جاڭا جىلدىڭ العاشقى اپتاسىندا رەداكتسيانىڭ پوشتاسىنا ءبىر ءۇنتاسپا جازبا كەلىپ تۇسكەن ەدى. ادەتتە پوشتاعا تاسپاعا تۇسكەن جازبالار سيرەك كەلەتىن بولعاندىقتان، قىزىعۋشىلىقپەن تىڭدادىق. قازاق دەگەن جۇرتتىڭ قۇلاعىنا ابدەن ءسىڭىستى بولعان «قىتايدەن كەلەر قاۋىپكە» قاتىستى باتىستىڭ بەدەلدى Financial Times گازەتىندە جاريالانعان ماقالا تۋراسىنداعى وي-پىكىر ەكەن. كوسەگەسى كوگەرگىر Baisilam Kabylkair دەگەن ازامات وسى ماقالانى قازاقى وقىرماننىڭ ىڭعايىنا قاراي اۋدارىپ، ونى تاسپاعا ءتۇسىرىپ بەرگەن ەكەن. ءبىز وسى تاسپانىڭ ءماتىنىن قاز-قالپىندا قاعازعا ءتۇسىرىپ، گازەت وقىرماندارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.

Financial Times («فاينەنشل تايمس») گازەتىندە اعىلشىن بيلىگى قىتاي قاۋپى جونىندە تۇراقتى تۇردە ماقالالار جاريالاپ تۇرادى. ماقالاداعى ايتىلعان soft power دەگەن ۇعىمداعى soft – «جۇمساق»، power – «كۇش»، «قۇدىرەت» دەگەندى بىلدىرەدى. «قىتايدىڭ جۇمساق كۇشى» دەگەن ۇعىم. ول اسكەري سالانى قامتىماعان. مادەني اۋىس-ءتۇيىستى جەلەۋ ەتە وتىرىپ، ەتنيكالىق قىتايلاردى وزىنە كوپىر ەتىپ، ورتاداعى قولداناتىن ءبىر قۇرال ەتە وتىرىپ، نەمەسە ستۋدەنتتتەردى ۇلكەن كولەمدە شاكىرتاقىعا (ستيپەنديا) قىزىقتىرىپ نەمەسە اتى ءمالىم ەكونوميكالىق كۇشتەردى قىتايمەن بيزنەس جاساۋعا مۇددەلى ەتىپ، ءتيىستى ءتيىمدى پايداسىن بەرە وتىرىپ، بەلگىلى ءبىر اقپارات قۇرالدارىن ساتىپ الىپ، نەمەسە ءبىر ساياسي كۇشتەرگە ەكونوميكالىق كومەك كورسەتىپ، سول مەملەكەتتى اسكەري جاۋلاپ الماي تۇرىپ، سول ەلدە قىتايشىل ءبىر اۋان قالىپتاستىرۋ.

ياعني، قورىتىپ ايتساق، قىتاي تاراپىنان كەلەتىن «جۇمساق كۇش قۇدىرەتىنىڭ مىنانداي سيپاتتارى بار: ءبىرىنشىسى – وعان قىتاي بيلىگى قىتاي قازىناسى تاراپىنان تريللياردتاعان سوما بولىنەدى ەكەن. سوڭعى كەزدە بولىنەتىن قاراجاتتىڭ كوپتىگى سونشالىق، كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ بولجامى بويىنشا، اسكەري بيۋدجەتكە بولىنەتىن قاراجاتپەن پارا-پار دەيدى. نەگە سولاي دەسەڭىز – قىتاي اسكەرىن اتتاندىرماي تۇرىپ، سول ەلدى جاۋلاپ الادى. ەڭ ءبىرىنشى، مادەني اۋىس-ءتۇيىستى جەلەۋ ەتە وتىرىپ، سول ەلدە قىتايدىڭ جاعىمدى وبرازىن قالىپتاستىرۋ.

مادەني ەكسپانسيا دەگەنىڭىز وسى. ياعني، سول جەردىڭ دەربەس ويلاي المايتىن قاراپايىم حالقىن، ورتا بۋىن زيالى، ورتانقول اقىن-جازۋشىلاردى قىتايشىل ەتىپ، وزىنە ساتىپ الۋ، ميلارىن وزىنە قاراي بۇرۋ، بۇيرەگى قىتاي دەپ بۇلكىلدەپ، جۇرەگى قىتاي دەپ سوعاتىن ءبىر قاۋىمدى قالىپتاستىرۋ. ورتانقول اقىن-جازۋشىنىڭ كىتابىن شىعارىپ بەرۋ، ونىڭ شىعارماشىلىق كەشتەرىن قىتايدا وتكىزۋ، سول ارقىلى شىعارمالارىن قىتاي تىلىنە اۋدارىپ بەرۋ، نەمەسە سول ارقىلى حالىقارالىق ۇيىمدار اتىنان وعان حالىقارالىق لاۋازىمدار تاعايىنداۋ، «مادەنيەت ەلشىسى»، «مادەنيەت پەرىشتەسى» دەگەن لاۋازىمدار بەرۋ. ەڭ سوڭىندا الگى ادام ءوزىنىڭ قالاي قىتايشىل بولىپ كەتكەنىن بىلمەي قالادى.

سوڭعى كەزدە قازاقستاندا دا اتالمىش قوعام قايراتكەرلەرى، وراق ءتىلدى، وتاۋىزدى اعالارىمىزدىڭ قىتايعا قارسى ۇندەرى ءوشىپ قالدى. كىتاپتارى قىتايدا شىعىپ، شىعارماشىلىق كەشتەرى ءوتىپ، اتى «بىردەڭە» دەگەن حالىقارالىق ۇيىمدار ارقىلى قارجىلاندىرىلىپ وتىر. مادەني اۋىس-ءتۇيىستىڭ ءتۇرى وتە كوپ: العاشقىسى – ستۋدەنتتەر، ماگيسترانتتار، دوكتورانتتاردى وتە ۇلكەن كولەمدەگى شاكىرتاقىمەن وقىتادى. بارعاندا قوناق ءۇي دەڭگەيىندەگى جاتاقحانا، ءتىپتى ونىڭ تاماعىنا دا كومەك قاراجات بەرىلەدى، جەرگىلىكتى شاكىرتتەردەن ون ەسە جوعارى شاكىرتاقى تاعايىنداپ قويادى. ونداي جارنامالار سوڭعى كەزدە قازاقستاندا قاپتاپ كەتتى. ءوزىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە 30 دوللار بەرە المايتىن قىتاي قازاق جىگىتتەرىن باكالاۆر، ماگيستر وقۋىن وقىتۋعا شاقىرىپ الەك بولىپ جاتىر؟ بۇل – «soft pauer». ولار وقىتادى، اقشاسىن سۋشا شاشادى، ەڭ سوڭىندا ولاردى قىتايشىل ءبىر كۇشكە اينالدىرىپ شىعارادى.

قىتايلىق كينو، قىتايلىق باعدارلامالار، سەريالدار، شىڭعىسحاندى قىتاي دەپ ۋاعىزدايتىن كينولار ارقىلى بۇكىل يدەولوگياسىن، قىتاي ەكسپانسياسىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ ەلەمەنتتەرىن كەڭىنەن حالىققا سىڭىرىلە باستايدى. بارا-بارا قىتايدىڭ تاماعىن جەپ، قىتايشا اتاۋلارمەن «گۋرۋ لاعمان»، «سيۋرۋ لاعمان»، «داپاندجي» دەپ، الماتىداعى رەستورانداردىڭ 50–80 پايىزعا دەيىنگى مەنيۋىن تەكسەرسەڭىز، قىتايدىڭ تاماعى تىزىلگەن.

ارى قاراي، قوس نەكە، قازاقتىڭ قىزدارىنا ۇيلەنۋ، نەكە تانىستىرۋ ورتالىقتارى، جىميعان، كۇلىمسىرەگەن دجەكي چان بولىپ كەلۋى، وعان جايىلىپ جاستىق بولاتىن اكىمشىلىك. ەڭ سوڭىندا ءبارىمىز قىتايدى جاقسى كورىپ، «ءاي، قويشى، قۇرىسىن، قىتاي بولا سالايىقشىعا» بارامىز. ونىڭ ءبارى ەتاپ-ەتاپپەن كەلىپ وتىر. وسى – «soft pauer». بۇل – مادەني جاعى.

ەكىنشىسى – اقپاراتتىق جاعى. اقپارات سالالارىن ساتىپ الادى، مەنشىكتەپ المايدى، بىراق كوزى قىسىق، ءتىلى ءتاتتى اعايىندار بۋما-بۋما دوللارلاردى نەبىر ادەمى سۇلۋ قىزدارمەن، بەتى قازاق بولعانىمەن، جۇرەگى قىتاي بولعان ادامدار ارقىلى اقپارات قۇرالدارىن ۇستاپ وتىرعان ازاماتتاردىڭ قالتاسىن تولتىرادى. نەمەسە ەۋروپاعا، امەريكاعا ساياحاتتاپ قايتۋعا بيلەت اپەرىپ، ۇسىنىس جاسايدى. ءومىرى اياعى تيمەگەن ارالدارعا بارىپ، دەمالىپ قايتۋلارىنا مۇمكىندىك جاسايدى. بارۋى مىندەتتى ەمەس، ارينە، بىراق بانك كارتوچكالارى قولدارىنا تاپسىرىلادى. سونداي ايلا-امالدان سوڭ، اقپاراتتىڭ دا ءۇنى وشەدى، تەلەكانال، گازەت، سايتتىڭ اۋزى جابىلادى. كەرىسىنشە، قىتايشىل بولىپ شىعا كەلەدى. ءتىپتى ەكونوميكالىق ساۋدانى دارىپتەپ، «قىتاي – ءبىزدىڭ مۇمكىندىگىمىز» دەپ، ەستەرى شىعىپ، دارىپتەيتىن ماقالا جازادى.

ءۇشىنشىسى – ەكونوميكا. ياعني، بيزنەس سالاسىندا قىتايمەن ساۋدا جاساعانداردى بارىنشا سۇيەمەلدەيدى، ەڭ سوڭىندا سول بيزنەسمەندەر قوعامداعى الپاۋىتتارعا اينالادى. نەمەسە قولدان ميلليونەرلەر جاسايدى، ولاردىڭ قىتاي رەستوراندارىن، بيزنەس-كلۋبتارىن اشۋى، ەڭ سوڭىندا قىتايمەن ساۋدا جاساۋ، تەگىن تاۋارلار الۋ، تەگىن ليزينگ، كرەديت جولدارى نەمەسە ءوسىمسىز كرەديت جولدارى – وسىنىڭ ءبارى قىتايشىل بيزنەسمەندەردى جەتىلدىرىپ شىعادى.

ءتورتىنشىسى – ساياسي كۇش. قىتاي قولىن تىكەلەي ساياسي ەليتاعا سوزادى. ەكى ءتۇرلى جولى بار: ءبىرىنشىسى – بۇگىنگى ساياسي ەليتانى ساتىپ الۋعا قامدانادى، ولاردىڭ بالا-شاعاسىن قىتايدا وقىتادى، تىكەلەي نەمەسە جاناما تۋىستارىن، بايبىشە-توقالدارى، قۇدا-جەكجاتتارىن قىتايمەن بيزنەس جاساۋعا ۇگىتتەيدى، الدەقانداي ءبىر كومپانيانىڭ كونسۋلتانتتارى ەتىپ قويادى. ايىنا ايلىق بەرىپ، ساتىپ الادى. بالاسىن تەگىن وقىتاتىن حالىقارالىق دوستىق باعىتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتەر قىتايدا ءيتتىڭ باسىنان كوپ. قازىرگى ساياسي كۇشكە قولىن جەتكىزە وتىرىپ، بولاشاق ساياسي كۇشتەردى جەتىلدىرىپ شىعارادى. مىنە، بۇل قىتايدىڭ «soft power» – «جۇمساق كۇشى». بىلەسىزدەر – قاراعاي قانداي قاتتى اعاش، بالتالاۋ، شابۋ قانداي قيىن، بىراق جۇپ-جۇمساق قۇرت جەپ، تەسىپ تاستايدى. قىتايدا ماقال بار: «مىڭ شاقىرىمدىق سۋدىڭ توسپاسى قۇمىرسقانىڭ ىنىنەن بۇزىلادى» دەگەن. قازاقتا دا سوعان پارا-پار ماقال بار: «تامشى تاس تەسەدى» دەگەن. مىنە، وسى «جۇمساق كۇشتىڭ» قۇدىرەتى. سوندىقتان الەمدىك اقپارات سالاسى دابىل قاعىپ جاتقان «soft pauer» تۋرالى ءبىز ۇيقىدا قالىپ قويمايىق!

كەشەگى بابالارىمىز ايتقان «ءشۇرشىت جاتىر ارقادا» دەگەن ولەڭدى ۇمىتپايىق. وسى تولعاۋدىڭ شىققانىنا ءۇش عاسىر بولعان شىعار، بابالارىمىز سول كەزدە شۇرشىتتەن قورىققان. بۇگىنگى قىتاي دەگەنىمىز – انىعىندا قىتاي ەمەس. ەجەلدە «قىتان-حيدان» دەگەن حالىق بولعان، قىتاي دەپ تۇركى باۋىرلارىمىز سولاردى ايتقان، سول حيدانداردىڭ ءبىر بولىگى قىتاي بولىپ كەتتى، ءبىر بولىگى وڭتۇستىككە كەلىپ قونىستاندى. تازا تۇپنۇسقا قىتايلاردى اتا-بابالارىمىز «تابعاش» دەگەن. «كۇلتەگىن» مەن «تونىكوكتەن»، «بىلگە قاعاننان» قاراپ، وقۋىڭىزعا بولادى. سوندا تابعاشتىڭ بەكتەرى زالىم دەپ جازىلعان جوق پا؟ شايى مەن جىبەكتەرىمەن الداپ، وزدەرىنە جاقىن تارتىپ، سوڭىندا تۇركى حالىقتارىن قۇلدىققا تۇسىرگەندەرىن ايتىپ، ماڭگىلىك تاسقا جازىپ كەتتى ەمەس پە اتالارىمىز.

سول تاستار مۇڭعليانىڭ استاناسى – ۇلان-باتىردا. ۇلان-باتىر سول كەزدەگى اتا-بابامىزدىڭ استاناسى بولعان. قىتاي وزىنە تيەسىلى جەردى قورعانمەن قورشاپ الادى. بۇگىنگى قىتاي قورعانى ءوزىنىڭ تەرريتورياسىنىڭ قاق ورتاسىندا تۇر، ولار ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدان قورىققانىن سوققان. سەكسەنىنشى جىلداردا بەيجيڭدە وقىعان قازاق ستۋدەنتى: «بۇل قورعاندى سوققاندار – عۇن بابامنان قورىققاندار» دەپ، ۇلكەن ارىپتەرمەن سول قورعانعا جازىپ قويىپتى. سول ءۇشىن وقۋىنان شىعارىلىپتى. سەبەبى ەشكىم ءۇيىنىڭ اۋلاسىنىڭ ورتاسىنان ويىپ تۇرىپ قورعان سالمايدى. تۋرا سول سياقتى، قىتاي قورعانى ىرگەمىزدەن كەلىپ، سالىنىپ قالماسىن دەسەك، وسى «soft power»-دەن ابايلايىق.

امەريكانىڭ وزىندە ترامپتىڭ قىتايدى تىم ەركەلەتىپ جىبەرگەنى ايتىلىپ ءجۇر. سەبەبى امەريكادا قىتايدىڭ ورتالىق تەلەارناسى سيسيتۆ – سسTV اعىلشىن تىلىندەگى كانالى اشىلعان، وندا سوڭعى كەزدە قىتايشىل كورەرمەندى مولىنان جيىپ العان. قىتايدىڭ ساياسي، مادەني، ەكونوميكالىق ەكسپانسيالىق يدەياسىن اعىلشىن-امەريكالىقتارعا جەتكىزىپ بولعان. تۇتاس اقپارات سالاسىندا قىتايشىل كۇشتەر قاۋىرت وسكەنى سونشا، امەريكادا قىتايشىلدار وتە مول، ءارى ەكونوميكالىق كۇش-قۋاتى دا زور.

الىستاعى امەريكا مەن كۇنى باتپاس يمپەريا – انگليا الاڭداپ، دابىل قاعىپ جاتقاندا، ون سەگىز ميلليون عانا سانى بار، جەر بەتىندە تەرريتورياسى توعىزىنشى ورىندا تۇرعان، ۇلان عايىر دالاسى بار، كەشە عانا تاۋەلسىزدىك العان، اڭقاۋ دا اقەدىل، اۋزىن اشسا، جۇرەگى كورىنەتىن قازاعىم، سەنىڭ ءحالىڭ نە بولماق؟

شىعىسىمىزدا – ميلليارد قۇجىناعان قۇمىرسقاداي حالىق، تەرىستىگىمىزدە – ازۋىن ايعا بىلەگەن ايۋ. قازاق، سەنىڭ قالىڭ نە بولماق؟ كۇنى-ءتۇنى توي-دۋمان، تويدان باسقا وي جوق، الەۋمەتتىك جەلىدە انشىدەن باسقا تاقىرىبىڭ جوق، بۇعاتتالعان ميلليرادتاعان دوللارعا ءبىر قازاقتىڭ جانى اشىمايدى. سەبەبى حالىقتىڭ ساناسى ودان وزگەگە جەتپەي تۇر. اڭىراپ ءان سالعاننان باسقا ادام – ادام ەمەس. ەكونوميكانى، ساياساتتى، اقپاراتتى كىم قاداعالايدى؟ ءبىز ءالى «رۋسسكي ءميردىڭ» ساسىعىن فرانتسۋزدىڭ اتىرىنەن ارتىق جۇپار سەزىنىپ جۇرسەك، باتىستىق اقپارات قۇرالدارىندا جازىلعان اقپاردى كىم اۋدارىپ، جەتكىزىپ بەرەدى؟ ءبىز ءۇش ءجۇز جىل يىققا مىنگەن ءبىر ادامنان قۇتىلعاندا، ەكىنشى بىرەۋىن مىنگىزگەلى وتىرعان جوقپىز با؟ ارىستاننان قۇتىلىپ، جولبارىسقا جەم بولعالى ءجۇرمىز بە؟ اڭساعان تاۋەلسىزدىك ەندى قولىمىزعا جەتكەندە، عاسىرلار بويى قىناداي قىرعان الپۋىتتان قۇتىلعاندا، شايناماي جۇتاتىن اجداھانىڭ اۋزىنا ءتۇسىپ كەتكەنىمىزدى بىلمەي قالمايمىز با؟

ءدىنىڭ اناۋ – سان سەكتاعا بولىنگەن; اتالمىش قايراتكەرلەرىڭ اناۋ – ءبىرىن-ءبىرى سەكتا دەپ وتىرعان; عالىمدار اناۋ – بايپاققا ماسيح تارتا ما دەپ، ون بەس جىل بويى داۋلاسىپ جۇرگەن; ءدىندارلار اناۋ – ءبىرىن-ءبىرى جاۋ كورىپ، ءبىرىنىڭ ۇستانعان جولىمەن ەكىنشىسى جۇرمەسە، اتا جاۋىنداي كورەدى. زيالى قايراتكەرىڭ اناۋ – قالتاسى جۇقا، ءار بايدىڭ، ءار كلاننىڭ سويىلىن سوعىپ جۇرگەن.

قازاقتىڭ قامىن كىم جەيدى؟ ۇلتتى كىم قۇتقارادى؟

Baisilam Kabylkair

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» №1 (413) وت 11 يانۆاريا 2018 گ.