ءومiر دە، كەلەشەك تە ۇلكەن سۇراۋعا اينالدى. جەتiمدەر... اتا-اناسىنان، انا تiلiنەن، ۇلتتىق قادىر-قاسيەتiنەن، قايىرىمدىلىعىنان ايىرىلعان قارا دومالاقتاردىڭ تاعدىرىن كiم ويلايدى؟ اتا-بابامىز بiزگە مۇنداي كۇپiرلiك كۇمانi, نالاسى وشپەس ورەسكەلدiكتi مۇرا ەتiپ قالدىرىپ پا ەدi?! جوق. حالقىمىز اتا-اناسىز قالعان ۇل-قىزدارىن ەشقاشان دا جەتiمسiرەتپەگەن، قاڭعىرتپاعان. ەل بولىپ iزدەۋ سالعان، قامقورلىققا العان. «جەسiر داۋى، جەر داۋى» دەگەن وسىنداي ارەكەتتەن شىققان. بۇدان بۇرىنعىلاردىڭ ار-نامىستىڭ تازالىعى ءۇشiن كۇرەسكەندiگi كورiنiپ تۇر.

ءومiر دە، كەلەشەك تە ۇلكەن سۇراۋعا اينالدى. جەتiمدەر... اتا-اناسىنان، انا تiلiنەن، ۇلتتىق قادىر-قاسيەتiنەن، قايىرىمدىلىعىنان ايىرىلعان قارا دومالاقتاردىڭ تاعدىرىن كiم ويلايدى؟ اتا-بابامىز بiزگە مۇنداي كۇپiرلiك كۇمانi, نالاسى وشپەس ورەسكەلدiكتi مۇرا ەتiپ قالدىرىپ پا ەدi?! جوق. حالقىمىز اتا-اناسىز قالعان ۇل-قىزدارىن ەشقاشان دا جەتiمسiرەتپەگەن، قاڭعىرتپاعان. ەل بولىپ iزدەۋ سالعان، قامقورلىققا العان. «جەسiر داۋى، جەر داۋى» دەگەن وسىنداي ارەكەتتەن شىققان. بۇدان بۇرىنعىلاردىڭ ار-نامىستىڭ تازالىعى ءۇشiن كۇرەسكەندiگi كورiنiپ تۇر.

قازiرگi تاڭدا قازاقستاندا 42 مىڭداي ءتۇرلi جەتiمدەر بار ەكەن. اتالعان 42 مىڭ ءجاسوسپiرiمنiڭ ءبارi بالالار ۇيiندە تاربيەلەنiپ جاتقان جوق. 25 مىڭ بالا ەل ازاماتتارىنىڭ قامقورلىعىنا الىنعان، 15 مىڭ بالا دەنساۋلىق ساقتاۋ، حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ، بiلiم بەرۋ جۇيەسiنiڭ ۇجىمدارىندا تاربيەلەنۋدە. وسى 15 مىڭ بالانىڭ 2 مىڭنان استامى عانا جەتiمدەر، قالعانىنىڭ اتا-انالارى بار ەكەن.
تاريحتا تالاي تاۋقىمەتتi وتكەرگەن بiزدiڭ حالقىمىزدىڭ باسىندا مۇنداي سۇمدىق بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن. ءتارتiپ بۇزۋشىلاردىڭ سانىن كوبەيتۋشiلەردiڭ بiرسىپىراسى دا جەتiم بالالار ەكەندiگi قۇپيا ەمەس. ەڭ قيىن قاسiرەت - ادامداردىڭ بiر-بiرiنە دەگەن مەيiرiمiن جوعالتىپ، تاعىلىق سەزiمگە بوي الدىرعانىندا. سوتتالعانداردىڭ ءاربiر جەتiنشiسi جاسى كامەلەتكە تولماعان جەتiم بالالار...
قاتىگەز قانىپەزەر اتا-اناسىماقتار كوپ. ايتپەسە، ەڭ قىمباتتىسى، كوزiنiڭ قاراسى، ءومiرiنiڭ جالعاسى، باۋىر ەتi بالاسىن پەرزەنتحاناعا نەمەسە قوقىس جاشiگiنە تiرiدەي قالدىرۋعا قالاي جۇرەگi داۋالايدى، ادامنىڭ؟! تورعاي ەكەش تورعاي دا بالاپانىن قورعايدى. سوندا بiزدەردiڭ كiم بولعانىمىز؟
اتىنان ءتۇسiپ، جەتiم بالالار ءۇيiنiڭ ەسiگiن اشقان ەل اعاسىن كورۋ قانداي قيامەت!..
الەم بiزدi قۇرمەتتەسiن دەسەك، ءوز ۇلتىمىزدى جانە ۇلتتىق بەينەمiزدi, الدىمەن، بiزدiڭ ءوزiمiز بار سەزiمiمiزبەن، اقىل-ويىمىزبەن، iسiمiزبەن، بۇكiل قيمىل-ارەكەتiمiزبەن قۇرمەتتەۋiمiز كەرەك. ءوزiنiڭ ۇلتتىق بەينەسiن تابا الماعان ۇلتتاردىڭ باسقا ۇلتتارعا جەم بولاتىنىن، تابان استىندا تاپتالاتىنىن ەستەن شىعارمايىق. تەك وزiنەن كەيiنگiلەردi ويلاي بiلەتiندەر عانا ۇلتتاردى ءومiر ءسۇرۋ جانە العا باسۋ مۇمكiندiكتەرiنە جەتكiزە الادى.
ۇلتجاندىلىق سەزiم اتاۋلىنى ۇلتشىلدىققا تاڭىپ، ۇزاق ۋاقىت ساناعا تۇزاق قۇرۋدىڭ سالدارىنان بiز ۇلتتىق ىنتىماقتان ايرىلدىق. سوندىقتان، بiز ۇلتتىق سانا مەن ۇلتتىق ىنتىماق باعىتىنداعى تاربيەگە ءزارۋمiز...
قازاقستانداعى بايلىقتىڭ كوپتiگi سونشا، مەندەلەەۆ كەستەسiندەگi ەلەمەنتتiڭ تۇگەل ەكەنiن الەمگە پاش ەتiپ جاتىرمىز. ارينە، بۇل ماقتانىش. سولاي بولا تۇرا، جەتiمدەرگە، جۇدەۋلەرگە كەلگەندە قاراجات تاپپاي، اۋزىمىزدى قۋ شوپپەن ءسۇرتiپ، «قارا تەرگە» تۇسەمiز. ۇكiمەتتiڭ زاڭىن، قاۋلى-شەشiمدەرiن، حالىق قالاۋلىلارىنىڭ سۇرانىمىن اياق استى ەتكەن جاعدايلار دا از ەمەس.
وسى تۇستا ماحامبەتتiڭ: «جەتiمدەرگە جەم بەردiم، جەسiرلەرگە جەر بەردiم» دەپ، دانالىققا، قايىرىمدىلىققا، مەيiرiمدiلiككە شاقىرعانى ەسكە تۇسەدi...
ءسابي iزگiلiككە، مەيiرباندىققا، iزەت پەن يماندىلىققا قۇشتار. جاقسىنىڭ قادiرiن بiلەتiن اسىل ازاماتتاردىڭ ادامشىلىق iسi مەن كورسەتكەن پەيiلiنەن ساباق الادى. بiز دە جاقسىدان ونەگە الىپ، ادامدىق قاسيەتكە تابىنىپ وستiك. قۇران كiتابىندا: اللا-تاعالانىڭ ەڭ جاقسى كورەتiن ءۇيi - جەتiمدەر تاربيەلەيتiن ءۇي. ەگەر، بiر ادام جەتiمدi ءوز قولىنا الىپ، تاربيەلەسە، وندايلار ۇلكەن ساۋاپقا باتادى...» دەلiنگەن. ەكi اۋىز ءسوزدiڭ استارىندا نە دەگەن مەيiرباندىق پەن تاربيەلiك ساباقتاسىپ جاتىر.
سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا جەتiم بالالاردى اسىراپ الۋعا نيەت ەتۋشiلەر كوبەيiپ وتىر. بىلتىر قايىرىمدى جاندار 3712 جەتiم بالانى ءوز وتباسىلارىنىڭ تاربيەسiنە الىپ، مەيiرiم-شاپاعاتتارىنا بولەپتi. قاراۋشىسىنان ايرىلعان جەتiم بالالاردى اسىراپ الۋ سانى دا جىل ساناپ ارتۋدا. وسىدان ەكi جىل بۇرىن قازاقستاندىقتار 2773 بالانى، 2009 جىلى 3044 بالانى ءوز وتباسىلارىنا الىپتى. بۇل وتكەن جىلدارمەن سالىستىرعاندا 271 بالاعا ارتىق. مۇنىڭ ءوزi ءوز iشiمiزدە بالا اسىراپ الۋ جاقسى ۇردiسكە اينالىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدi.
ەلiمiز باسىنا قاۋiپ تونگەن جىلدارى مەملەكەتتiك تۇرعىدا قابىلدانعان بiر كەلەلi شارانى تاعى بiر ايتا كەتۋدi ءجون كوردiك.
«جۇرەگiڭنiڭ جۇمساۋىن، ارمانىڭا جەتۋiڭدi قالايمىسىڭ؟ وندا جەتiمگە مەيiرiمدiلiك iستە، باسىنان سيپا جانە تاماعىڭنان وعان جەگiز» (قاسيەتتi حاديستەن). جەتiمدەرگە مەيiرiمدiلiك تانىتۋدى كەزiندە مەملەكەت باسشىلارى كورسەتكەن دە بولاتىن.
ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا بكپ (ب) ورتالىق كوميتەتiنiڭ «جەتiم بالالاردى اسىراپ الۋ جونiندە» جاسىرىن قاۋلىسى شىعىپ، وعان بارلىق مەملەكەت باسشىلارى ءۇن قوسقان ەكەن. مىسالى، ستالين - ارتەم سەرگەەۆ دەگەن جەتiم بالانى اسىراپ العان. ول باسىنان اياعىنا دەيiن سوعىسقا قاتىسىپ، ەرلiكپەن قازا تاپقان. ۆوروشيلوۆ فرۋنزەنiڭ ۇلى مەن قىزىن باۋىرىنا باسىپ، پەتر دەگەن جەتiم بالانى اسىراپ العان، كەيiن ودان نەمەرە سۇيگەن. بۋدەننىي، ەجوۆ، كاگانوۆيچ بiر-بiر قىزدان اسىراپ السا، قازاقستان باسشىلارى سكۆورتسوۆ، شاياحمەتوۆ تە بiر-بiردەن ەر بالالار اسىراپ الىپ، ازامات ەتiپ وسiرگەن.
جەتiمنiڭ جىلاۋىنان ساقتانعان فرانتسيا پرەزيدەنتi جاك شيراك ءوز قىزى بولا تۇرا، 1979 جىلى ۆەتنامنان بوسقىندار قۇرامىندا كەلگەن بiر قىزدى اسىراپ العان. سول iسپەتتi يوردانيا كورولi حۋسەين بەن تالال التى بالاسى بولسا دا، بiر قىز، ليۆيا ليدەرi كاددافي بiر قىز، شەشەنستاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتi يانداربيەۆ ءۇش ۇل، بiر قىزى بولا تۇرا، بiر ەر بالا اسىراپ العان. سونداي-اق، المانيانىڭ بۇرىنعى كانتسلەرi گەرحارد شرەدەر دە 2004 جىلى پەتەربۋرگتiك بالالار ۇيiنەن بiر قىزدى اسىراپ العان. بالاعا دەگەن سۇيiسپەنشiلiگi ويانعان كانتسلەر اراعا ەكi جىل سالىپ، رەسەيدەن تاعى بiر بالا اسىراپ العان. رامزان قادىروۆ تا 16 جاسار ورىس بالاسىن اسىراپ الدى. وق پەن وتتىڭ ورتاسىندا ءجۇرiپ، بالالار ءۇيiن ارالاۋ كەزiندە قادىروۆتىڭ كوزiنە وتتاي باسىلعان بالاعا ونىڭ جۇرەگi جىلاپ قويا بەرگەن كورiنەدi. اسىراپ العان بالاعا ءوز اتى-ءجونiن بەرگەن قادىروۆ اعايىن-تۋىستارىن جيناپ، ۇلان-اسىر توي جاساپتى. ارينە، بۇل تiزiمدi ودان ءارi جالعاستىرۋعا بولادى.
بۇگiنگە دەيiنگi قول جەتكiزگەن تابىستارىمىز - ەگەمەندiك، تاۋەلسiزدiك بiزگە تەك قانا iلگەرiلەۋگە جانە وركەنيەتكە قاراي جول اشتى، ولارعا ءالi جەتكiزە قويعان جوق. ازiرگە قاسiرەتتەرiمiز كوپ-اق. سوڭعى كەزدە اراق ارالاسقان تويدىڭ دا، جيىننىڭ دا بەرەكەسi كەتiپ، ارتى توبەلەس-جانجالعا اينالىپ، ءولiمدi بولىپ جاتقانى ۇلكەن وي سالادى.

«سىبىرلاعاندى قۇداي ەستiمەي مە» دەگەندەي، ءوز اكەسiن نەمەسە شەشەسiن، باۋىرىن بالتامەن شاۋىپ، مىلتىقپەن اتىپ، اسىپ جاتقانى اناۋ... بۇنى -اتا-بابانىڭ كيەلi داستارقانىنان جانە قاسيەتتi جەرiنەن الاستاتۋدىڭ ۋاقىتى جەتتi. وت باسىندا اكە-شەشەنiڭ بالا تاربيەسiندەگi ۇلتتىق يماندىلىق ۇلگiلەرiن جانداندىرىپ، ۇل-قىزدىڭ جامان جولعا تۇسۋiنە تىيىم سالۋ قاجەت.
نارىقتىق قاتىناستارعا كوشۋ جاعدايى جانە سوعان سايكەس ەلiمiزدەگi ساياساتتىڭ، ەكونوميكانىڭ تۇرالاپ قالاۋىنا بايلانىستى جەتiم بالالاردى، كوپ بالالى انالاردى، جەكە باستى ازاماتتاردى جانە قارتتاردى، بالاسىز وتباسىلارى مەن مالشىلار بالالارىن، سونىمەن بiرگە، تۇرمىس جاعدايى ناشار ازاماتتاردى الەۋمەتتiك، پراۆولىق جانە ماتەريالدىق جاعىنان قامقورلىققا الۋ ماسەلەسi قوعام ءۇشiن ءتۇيiندi سيپات الىپ، ولاردى ۇكiمەت تاراپىنان دەر كەزiندە شەشۋ تاباندى تۇردە تالاپ ەتiلiپ وتىر.
وسىناۋ قوعامدىق جانە ۇلتتىق قاسiرەتتiڭ، iندەتتiڭ الدىن-الۋ ماقساتىندا رەسپۋبليكامىزدا تۇڭعىش رەت قۇرىلعان.
ونىڭ نەگiزگi ماقسات-مۇراتى وتە كۇردەلi. حالقىمىزدىڭ كەلەشەگiن رۋحاني ءارi ماتەريالدىق جاردەممەن ەمدەۋ، جالپى ازاماتتىق قاسيەتتەردi, ۇلتتىق مادەنيەت پەن ءسانتۇرلi داستۇرلەردi ناسيحاتتاۋ، جاس ۇرپاقتى ادامگەرشiلiك پەن قايىرىمدىلىققا تاربيەلەۋ، شەت ەلدەردەگi جانە «وداقتىڭ» وزگە وڭiرلەرiندەگi وتانداستارمەن بايلانىستى دامىتۋ، حالىقتار اراسىنداعى دوستىقتى نىعايتۋ.
بالانىڭ جاقسى ءوسiپ-جەتiلۋi ءۇشiن، وسى كۇنگە دەيiن جوسپارلى تۇردە جولعا قويىلماعان انانىڭ تاماقتانۋى مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ ماسەلەلەرiنiڭ جوقتىعى نەندەي اپاتقا جەتكiزiپ جاتقانى دا قۇپيا ەمەس. جارىق دۇنيەگە سان قيلى مۇگەدەك، كەمتار، نازiك سابيلەر كەلiپ جاسوسپiرiمدەردiڭ ءولiم-جiتiمiن ەسەلەپ ءوسiرiپ جاتىر. «كۇمان جوق، - دەپ جازادى اسا كورنەكتi برازيليا سوتسيولوگى ج. دە كاسترو، - تروپيكالىق ەلدەردەگi بiرسىپىرا حالىقتىڭ بويىنىڭ الاسالىعى - ەرەكشە ناسiلدiك بەلگi ەمەس، دۇرىس تاماقتانباۋدىڭ، تاماق قۇرامىندا بەلوكتىڭ از بولۋىنىڭ سالدارى. بالالاردىڭ تاماعىندا بەلوكتىڭ كۇرت جەتiسپەۋi وتە اۋىر ناۋقاسقا شالدىقتىرادى، سونىڭ سالدارىنان بۇل ەلدەردە ونداعان مىڭ بالالار ءولiپ جاتادى. «ال، قازاقستانداعى بالالار ءولiمiنiڭ ءمان-جايىن از جازىپ ءجۇرمiز بە؟
توقىراۋ زامانى بiتتi, دەپ ءجۇرمiز. جاڭاشا ويلانۋ، جاڭاشا تولعانۋ زامانىنداعى كوز جۇمبايلىقتى كiمگە جابامىز؟
جەتiم بالالاردىڭ بۇگiنگi جان كۇيزەلiسi مەن قايعىسىن كورە تۇرىپ، تىنىش ۇيىقتاپ، بەيقام ءومiر سۇرە المايمىز. دۇنيەدەگi بار نارسەنiڭ شاما-شارقى، قورلانۋىنىڭ دا شەگi بار. ەندەشە، بiر توقتاپ، سوڭىمىزدا كiمدەر، قانداي بولاشاق كەلە جاتقانىن، ولارعا نە قالدىراتىنىمىزدى ويلاعانىمىز ابزال.
بۇل ۇلكەن قاراجاتتى دا قاجەت ەتپەيدi, اتادان قالعان كەڭ بايتاق جەردەن ءوز ۇرپاعىنا ۇلتاراقتاي جەر بۇيىرتسا بولعانى. اتا-بابامىزدىڭ بايلىعىن كەلەشەگiمiز - بالادان، انادان ايامايىق.
بالالاردىڭ وزگەلەر تاراپىنان تەپەرiش كورۋi دە بەلەڭ الىپ ءجۇر. وسىنداي ارەكەتتi بولدىرماۋدىڭ الدىن-الۋ ءۇشiن 2008 جىلدان بەرi سەنiم تەلەفونى جۇمىس iستەپ كەلەدi. وسى جىلدان بەرi بالالار قۇقىعىن بۇزۋ بويىنشا 5260 مارتە تەلەفون قوڭىراۋى ءتۇسiپتi. وسىدان-اق، قوعامىمىزداعى بالالار اراسىنداعى تاربيە جۇمىسىنىڭ ءالi دە جەتiلدiرiلمەي تۇرعانىن كورەسiڭ.
كۇللi مەيiرiمدi دە قايىرىمدى وتباسىنداعى انالاردى دا اقجۇرەكتiلiككە شاقىرامىز. بالاعا دەگەن جىلۋلىق پەن مەيiرiمدiلiك تە، قايىرىمدىلىق تا تەك قانا انادان باستالاتىنىن جانە داريتىنىن ەستەن شىعارمايىق. انا ءۇشiن ەشقانداي بالانىڭ جاتتىعى جوق. بالانىڭ كوز جاسى - انانىڭ كوز جاسى.
جەتiم-جەسiر، كارiلiك پەن مۇقتاجدىق - بويلاپ زەرتتەۋگە تۇراتىن ماسەلە. بالكiم، بۇل سوزدەر بويىندا وتى، كوكiرەگiندە ساۋلەسi بار تالاي جاسقا وي سالار. ويدان وي تۇتانىپ، جەتiمدiكتiڭ تۋىنىڭ ءتۇپ-تامىرىن بiلەك سىبانىپ iزدەسە، بۇل باعىتتاعى تانىم-تۇسiنiگiمiز دە ەداۋiر كەڭەيەر ەدi. ارينە، اقيقات جولى قاشان دا اۋىر. بۇرىن ءار رۋ، ءار اۋلەت جەتiمدەرiن سىرتقا تەبۋدi نامىس كورەتiن. جەتiمدi سىرتقا تەبۋ - سۇيەككە تاڭبا، ەلدiككە مiن ەدi. وسى بiر اعايىننىڭ اۋىزبiرلiگiن، ادامگەرشiلiگiن تانىتاتىن قاسيەت اۋىلدىق جەرلەردە ءالi دە ساقتالعان. Iزiمiزدi باسىپ كەلە جاتقان ۇرپاقتىڭ بويىنا وسى ۇلى قاسيەتتi سiڭiرە الساق، iرگەمiزدiڭ بەرiك بولاتىنى ايداي انىق.

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: «قازاق بۇرىن «جەتiم» دەگەن سوزگە جەتكىزبەگەن»

«qogam.kz» cايتى