۇزعاندارىن ايتپايسىڭ با؟!
مۇنداي پسيحولوگيالىق شابۋىلعا كەمپىرلەر ايىلىن دا جيعان جوق. ايقايعا «ويبايلارىن» قوستى.
– ءاي، وڭباعان!بىز – انامىز! انادان شىقپاي، قايدان شىقتىڭ؟!
مۇنى ەستىگەن ەرلەر قارسى شابۋىلعا شىعىپ، دۇرسە قويا بەردى.
– ءوي، سەندەردەي جالماۋىز كەمپىرلەردەن شىققانشا، سول «ىننەن» شىقپاي، جاتىپ العانىمىز قانداي جاقسى!
بۇل پىكىرگە كەمپىرلەر كەلىسپەي، ەرىندەرىن سىلپ-سىلپ ەتكىزدى.
– پش-ش-تۋ!...
«بورىكتىنىڭ نامىسى – ءبىر» دەگەن! كەمپىرلەردىڭ كۇش الىپ بارا جاتقانىن بايقاعان كوزىلدىرىكتى ءبىر كىسى وقىعاندىعىن بايقاتقىسى كەپ:
– بىلە بىلسەڭدەر، انالار ەركەكتەردىڭ سول قابىرعاسىنان جاراتىلعان.
مۇنى ەستىگەن كەمپىرلەر شوق باسقانداي باستارىن كەكشەڭ ەتكىزدى.
– سوندا سەنىڭ سول قابىرعاڭنان جاراتىلعانبىز با؟
– ءيا!
– پش-ش...
وكىنىشكە وراي، كەمپىرلەر بۇل جولى «پىشتۋلەرىن» ايتىپ ۇلگىرە المادى. قاس قىلعاندا، وسى ساتتە ءتاتتى تاعامدارعا تولا باستاعان قولدارىنداعى قالتالارىن جاعالاسىپ جۇرگەن الدەكىمدەر قاعىپ كەتىپ، ۇشىرىپ جىبەردى. ونىسىمەن قويماي، باتپانداي اياقتارىمەن الگى قالتالاردى بىلش-بىلش ەتكىزىپ ەزىپ كەتتى. بۇل دا از دەگەندەي، ەندى ءبىر ساتتە باستارىنداعى ورامالدارىن جۇلىپ-جۇلىپ اكەتتى دە، داستارقان ۇستىنە توپ-توپ ەتكىزدى.
داستارقان ۇستىندەگى اق ورامالداردى كورگەن ەركەكتەر كوزدەرى الاقانداي بوپ، الىسىپ-جۇلىسقاندارىن كىلت تىيدى. ويتكەنى، جاقىندا بولعان ءبىر ساداقادا «سوعىستى توقتاتقان» اق ورامال تۋرالى اڭىزدى ەستىپ، قۇدىرەتىنە ءتانتى بوپ، باس شايقاسقاندارى ەستەرىنە تۇسە كەتكەن-ءدى. «كەپەتىنە ۇشىرارمىز!» دەپ شوشىندى.
– اعايىندار! ورتاعا اق ورامال تاستالدى! شايقاس توقتاتىلسىن! اتا داستۇردەن اتتامايىق! – دەپ ايقايلادى الدىمەن ەس جيعان بىرەۋى.
مۇنى ەستىگەندەر ايىلدارىن تەز جيدى. «ويپىرماي! اق ورامالدىڭ قۇدىرەتى- اي!» – دەسكەن جۇرت «سوعىستى» اياق استى توقتاتىپ، پىكىرتالاستى باستاپ كەپ جىبەردى.
– قاپ! – دەدى وسى ارادا وكىنگەن بىرەۋ جۇتىنا. – ەڭ بولماعاندا، مايلى ەتتەن ءبىر اساعانىم دا عوي!
– ەندى وكىنگەننەن نە پايدا!
– ويباي-اۋ، وسىنىڭ ءبارى – مىنانىڭ كەسىرى! – دەدى بىرەۋ داستارقاندا «شىرەنىپ» جاتقان كارى جىلىكتى نۇسقاپ.
– جوق! – دەدى مۇنى ەستىگەن ماناعى «رۋحاني جاڭعىرعان» پاتريوت، كارى جىلىكتىڭ «جاناشىرى» . – مۇنىڭ ءبارى قاتىندارعا جىلىك ۇستاتقان انانىڭ كەسىرى!
جۇرت نازارى ەندى ەت تۋراعان جىگىتكە اۋدى. كوپشىلىك ىشىنەن بىرەۋى شىداي الماي:
– اتا ءداستۇردى بۇزىپ، قاتىندارعا جىلىك ۇستاتقاندا شىققان ءمۇيىزىڭ قانە! – دەدى اشىنا.
– انە ! ءمۇيىزى انە! – دەدى ءبىر ساقالدى كىسى ىزالانا . – كىشىگىرىم تەكەشىكتىڭ مۇيىزىندەي ءشۇرتيىپ، قاق ماڭدايىندا تۇرعان جوق پا؟!
ەندى جۇرت جاپىرىلا ەت تۋراعىش جىگىتتىڭ ماڭدايىنا ءۇڭىلدى.
– پاح، شىركىن! «ءمۇيىزى قاراعايداي» دەگەن وسى-اۋ!
بۇل «تەڭەۋ» داۋدىڭ قايتا ورشۋىنە سەبەپ بولدى. جۇرت ەندى ءمۇيىز تۋرالى داۋدى قىزدىرا باستادى.
– اقىماق! «ءمۇيىزى قاراعايداي» دەگەن – «دانىشپان»، «مىقتى» دەگەننىڭ بالاماسى ەمەس پە؟! ال، مىنانىڭ باسى!... كارى جىلىكتى قاتىندارعا ۇسىنىپ جۇرگەن مىنانىڭ باسى – باس ەمەس، ناعىز قاۋاق قوي!
– قاۋاق بولسا دا، قۇدايعا شۇكىر، «ءمۇيىزى» بار. ال، سەندە، ول دا جوق!
– اي، نە دەيسىڭ، ءاي؟!....
ابىروي بولعاندا، وسى ارادا بىرەۋ: «ويباي، اياعىم!» دەپ باقىرىپ جىبەرىپ، داۋدىڭ اۋانىن باسقا جاققا بۇرىپ جىبەردى. ايتپەگەندە، توبەلەس قايتا باستالىپ كەتەتىندەي ەدى.
– ءاي، اياعىڭا نە بولدى؟!
– مانا «قىرعىندا» اياعىمدى تاباقتاعى ىستىق سورپاعا تىعىپ اپ، ۋداي اشىپ ارەڭ شىداپ تۇر ەدىم. كۇيىپ قالدى-اۋ، شاماسى! ونى مىنا ماجۇگۇن باسىپ كەتىپ، شىبىن جانىمدى كوزىمە كورسەتتى-اۋ!
– ءاي، ماجۇگۇنىڭ نە؟!... ءوي، اياعىڭنىڭ...!
ەندى «اياققا» بايلانىستى توبەلەستىڭ باستالىپ كەتەتىنىندەي جاعدايى تۋىندادى. تاپ وسى ارادا كەمپىرلەر دە قالىس قالا الماي، داۋعا ارالاستى.
– سەن، وڭباعان! اياعىڭدى سورپاعا ەمەس، مەنىڭ قالتاما تىعىپ العان شىعارسىڭ؟!
– ويپىرماي، مىناداي «داستارقان توناعىش» ۇپ-ۇلكەن ادامدار جاستارعا قانداي ۇلگى بولىپ جارىتادى دەيسىڭ؟!...
الايدا، داۋ ودان ءارى ءورشي الماي قالدى. كەمپىرلەر ءبىرىن-ءبىرى قوشتاپ، داۋدىڭ وتىنا ماي قۇيىپ ۇلگىرە المادى. مانادان بەرى ەشتەڭەگە ارالاسپاي، تىنىش وتىرعان توردەگى اق ساقالدى كىسىنىڭ بىتپەس داۋدان باسى قاتىپ كەتتى-اۋ، شاماسى؟! سول قولىمەن ماڭدايىن ۇستاعان كۇيى، وڭ قولىمەن ستولدى قويىپ قالدى.
– ۋا، جەتەر! «وسپەيتىن بالا ونبەيتىن داۋدى داۋلايدى» دەمەكشى، وڭكەي وسپەيتىن بالا بوپ كەتتىڭدەر مە، تۇگە؟!
مۇنداي قاھارلى داۋىستى كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاعالى ەستىمەگەن جۇرت «تاعى دا «قىزىل كوماندير» كەلىپ قالدى ما؟» دەگەندەي ءبىر ءسات جىم بولدى.
اق ساقالدى كىسى سالماقتى ءسوزىن ءارى قاراي جالعادى.
– ۋا، جۇرتىم! بۇلاي ەتۋگە بولمايدى عوي!...
وكىنىشكە وراي، اق ساقالدى كىسى اتالى ءسوزىن اياقتاپ ۇلگىرمەدى. ءسوزىن كەزىندە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جاندايشابى بولعان قىرما ساقال ءبولىپ جىبەردى.
– راسىندا دا، بۇلاي ەتۋگە بولمايدى. توبەلەستى تاماقتىڭ الدىندا، يا تاماقتان كەيىن باستاۋ كەرەك ەدى...
ءسويتتى دە، جان-جاعىنان قولداۋ ىزدەگەندەي الاقتاي قارادى.
ءبىر قىزىعى، بۇل سۋماڭ پىكىر داۋدىڭ وتىنا ماي قۇيعانداي اسەرلى شىقتى. «باسشىسىز ءۇيدىڭ ءيتى وسىراق» دەگەندەي، جۇرت ەندى اتالى سوزگە دە، باتالى سوزگە دە دەس بەرمەي، ايقايعا باستى.
– توبەلەستى تاماق ءىشىپ بولعان سوڭ، باستاۋ كەرەك ەدى. ەندى نە بولدى، اش ادام قالاي توبەلەسەدى؟!
– ءتايت! جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاعىر! تاماقتى ءىشىپ بولعان سوڭ، قالاي توبەلەسەسىڭ؟! وسىرىپ-تىشىپ!...
داۋ ەندى قىزا بەرگەندە، الگىندەگى جۋان جۇدىرىق ستولدى تاعى دا ءدۇرس ەتكىزدى دە، ارتىنشا گۇر ەتكەن «قىزىل كوماندير» داۋسى اينالانى ءدىر ەتكىزدى.
– توقتات، وڭكەي شۋىلداقتار! بايقايمىن، ءبارىڭدى دە جىن قاققان ەكەن! ەندى جىندارىڭدى مەن قاعايىن! ءداستۇردى سىيلاۋ، رۋحاني جاڭعىرۋ – سەندەردىڭ نە تەڭدەرىڭدى العان! بىرەۋدىڭ داستارقانىن ءبۇلدىرىپ!... شەتتەرىڭنەن قاماتۋ كەرەك!
«قاماتۋ كەرەك!» دەگەندى ەستىگەندە، كوپشىلىك مۇرىندارىنا مۇرىندىق سالىنعان تۇيەلەردەي جۋاسي قالدى. ءتىپتى، كەيبىرى «بايتال تۇگىل باس قايعىنىڭ» كۇيىن كەشىپ، «رۋحاني جاڭعىرامىز» دەپ، يت جەككەنگە ايدالىپ كەتەر جايىمىز جوق!» دەگەندەي، سىرتقا قاراي جىلىستاي باستادى. دەگەنمەن، بۇل گۇرىل ناتيجەلى بوپ، بايلاۋدان بوسانىپ، ەركىندىكتىڭ اۋاسىن قالاي بولسا، سولاي جۇرتقانداي كۇيدە، مۇرىندارىنا ءيىسى بارماسا دا، «دەموكراتيا!»، «بوستاندىق!» دەپ داۋرىعىپ، «دەموكراتيانىڭ بالالىق اۋرۋىنا شالدىققانداي»، قاراپايىم ءتارتىپتى ۇمىتقان كوپشىلىكتىڭ الىستا قالعان «كەڭەستىك سيندرومىن» قايتا وياتىپ، قورىققاندارىنان الدارىندا تۇرعان «كوسەمدەرىنە» باس شۇلعىتا بەردى.
باقتارىنا وراي، بۇل «كوسەم» – «قىزىل كوسەم» بولماي، ەستى «كوسەم» بولىپ شىقتى. كوپشىلىكتى اقىلعا شاقىردى. اسىرەسە، مىنا رۋحى ورنىقپاعان قوعامداعى ەر ازاماتتاردىڭ وتباسىندا كۇرت ءتۇسىپ كەتكەن بەدەلىن قايتا كوتەرۋ كەرەك ەكەندىگىن، وتباسى قۇندىلىعىن قايتا جاڭعىرتۋ، اتا-بابا ايتىپ كەتكەن «قاتىندى – باستان، بالانى – جاستان» قاعيداسىنىڭ جالعاسى ىسپەتتى «قاتىن باستاعان كوش وڭباس» ەسكەرتپەسىن ەستەن شىعارعانىمىزدى باسا ايتتى.
– ناتيجەسىندە، – دەدى ويىن ساباقتاي ءتۇسىپ، – قازاق قوعامىندا «قاتىن بيلەگەن» زامان ورناپ، «قىزدى قىرىق ۇيدەن تىيۋ» ءتامسىلىنىڭ تەرەڭىنە ۇڭىلە المايتىن حالگە جەتتىك. ول –ول ما؟! ... «قىز اۋىر ما ، تۇز اۋىر ما؟» دەمەكشى، ۇلت نامىسىنىڭ ولشەمى بوپ كەلگەن ارۋ قىزدارىمىز الەم الدىندا – ينتەرنەتتە ساۋكەلەلەرىن كيىپ اپ، ءۋاج ەمەس اقشا ءۇشىن انادان تۋماي تىر جالاڭاش شەشىنۋگە دەيىن بارۋىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟!... مىنە، وسىنىڭ ءبارى وتباسىن بيلەگەن كوك ايىل قاتىنداردىڭ «ءوزىم بىلەمگە» سالىنىپ، ۇلتىمىزدىڭ ار ولشەمى – قىزدارىمىزدى شەتەلدىكتەرگە بايلىق ءۇشىن، اقشا ءۇشىن، باسقا دا نارسەلەرگە دامەلى بوپ، ەش ويلانباستان قولدارىنا ۇستاتا سالۋدى ۇردىسكە اينالدىرعاندارىنىڭ كەسىرى ەكەنى وكىنىشتى-اق!...
وسىلاي دەي كەلە، الگى اق ساقالدى كىسى «قاتىندار بيلەگەن ەلدە» ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني ءىرىپ بارا جاتقانىن جەتكىزدى. سوندىقتان، بۇل ءۇردىستى توقتاتىپ، ۇلت بوپ ۇيۋىمىز ءۇشىن شارا رەتىندە ءار اۋىلدا ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى دۇرىس دارىپتەپ، ونى بۇگىنگى كۇنى ەل الدىنا قويىلىپ وتىرعان ۇلى ماقسات – «ۇلتتىق جاڭعىرۋمەن» ۇشتاستىرىپ، ءداستۇرىمىزدىڭ جاڭا ۇلگىسىن جاساۋدا «بيلەر كەڭەسىن» قۇرۋعا شاقىردى.
كوپشىلىك بۇل ۇسىنىستى ءبىر اۋىزدان ماقۇلدادى.
ەستى «كوسەمنىڭ» بۇل ءتامسىلىن ەستىگەندە، «داستارقان سىپىرعىش»، كوك بەت كەمپىرلەر قالتالارىن تاستاي قاشتى.
ءيا، بۇل ءپالساپا يەسىنىڭ اتالى ءسوزى «ەل ءىشى – ونەر كەنىشى» دەگەننىڭ راستىعىنا تاعى ءبىر مارتە كوز جەتكىزدى. سونىمەن قاتار، بۇل وقيعا – ەل ىشىندە بەلەڭ العان ەسەرسوقتىق سەزىمگە بولەنگەندەردەن بولەك، ۇلتتىق داستۇرگە بەرىك، ناعىز پاتريوتتاردىڭ دا ءالى از ەمەس ەكەنىن كورسەتتى!
تەك وسىنداي قايماقتاردى سۋ بەتىنە تەزىرەك قالقىتىپ شىعارار جاعداي قاشان تۋار ەكەن؟!
ءسوز سوڭى
ءيا-ءا!... بۇل وقيعانىڭ نەگىزى – بۇگىنگى قازاق قوعامىنداعى، ونىڭ ىشىندە رۋحاني تىرەگىمىز – اۋىلدارداعى شىندىقتىڭ ءبىر سىنىعى ىسپەتتى. سونىمەن قاتار، بۇدان ەلىمىزدە قولعا الىنىپ جاتقان «رۋحاني جاڭعىرۋ» اسەرىنىڭ جۇرتشىلىق ءۇشىن قانشالىقتى پارمەنىن دە اڭعارا الامىز.
بىراق، قاي قوعام بولماسىن ءار ۇلتتىڭ تولىق قاندى ۇلت بولۋى ءۇشىن وزىنە ءتان مىنەزى كەرەك ەكەنى – بۇلتارتپاس شىندىق! بۇل تۋرالى تالاي دانالارىمىز كەزىندە قايتا-قايتا ايتىپ كەتكەن. ونىڭ دالەلى رەتىندە، ءسوز باسىندا كەلتىرىپ كەتكەندەي، حح عاسىردىڭ باسىندا الاش كوسەمى، ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى ءاليحان بوكەيحانوۆ «ۇلتقا قىزمەت ەتۋ – الدىمەن، مىنەزدەن، سوسىن بىلىمنەن» دەپ مىنەزدى الدىعا قويسا، حاكىم اباي:
ىنساپ، ۇيات، ار، نامىس، سابىر، تالاپ –
بۇلاردى كەرەك قىلماس ەشكىم قالاپ.
تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم ىزدەمەيدى،
وتىرىك پەن وسەكتى جۇندەي ساباپ.
- دەپ بۇگىنگى ءبىزدىڭ قوعامىمىزداعى بەلەڭ العان مىنەزسىز جانداردى دا تاپ باسىپ، مىنەي وتىرىپ:
وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،
ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق –
بەس دۇشپانىڭ، بىلسەڭىز.
تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،
قاناعات، راقىم، ويلاپ قوي –
بەس اسىل ءىس، كونسەڭىز.
– دەپ ۇلتىمىزعا قانداي مىنەزدىڭ كەرەك ەكەنىن، كەرەك ەمەس ەكەنىن تالداپ،
ايىرىپ، ءجون سىلتەپ كەتكەن.
ەندەشە، بىزگە، بۇگىنگى ەلىمىزدىڭ حالىقتارىنا، ادۋىن، وسپادار، ويسىز مىنەزدەن ارىلىپ، پاراساتتى، قيىندىققا مويىمايتىن، جىگەرلى، سابىرلى، قايسارلىق سىندى ادامي قۇندىلىقتارعا تولى مىنەز قاجەت-اق!
ولاي بولسا، وسى جولدا ايانباي تەر توگىپ، قازاق ەلىنىڭ بولاشاعىن باياندى ەتۋ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى تۇعىرلى قىپ، ماڭگىلىك وركەنيەتتى ەل بوپ قالىپتاسۋ جولىندا مىنەزدى تۇزەپ، العا نىق قادام باسۋىمىز كەرەك-اق!
مىنە، مەنىڭ پاتريوتتىق سەزىمگە تولى ازاماتتىق پارىزىمدى جەتكىزۋدەگى ءبىر پارام – وسى!
نۇرباي ءجۇسىپ
Abai.kz
