(اڭگىمە)

اڭگىمە قارا شەلەكتەن باستالدى. ايشانىڭ اتاسىنىڭ باسىنداي ساقتاپ جۇرگەن شەلەگى عوي. ءۇشىنشى جىل بولىپ بارادى، ايشا شەلەكسىز قالىپ، شەلەك سۇرايمىن دەپ ابىسىن-اجىنعا جەكسۇرىن كورىنىپ، اقىرىندا بىرماعامبەتتى ءبۇرىپ، كاستەنكەنىڭ دۇكەنىنەن الدىرعان شەلەك ەدى.

– شەلەك-شەلەك دەپ ىشكەن اسىمدى كەرە عىپ بولىپ ەدىڭ، سەنەن قورىققاننان تەمەكى الاتىن اقشاما شەلەك الدىم، — دەپ بىرماعامبەت ايشانىڭ قولىنا شەلەكتى ۇستاتقاندا بۇلداپ نىعىزداپ ۇستاتقان.

بىرماعامبەت مۇنى ايتقاندا ايشانى سالاق دەپ، دۇنيەسىن ءبۇلدىرىپ ۇستايدى دەپ ايتقان ەمەس. ايشانىڭ ءسوزىن اياقسىز قالدىرماعاندىعىن سەزدىرگەلى ايتقان. ايتپەسە، ايشانىڭ جيناقتىعى، كۇتىمدىلىگى، ءبىرىن مىڭعا بالاپ ۇستايتىندىعى بۇكىل اۋىلعا ءمالىم. سالاق قاتىندار ايشانى جاراتپاعاندا، ايشاعا ءمىن تاققىسى كەلگەندە:

– كورىنە بىرگە الىپ كەتسە، كورەرمىز: ايتپەسە كىمنەن كالماعان دۇنيە، — دەپ بۇرقىلداسادى.

سول قارا شەلەك بۇگىن مايىپ بولىپتى! قوجاعۇلدىڭ قارا توقالى بىرەۋدەن نارسە سۇراماي، العان نارسەسىن ءبۇلدىرىپ بەرمەي جۇرە مە، بۇگىن كەلىپ قارا شەلەكتى سۇراي قويدى. ايشا شەلەك سۇراۋشىنى جايشىلىقتا ماڭىنا جۇرگىزبەيتىن:

– مەنەن كەدەي ەمەسسىڭدەر عوي، كەرەك بولسا ساتىپ الىڭدار، – دەيتىن.

بۇگىن سونىسىن ايتا الماي قالدى. ايتا الماي قالعان سەبەبى بولدى: بۇگىن ايعا تولدى – بىرماعامبەت جوق! «اۋدان جۇمساپتى، ناۋقانعا وكىل قىلىپتى، 5-اۋىلدىڭ بايلارىن بىرماعامبەت پروتوكولداپ اۋدانعا ايداپ جىبەرىپتى…» دەگەن سياقتى حابار ەمىس-ەمىس ەستىلەدى. ناۋقانى نەسى؟ بايلاردا نە جۇمىسى بار؟ ايلاپ قاڭعىرعانداي، اي تولعانشا ءۇي بەتىن ءبىر كورمەگەندەي نە بولدى؟ بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟! قاتىن-بالاسىنان بەزگەن ادام بولا ما ەكەن دەپ بىرەر كۇننەن بەرى ايشا ۇزدىكسىز ويلاۋمەن ءجۇر. كۇل شىعارسا دا، وت جاقسا دا، جالعىز الا سيىردى قاقپالاپ سۋاتقا اپارىپ سۋعارسا دا ەسىل-دەرتى بىرماعامبەت بولادى دا جۇرەدى.

بىرماعامبەتتىڭ ءجۇرىس العانى جالعىز بيىل ەمەس، ەكى-ءۇش جىلدان بەرى جۇرەتىندى شىعاردى. انا جىلى باتىراقتار سەزىنە سايلاندى دا، سودان بىلاي «سەزد»، «توپ»، «قاۋلى» دەگەندى اۋزىنان تاستامايتىن بولدى. بىلتىردان بەرى اۋىلعا وكىل كەلسە، الدىمەن بىرماعامبەتتى شاقىرىپ الادى. بىرماعامبەت وكىلدىڭ قاسىندا بولادى. جيىلىس بولسا، وكىل بايانداما ىستەسە، وكىلدىڭ ۇسىنعان ماسەلەسىن شەشە الماي جۇرت بوگەلسە بىرماعامبەت ورنىنان ۇشىپ تۇرادى دا:

– جولداستار! — دەيدى.

جۇرت سەلك ەتىپ، ونىڭ اۋزىنا قاراي قالادى. بىرماعامبەت جۇرتتىڭ قىتىعىنا تيە سويلەيدى. بىرەۋلەردى قاسي سويلەيدى:

– جولداستار! ءبىزدىڭ كوبىمىز بايعا جارامساقتانىپ، بايدان قايمىعىپ سويلەمەي وتىرمىز. ايتپەسە، مۇنىڭ ءجونى بىلاي ەمەس پە، نەگە سويلەمەيسىندەر؟ – دەيدى.

سودان كەيىن جۇرت سەرپىلىپ، سوزگە كىرەدى.

جيىلىستان تاراپ، ۇيلەرىنە كەلگەن سوڭ، وتباسىندا كۇڭكىلدەسىپ وتىرىپ:

– كورىنگەنگە سوقتىعىپ، سوتقار اتانىپ نە كەرەگى بار، كوجەڭدى ءىشىپ ۇيدە وتىرساڭ دا ولمەيسىڭ عوي، – دەيدى ايشا.

«اقىلىڭا بولايىن» دەگەندەي، بىرماعامبەت ايشاعا الا كوزىمەن قاراپ، كەسەسىن دومالاتىپ جىبەرەدى. بىرماعامبەتتىڭ تومىرىق مىنەزىن تۋدىرىپ الام با دەپ، سودان بىلاي ايشا دا جىم بولدى.

ومىردە نە كەزدەسپەيدى. اسىرەسە، ايشا مەن بىرماعامبەتتىڭ باسىنان كەشىرمەگەنى بار ما: مالايلىعىندى، كۇڭدىگىڭدى، بايدىڭ تاياعىن، بايبىشەنىڭ باقىرۋىن — ءبارىن باسىنان كەشىرگەن ايشا عوي. ءۇي بولىپ، وت تۇتەتىپ، ءوز الدارىنا ءومىر تىلەگەندەرى 3-4 جىلدان بەرى عانا. وندا دا بىرماعامبەت مالايلىقتان بوساعان جوق. بىلتىر كونپەسكە مالىنان 2-3 قارا ءتيىپ، سودان بىلاي عانا باسى بوساندى.

بىلتىردان بەرى ايشانىڭ شارۋاشىلىعى مۇلدە كۇشەيدى. از دۇنيەسىن تاپ-تۇيناقتاي قىلىپ ۇستايتىن بولدى. تازالىققا ادەت الدى. اش جۇرسە دە، جالاڭاش جۇرسە دە قولىنا ىلىككەن 2-3 قارانى ساتتىرۋعا، سويدىرۋعا قارسى بولدى. بىرماعامبەت كوڭىر تايىنشانى ساتىپ، كويلەك اپەرەمىن دەگەندە:

– مال ساتتى دەگەن نە؟! ۇيرەنگەن جالاڭاشتىق. باياعىدان بەرى ولمەگەندە، ەندى ولمەسپىز! – دەپ ايشانىڭ شىج-بىجى شىقتى.

سونداعى ويى — ءبىر قارا بولسا دا قوسىلا بەرسىن دەگەندىك. ءۇي قاتارىنا قوسىلايىن دەگەندىك. كەدەيلىكتى جالعىز وسىنىڭ ماڭدايىنا جازىپ قويىپ پا؟ بىرەۋگە تەلمىرگەنى جەتكىلىكتى بولعان جوق پا!

ايشا وسىنى ويلايدى، ال بىرماعامبەت شە؟ ايشادان بىرماعامبەت بولەك پە؟ ايشانىڭ كورگەن ازابىن بىرماعامبەت ون ەسە ارتىق كورگەن جوق پا؟ ەندەشە، قولى جاڭا جەتكەن ەكەن، ءۇمىت ساۋلەسى ەلەستەگەن ەكەن، بىرماعامبەت نەگە شارۋاعا قىرسىز بولىپ كەتتى؟ ۇيىندە وتىرسا قايتەدى؟ ءبىر-ەكى قاراسىن كۇتىپ، باقسا قايتەدى؟ جۇرتتىڭ ەركەگى قۇساپ، قاعىستىرىپ-سوعىستىرىپ، ءبىر تيىن بولسا دا كىرىس كىرگىزۋگە تىرىسسا قايتەدى؟..

ءبارى دە ويىنشىق-اۋ، ايشانىڭ ويىن الەك قىپ جۇرگەن ەكىنشى ءبىر جۇمىس. ايشانىڭ تۇسىنبەيتىن جۇمىسى، ايشا ايشا بولعالى، بىرماعامبەتكە قوسىلىپ، بىرگە ءومىر سۇرگەلى – ايشانىڭ ىستەمەگەن جۇمىسى. نەگە ىستەگەنىن، قالاي ىلىگىپ قالعانىن ايشا ءوزى دە تۇسىنبەيدى. ويلاي بەرسە، باسى قاتادى دا، دۇرىس-بۇرىس ەكەنىن ايىرىپ بىلە المايدى. الماعامبەتتەن سۇراسا، ول مۇنىڭ قاينىسى عوي، ازىلگە شاپتىرىپ، ايشانىڭ باسىن ودان جامان قاتىرادى. وسىنىڭ سالدارىنان باسى قاتىپ وتىرىپ قوجاعۇلدىڭ توقالىنا قارا شەلەكتى قالاي بەرگەنىن ايشا بىلمەي دە قالىپ ەدى.

***

اۋىلعا وكىل كەلىپ، «شوقتال» باسىنداعى اۋىلدىڭ جالپى جينالىسىن شاقىردى. اۋىل بولعانمەن جيىرماعا جەتپەيتىن ءۇي عوي، قانشا ادامى بار، ءبارى سارتايدىڭ ۇيىنە جينالدى. ايەلدەر دە قالماي كەلسىن دەپ ايتادى دەگەن سوڭ، ايشا دا باردى. سارتايدىڭ ءۇيى اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ وتىر ەكەن. ساقالى كۇيەكتەي بولىپ توردە قايرالاپ وتىر. بوتەگەسى بۇلتيىپ ىدىرىس وتىر. ەكەۋى دە بيىلعى استىق ناۋقانىندا «مايكوت» بولعاندار. سونداعى ءبىر جيىلىستا:

– ءبىزدىڭ ارامىزدا شىرشىن بۇزار بايلار وتىرماسا ەكەن، كەدەي مەن باتىراقتىڭ جيىلىسىن وزىنە بەرسە ەكەن! – دەپ، بىرماعامبەت وسى قايرالاپ پەن ىدىرىستى جيىلىستان ايداتىپ شىعىپ ەدى. ەندى بىرماعامبەت اۋىلدا بولماعان سوڭ داندايسىعانداي، ەكەۋى بىردەي جيىلىسكا كەلىپ، قاتار تۇزەپ وتىرا قالىپتى! ايشانىڭ اشۋى كەلگەن سياقتاندى. بىرماعامبەت جوق دەپ نەگە باسىنادى بۇلار؟ بىرماعامبەت ەرتەڭ كەلگەندە ايشا وعان ايتىپ، بۇلاردىڭ توبەسىن تەستىرمەي مە!

– جوعارى شىق، ايشا! بىرماعامبەت الدىڭا ورالعى بولىپ، جيىلىستىڭ قاراسىن كورە الماۋشى ەدىڭ، بىرماعامبەتتىڭ جوعىندا سويلەشى ءبىر شەشىلىپ، – دەدى قايىن ىنىلەرىنىڭ ءبىرى قالجىڭداپ.

ايشا مۇنىڭ كەكەتىندى ءسوز ەكەنىن ۇعىنىپ، بۇرىنعىنىڭ ۇستىنە تاعى اشۋ جامادى.

ورىنبايدىڭ كەكەشى كەنەپ دورباسىن سۇيرەلەپ، اركىمگە بارىپ ءبىر سويلەسەدى. جالبىر شاشتى قارا جىگىت كەكەش اۋىلنايعا جاراتپاعان پىشىنمەن قاراپ وتىردى دا:

– اۋىلناي جولداس، سىبىرىڭدى توقتاتىپ، جيىلىسىڭدى اشساڭ قالاي بولار ەدى؟ – دەدى.

بۇل جىگىت اۋداننان كەلگەن وكىل بولىپ شىقتى.

جيىلىس اشىلدى. وكىل بايانداما ىستەدى. بايانداما كوللەكتيۆ تۋرالى بولدى.

– …سونىمەن، جولداس، بەرەكەسىز ۇساق شارۋاشىلىقتى ءبىتىرىپ، كوللەكتيۆتەسكەن ءىرى شارۋاشىلىق قۇرامىز، سوتسيالدىق شارۋاعا كوشەمىز! – دەدى وكىل.

جۇرت تىنىپ، مۇلگىپ، ماۋجىرادى دا وتىردى.

– قانە، كىمنىڭ سۇراۋى بار؟ – دەپ ءماجىلىس اعاسى ەكى-ءۇش قايىرىپ سۇراسا دا، ەشكىم ءۇن شىعارمادى.

– ءيا، اللا، ءوزىڭ مەدەت بەرە گور! – دەپ قايرالاپ اۋىر كۇرسىندى.

– اۋ، نەگە ۇندەمەيسىڭدەر، سويلەسەندەرشى!

– ايشا ءتونىپ تۇر عوي، بىردەمە ايتپاق شىعار، – دەدى ءبىر جىگىت.

– بەلسەندىنىڭ قاتىنى عوي، ايتسا، ايتىپ تا سالار، – دەدى ەكىنشىسى.

اشۋ قىستى ما، الدە سويلەگىسى كەلىپ كەتتى مە، ايشا ىلگەرىرەك باسىپ بارىپ:

– سويلەسە قورقادى دەيسىڭ بە، ايتاتىن ءسوزىمدى مەن قاشان بولسا دا ايتام. بايلاردان قورقىپ، ۇندەمەي وتىرعان سەندەردەن ساقتاسىن، – دەدى.

وكىل باسىن كوتەرىپ الىپ، ايشانىڭ بەتىنە قاراي قالدى. ايشا ءمۇدىرىپ، كىبىرتىكتەپ قالدى.

– توقتالما، جەڭگەي، ايتا بەرىڭىز، – دەپ وكىل كۇلىمسىرەدى.

– مەن ايتسام، الدىمەن وسىنىڭ ىشىندە «مايكوت» بولعان ەكى ادام وتىر، سولار شىقسا ەكەن دەيمىن!

جۇرت بىرىنە-ءبىرى قارادى: ساتىبالدى ايشاعا كوزىنىڭ قىرىمەن قاراپ، باسىن شايقاپ، تاڭداندى. «مايكوت» بولعان ادامدى سۇراپ، وكىل اۋىلنايدى ءبۇرىپ بارادى. اقىرىندا ءبىلىپ الىپ، قايرالاپ پەن ىدىرىسقا وكىل:

– سىزدەردى كىم شاقىردى؟ – دەدى.

– ويباي، شىراعىم، وسى اۋىلدان جان قالماي كەلسىن دەپ ايتتى دەگەن سوڭ كەلگەنىمىز عوي. كەلمەي قالساق، جازالى بولامىز با دەپ قورقىپ ەدىك، – دەپ قايرالاپ دابدىرلەپ، ۇرەيى ۇشىپ كەتتى.

– ال، جەڭگەي، بايلار شىعارىلدى، ەندى سويلەي بەرىڭىز، – دەدى وكىل ءبىر كەزدە.

ايشانىڭ ويىندا ايتا قوياتىن ىڭعايلى ءسوز بولمادى. ايتسە دە، وكىل ايت دەپ ءوتىنىپ وتىرعان سياقتى بولعان سوڭ، سويلەمەي قالۋدىڭ رەتىن تابا المادى.

– مەن ايتسام، وكىلدىڭ ءسوزىنىڭ ءبارى دۇرىس، مەن سوعان قوسىلام! – دەدى.

– سەن قوسىلساڭ، نەڭ كەتىپ بارادى، جان قينالىپ تاپقان مال ەمەس، كونفيسكەنىڭ مالىن قوساسىڭ دا جىبەرەسىڭ. باسقالار ايتسىن، – دەدى قۇسايىن.

مال قوسۋ، مالدى ورتاعا سالۋ دەگەنگە ايشا، شىنى، تۇسىنگەن جوق. تۇسىنبەگەنى – وكىلدىڭ بايانداماسىن دۇرىس تىڭداماپ ەدى. وكىلدىڭ ءسوزىن قۇلاعى ەسىتسە دە ويى باسقا ءبىر جۇمىستا بولىپ، ۇعىنا الماي قالىپ ەدى.

– مەنىڭ سۇراۋىم بار، – دەدى جامان، – ال، ءبىز كوللەكتيۆ بولايىق. ەنشىمىزدى دە قوسايىق. سوندا ءۇيىمىزدى قايتەمىز؟ وسى كۇنگىدەي بولەك وتىرا بەرەمىز بە، الدە ىسماتتىڭ اۋلەتى قۇساپ قىرىق ادام ءبىر شومىشتەن اس ىشەمىز بە؟

– ارينە، ءبىر شومىشكە قىسىلاسىڭ، – دەپ وكىلدەن بۇرىن قۇسايىن جاۋاپ بەردى.

وكىل قۇسايىننىڭ ءسوزىن بەكەرگە شىعارىپ، شارۋاشىلىق ارتەلىنىڭ قاي رەتپەن كۇرىلاتىندىعىن، مۇشەلەرىنىڭ قالاي تۇراتىندىعىن تاعى ءبىرسىپىرا ايتىپ، اشىپ ءتۇسىندىرىپ بەردى.

– جولداس وكىل! – دەدى تىماقپاي، – ماسەلەن، مەن سياقتى ءبىر كەدەي بولادى. ءوزى جالعىز باستى، قاڭعىرىپ جۇرگەن بولادى. ءوزىنىڭ كاسىبى تىگىن تىگىپ، تاماعىن اسىراۋ بولادى. سوندا سول كىسى قايتەدى، و دا ارتەلگە الىنا ما؟

تىماقپايدىڭ ارتىنان ءجۇسىپ، قادىربەرگەن، جاقىپتار ءسوز الىپ، سويلەدى. ءبارىنىڭ سوزىنەن دە ايشا «مالدى ورتاعا سالۋ، بىرىكتىرۋ» دەگەندى ۇعىنىپ جاتىر. بۇل قالاي بولدى؟ ەكى-ءۇش قارانىڭ باسى قۇرالعانى وسى ەدى. بىلتىردان بەرى تاماققا دا، كيىمگە دە جۇمساتپاي شىج-بىجى شىعىپ كەلىپ ەدى. ەندى ورتاعا ءتۇسىپ كەتپەكشى مە؟ جارىقتىق ەمشەگىنىڭ سالاسى جىرتا قارىس الا سيىر ءبىر ساۋعاندا ءبىر شەلەك ءسۇت بەرەدى. بىلتىر بۇزاۋباي كونفيسكەلەنگەندە سونداعى وكىل ايشانى الىپ: «جەڭگەي، بىرماعامبەت ەكەۋىڭنىڭ ەڭبەگىڭ وسى مالعا از سىڭگەن كورىنبەيدى عوي. مىنا سيىردىڭ ىشىنەن تاڭداپ تۇرىپ بىرەۋىن ال!» – دەپ ەدى.

بۇزاۋبايدىڭ سيىر تۇقىمىندا نە وندى سيىرلار – قاسقا سيىردىڭ تۇقىمىنان شىعاتىن. الا سيىر دا سونىڭ تۇقىمى. ايشا جۇگىرىپ بارىپ وسى الا سيىردىڭ موينىنان قۇشاقتاي العان. سول الا سيىر ەندى ورتاعا ءتۇسىپ كەتسە، الا سيىردىڭ سۇتىنە، الا سيىردىڭ مايىنا قوجاعۇلدىڭ قارا توقالى دا يە بولسا، ءباتىر-اۋ، سوندا نە بولماقشى؟ ءبارىن دە قويشى، مالدىڭ يەسى بىرماعامبەت ۇيدە جوق-اۋ، ونىڭ كەلۋىنە قاراتار ما ەكەن، الدە قازىردەن-اق الا بەرە مە ەكەن؟

سۇراۋ ءسوز ءبىتتى. ءماجىلىس اعاسى داۋىسقا سالۋعا كىرىستى:

– كانە، كوللەكتيۆ بولامىز دەگەندەرىڭ قول كوتەرىڭدەر!

جۇرت بىرىنە-ءبىرى قاراپ، كوتەرەرىن دە، كوتەرمەسىن دە بىلمەدى.

ايشانىڭ ويىنا بىرماعامبەت تۇسە قالدى: «ال، كوتەرىڭدەر!» دەيتىن ەدى-اۋ ول.

ايشا ويلاپ تۇرعان ويىن ۇمىتىپ:

– ال، كوتەرىڭدەر! – دەپ داۋىستاپ جىبەردى.

جۇرتتىڭ قولى بىرتىندەپ كوتەرىلە باستادى. بىرتىندەي كەلە ۇيدە وتىرعانداردىڭ ءبارىنىڭ قولى كوتەرىلدى.

– «كوللەكتيۆ بولامىز!» – دەگەن قاۋلى ءبىر داۋىستان قابىلداندى.

باسقارماعا ادام كەرەك بولىپ، بىرەۋ مىنانى ايتىپ جاتىر ەدى:

– مەنىڭ ۇسىنىسىمدى قابىلداساڭدار، كوللەكتيۆ باسقارماسىنىڭ اعالىعىنا تاپ وسى جەڭگەيدى سايلاڭدار! – دەدى وكىل.

– قوي، ويباي، – دەپ ايشا ىرشىپ ءتۇستى.

– ول كىسىنى سايلاۋعا كوپشىلىك قارسى بولماس ەدى، بىراق حات بىلمەيدى عوي، – دەپ قۇسايىن كۇمىلجىپ بارىپ توقتادى.

– حات بىلمەسە، ۇيرەنەر، ايشا كەلىننىڭ سايلانۋىنا مەن ءوزىم قوسىلام، ال قولدارىڭدى كوتەرىڭدەر! – دەپ دوسىم قولىن كوتەرىپ ەدى، جۇرتتىڭ قولى بىرتىندەپ كوتەرىلە باستادى.

«جاڭا تۇرمىس» ارتەلىنىڭ باسقارما اعاسى ايشا بولىپ سايلاندى.

سول كۇنگى وقيعا ايشاعا ءالى كۇنگە ءتۇس سياقتى. ويلاماعان جەردەن قايدان تاپ كەلگەن كوسەمدىك! بۇل كوسەمدىكتىڭ اياعى نەگە بارىپ سوعادى. بىرماعامبەت بۇعان ريزا ما؟ بىرماعامبەتتىڭ ءوزى بولسا، وسىنى ىستەر مە ەدى. الدە قارىسىپ وتىرىپ الار ما ەدى.

ايشا ۇيىنە كەلسە، سەگىز جاسار بالاسى — قۋاندىق اۋىلدىڭ بالالارىن جيناپ الىپ اسىر سالىپ، ءۇيىن استان-كەستەن قىلىپتى: تورىنە شەيىن بۇرقىراعان ءشوپ، شاشىلعان كۇل، توگىلگەن سۋ. جايشىلىقتا ۇيگە سويلەي كىرىپ، اسىر سالعان بالالاردى تاسقاياقتاي قاقتىرۋشى ەدى، سولاي بولادى عوي دەپ، ايشا ۇيگە كىرگەننەن-اق، بالالار ىسىرىلا جونەلدى. ايشا بۇل جولى بۇرىنعىداي كارلەنىپ، كەيىن قالعانىن جەلكەگە ءبىر نۇقىپ شىعارمادى. بالالار ءبىرىن-ءبىرى يتەرمەلەپ، ەسىككە سىعىلىسادى. ايشانىڭ ونىمەن ءىسى بولمادى، پەشكە ارقاسىن سۇيەي وتىردى دا، تەرەزەدەن تىسقا قارادى: دالا بوران. تەرەزەنىڭ الدى كۇرتىك، كۇرتىكتىڭ باسىنان اسىرا دولى جەل جۇمساق قاردى تۇتىندەي بۇرقىراتىپ جاتىر. تەرەزەنىڭ استىڭعى كوزدەرى كومىلىپ، ءۇي ءىشى قارا كولەڭكە تارتقان سەكىلدى.

– كوللەكتيۆ!

باقىتقا بولاتىن جۇمىس پا، سورعا بولاتىن جۇمىس پا؟ جيىلىستا وتىرعان بىرەۋلەر، ءازىلى مە، شىنى ما:

– ايەلدەردى دە ورتاعا سالاتىن بولساق ەكەن، – دەدى-اۋ…

– ە، بىلدىك، سەنىڭ كوزدەگەنىڭ جەكسەننىڭ قاتىنى عوي، – دەپ ەكىنشى بىرەۋى وعان جاۋاپ قايتاردى.

شىنىمەن سولاي بولسا، ايەلدەر دە ورتاعا سالىنسا…

ايشانىڭ ويىنا بىرماعامبەتتىڭ مىنەزى تۇسە قالدى: قىزعانشاق، كۇيگەلەك، تومىرىق…   «سەنى جانىمداي كورەمىن، ساعان بىرەۋ تىكەلەپ قاراسا، ءىشىم كۇيىپ كەتەدى…» دەيتىن بىرماعامبەت كەيدە. وسىنى شىنىمەن ايتا ما ەكەن؟ شىنىمەن ايتسا… «قويشى ءارى، قايداعى جوقتى ويلامايىنشى» دەپ ايشا وسى جەردە توقتالدى.

قوجاعۇلدىڭ توقالى كەلدى. جاۋلىعى سالتاق-سالتاق كىر. اياعىنداعى كەبىسى ءبىر جامباستاپ قيسايىپ كەتكەن. جاۋ قۋىپ كەلگەننەن جامان ەنتىگىپ، قوتىر مالداي پەشكە سۇيەنە تۇردى دا:

– اپىرم-اي، قۇدايدىڭ كۇنىنە نە بولىپ ەدى، ءتۇبى ءتۇسىپ كەتكەن شىعار – كۇندە بوران، كۇندە بوران، ەستى تاندىراتىن بولدى عوي وسى بوران دا ەرىگىپ، جيىلىسقا كەلىپ جۇرگەندەرىن ايتام-اۋ، «شوق قايىڭنىڭ» 4-5 ادامى ۇيگە كەلىپ، اكەمدەي بولىپ سىرەسىپ وتىرىپ الدى. وسى كۇنى جۇرتتا نە كۇي بار دەيدى ەكەن؟ جالعىز ماشكە سويىپ ەدىك، قالعان جارتى جاياسىن كەشە بۇزىپ الدىق، ودان باسقا تۇلدىر بولسا بۇيىرماسىن، – دەپ ءوز الدىنا بۇرقىلداۋمەن بولدى.

قارا توقال ءبىرسىپىرا جەلدىرتىپ كەلىپ:

– سولارعا شاي قويىپ بەرىپ قۇتىلايىن دەپ ەدىم، ەكى شەلەكپەن بارماسام، بوراندا قايتا-قايتا بارىپ ءجۇرۋ قيىن، شەلەگىڭدى بەرەسىڭ بە، كەلىن؟ – دەدى.

قارا توكالدىڭ نە ايتىپ، نە قويعانىن ايشا ۇعىنعان جوق، سوزىنە قۇلاق تا سالعان جوق. جالعىز-اق «شەلەك» دەگەنىن ۇعىنىپ كالدى. جايشىلىقتا بەزىلدەپ ماڭىنا جۋىتپايتىن. بۇل جولى ۇيتپەدى. شەلەكتى بەرمەسە، قارا توقال مىجىڭداپ مازاسىن الا بەرەتىن سياقتى بولدى. سودان قۇتىلعانشا اسىقتى. ءوزى ۇيدە وڭاشا قالىپ، ىستەگەن ءىسىن تاعى ءبىر ويلاپ شىقپاقشى بولدى.

– انا جاقتا تۇرعان شىعار، ال! – دەي سالدى.

قارا شەلەك قولىنان وسىلاي شىعىپ كەتىپ ەدى.

كەش بولىپ، ءۇي ءىشى قارا كولەڭكە تارتقان سوڭ، سۋعا بارايىن دەسە، شەلەگى جوق. شەلەگىن قارا توقالدىڭ الىپ كەتكەنى ايشانىڭ ەسىنە سوندا ءتۇستى. جانى شىعىپ كەتە جازدادى، ۇيتكەنى، قارا توقالدىڭ قولىنا تۇسكەن ىدىس ساۋ قايتقان ەمەس: كەسە السا، ەكى ءبولىپ قايتارادى، قۇمانشا السا، شۇمەگىن سىندىرىپ قايتارادى، شەلەك السا… ايشا شىداي الماي، ۇيىنەن شىعا جۇگىردى. ەكى ءۇيدىڭ اراسىنا جالدانىپ تۇرعان قارعا تىزەسىنەن باتىپ مالتىقتى. وعان دا توقتاعان جوق، قارا توقالدىڭ ۇيىنە جەتكەنشە، قارا شەلەكتى كورگەنشە اسىقتى.  شاشى وبىراپ، كۇلدى بۇرقىراتىپ قارا توقال پەشتىڭ الدىندا وتىر ەدى. ەسىكتەن كىرگەن ايشانى كوردى دە، اشۋلانعان پىشىنمەن شىمشۋىرمەن وتتى كوسەپ-كوسەپ قالدى. كۇل بۇرقىراپ، پەشتىڭ اۋزىنان كولبەپ ۇشا بەردى.

– شەلەككە كەلىپ ەدىم، – دەدى ايشا الدەنەدەن قورىققانداي.

– الگى قاعىنعىر بالا… ءوزىنىڭ دە سىيىن بەردىم، – دەپ قارا توقال وتپەن بولا بەردى…

ايشا شوشىنىپ، سەزىكتەنىپ، قارا توقالعا تونە ءتۇستى. توقال قايمىققان تۇرمەن قاراپ:

– نەگە ءتوندىڭ؟! ۇلكەندى سىيلاپ يمەنسە قايتەدى ەكەن بۇلار؟ انە، جاتىر شەلەگىڭ، – دەدى.

ايشا بوساعاعا قاراسا، ەكى بۇكتەتىلىپ، ءتۇبى الامايىمەن سوگىلىپ قارا شەلەك جاتىر! جانى شىعىپ كەتە جازدادى. جالما-جان شەلەكتى الىپ، قارا توقالعا جىبەرىپ ۇردى. ىزالانىپ، كوزىنەن جاسى ىرشىپ-ىرشىپ كەتتى.

– ويباي، ءولتىردى مىنا ءيتتىڭ بالاسى! – دەپ قارا توقال شاڭقىلداپ، ءۇيدى باسىنا كوتەردى.

شام جاعا قوجاعۇل كەلدى. بەت-اۋزىنا جابىسقان قار ەرىپ، ساقالىنان تامشىلاپ تۇر. كوزى بۇرىنعىسىنان دا ۇلكەيىپ، ۇياسىنان شىعىپ بارا جاتقان ءتارىزدى. تامسانىپ كىشكەنە تۇردى دا:

– كەلىن شىراعىم، ءبىزدىڭ ايەلگە قول تيگىزبەي-اق قويساڭ بولماي ما؟ – دەپ كۇرسىندى.

– سىندىرماسىن، بۇلدىرمەسىن بىرەۋدىڭ نارسەسىن!

– سىندىرماسىن دەگەنىڭىز دۇرىس قوي، بىراق «بىرەۋدىكى» دەگەندى قويسا دا بولادى عوي. مانا ءوزىڭىز بار ەمەس پە ەدىڭىز، نە دەپ ەدى وكىل؟ «كەرەكتى قۇرالدى ورتاق پايدالاناسىڭدار» دەمەپ پە ەدى؟ سول قۇرالدىڭ ءبىرى شەلەك قوي. ورتاق مۇلىكتى الىپ پايدالانار بولار. «سىندىرماسىن» دەڭىز، ونىڭىزعا قوسىلام. بىراق «سەن سىندىرىپسىڭ» دەپ ۇرۋعا بولا ما؟ وكىل ولاي دەگەن جوق ەدى عوي. ءوزىڭىز سوعان باستىق بولىپ سايلاندىڭىز. باستىق ادام ۇرماس بولار، «باستىعىمىز وسىلاي قىلدى، ۇردى» دەپ ارىز بەرسەك، «پوت-سوت» كەتەتىنىڭىزدى بىلەسىز بە؟

قوجاعۇل ايشاعا اقىل ايتپاقشى بولىپ تۇرىپ، ءبىرسىپىرا اۋىر سوزدەردى ىشقىندىردى. ايشا ۇندەمەدى. ايشا ءوزىن تەنتەككە سانادى. «مۇلىكتى ورتاعا سالۋ» تۋرالى ماناعى جيىلىستا ايتىلعان ءسوز ايشانىڭ ەسىنەن شىعىپ كەتىپتى. «شىنىندا سولاي ەكەن: ورتاق مۇلىك، الىپ پايدالاندى. سىندىرسا دا ەركى بار ەمەس پە؟» – دەپ ويلادى. ويلاپ ەدى، كوز الدىنا جاپىرىلعان قارا شەلەك ەلەستەگەندەي بولدى. شاشى جالبىراپ، پەش الدىندا الباستى قۇساپ وتىرعان قارا توقال ەلەستەگەن سياقتاندى. اشۋلاندى ما، قورىقتى ما – ايشا قالتىراپ، بويى تىتىركەنىپ كەتكەن سياقتاندى.

ء…تۇن. تەرەزە قارمەن كومۋلى! دالا بوران، جەل دۇرىلدەيدى، ىسقىرادى، ۇليدى. قاراڭعى ۇيدە قۋاندىعىن باۋىرىنا باسىپ، بۇك ءتۇسىپ ايشا جاتىر. ۇيقى قاشقان. اۋىر وي كەرنەپ، وقتا-ساندا كۇرسىنەدى.

ەسىكتى بىرەۋ جۇلقا-جۇلقا تارتتى. ايشا شوشىنىپ، باسىن كوتەرىپ الدى:

– بۇ كىم؟

– مەن!

تانىس داۋىس. ايشا ورنىنان ۇشىپ كەتكەندەي بولدى.

– اپىرم-اي، بوراندا نە عىپ كەلدىڭ؟ – دەپ ايشا بايەك بولىپ شەشىندىرىپ جاتىر. ءۇستى-باسى قار، قىراۋ، مۇرتى سۇمبىدەي بولىپ قاتقان مۇز، قىزىل شىرايلى تاپال جىگىت ىسىلداپ، شەشىنىپ جاتىر.

– ءوي، قالقام، جۇدەپ قالعان جوقسىڭ با، كەلشى سۇيەيىن! – دەپ، ساۋىستانعان مۇزىمەن ايشانى قۇشاعىنا تارتىپ ەدى، ايشا قىز كۇندەگىسىندەي بۇرالىپ، بەتىن توستى.

بۇل كەلگەن بىرماعامبەت. بۇل كەتكەلى قاشان! ايشا بۇگىن كەيىگەننەن كەلسە بەتىنە قاراماسپىن دەپ ەدى. ەندى بەتىنەن سۇيگىزىپ تۇر. بىرماعامبەتتىڭ مىنەزى سولاي. باسقا قازاق جولاۋشىلاپ كەلگەندە، قاتىنىن «قاراعىم» دەمەك تۇگىل، قاتىنىنىڭ بەتىنەن سۇيمەك تۇگىل، ادام دەپ ەلەپ امانداسپايدى دا. بۇل – بىرماعامبەتكە وزگەشە بىتكەن مىنەز…

بىرماعامبەت جوقتا باسىنان وتكەن وقيعانى ايشا باستان-اياق ايتىپ شىقتى. بىرماعامبەت ءبىرىن تەرىس دەمەدى. كوللەكتيۆكە كىرگەنىن، كوللەكتيۆكە باستىق بولىپ سايلانعانىن ايتقاندا، بىرماعامبەت مۇلدە قۋانىپ قالدى. كۇلىپ، ىشەك-سىلەسى كاتتى.

– قويا تۇر، كۇلمە، قىزىعى بار، — دەدى ايشا.

– ال، ايتا عوي.

– مەنى سوتقا بەرەم دەپ جاتىر.

– كىم؟

قارا شەلەك اڭگىمەسى وسى جەردە كەلىپ باستالدى. قارا شەلەك جايىن ءسوز قىلعاندا، ايشا قالتىرانىپ، بۋلىعىپ كەتكەن سياقتى بولدى.

– ءتۇۋ، سودان قورقىپ جۇرگەنىڭ بە؟ قوجاعۇل سوتقا بەرۋشى مە ەدى؟ قوجاعۇلدىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىڭ بە: ول ساۋداگەر، ول مولدا. بەرىكبولدىڭ جانازاسىن شىعارىپ، قىزىل بۇزاۋدى العانى بيىل كۇز ەمەس پە ەدى؟ مەن نەشە رەت ايتسام دا، كاكىمجاننىڭ بالاسى قيسايىپ، سونى نالوككە ىلىكتىرمەستەن كەلدى. ونى كوللەكتيۆتىڭ ماڭىنا جۇرگىزبەۋ كەرەك. ەرتەڭ مۇشەلەرىڭدى جينا، مەن ونىڭ بارلىق كىناسىن موينىنا سالىپ، ايداتىپ شىعايىن. ال، كوللەكتيۆتە بولسىن-اق، سوندا بىرەۋدىڭ مۇلكىن الىپ، سىندىرسىن دەي مە ەكەن؟ ورتاق مۇلىككە شەلەك قوسىلۋشى ما ەدى؟

– سيىر شە، سيىر كىرە مە؟ – دەپ ايشا كۇرسىندى…

…قاراڭعى تۇندە توسەكتە جاتقان كۇيىندە ايشانىڭ كوزىنە جەلىنى سالپىلداعان الا سيىر ەلەستەپ وتكەن تارىزدەندى. جاپىرىلعان قارا شەلەك ەلەستەگەن سياقتاندى.

     بەيىمبەت مايلين

 1930 ج.