سوڭعى كەزدە قۇپيالىق گريفى الىنعان ورىس وفيتسەرلەرىنىڭ، زەرتتەۋشىلەرىنىڭ كۇندەلىك، ەستەلىك جازبالارىن قازاقشالاپ ءجۇرمىن. سولاردىڭ اراسىنان جاقىندا ءبىر ورىس وفيتسەرىنىڭ «حيۋا جورىعى» (ورىس وفيتسەرىنىڭ كۇندەلىگىنەن ۇزىندىلەر، قاراشا 1839 جىل) دەگەن جازبالارىنىڭ ىشىنەن ماحامبەت وتەمىسوۆكە بايلانىستى  جازعاندارى كەزدەستى. بۇل جازبا اتى-ءجونى جازىلماعان ورىس وفيتسەرىنىڭ كۇندەلىگىنەن ءۇزىندى دەپ 1846 جىلى «جۋرنال دليا چتەنيا ۆوسپيتاننيكام ۆوەننو-ۋچەبنىح زاۆەدەنيي. كيرگيزسكيە ستەپي توم № 243-244»  باسىلىمىندا جاريالانىپتى. مەنىمشە بۇرىن جارىق كورمەگەن سياقتى. نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىن.. سوڭىندا ءوز ويلارىمدى بەرىپ وتىرمىن. ساعات ءجۇسىپ.

« ...ءبىز اۋىلدا بولعان كەزىمىزدە ءوز حالقىنىڭ ىشىندە ەرەكشەلىگىمەن تانىلاتىن ءبىر قازاقتى كوردىك. ول قاسىندا ەكى جولداسىمەن ۇيگە كىردى، ءبىزدىڭ ادەتىمىز بويىنشا قوياتىن «كىمسىڭ؟» دەگەن سۇراعىمىزعا «ءوزىم جايلى ءبىلىپ العانشا اتىمدى سۇراما» دەپ جاۋاپ بەردى. مۇنداي قۇپيالىق بىزگە ۇنامادى ارينە، بىراق قۋ قازاق  مايدا-ءشۇيدا اڭگىمەنى ايتا وتىرىپ، از عانا ۋاقىت ىشىندە ءوزىنىڭ اقىلى مەن قىزىل ءتىل شەبەرلىگىن تانىتتى. ازيالىقتاردىڭ وسى ءبىر تابيعات بەرگەن ءتىل دارىنىن تانىتا ءبىلدى، ءسوز اراسىندا دالەل رەتىندە قۇراننىڭ سوزدەرىن تۇپنۇسقادان كەلتىرە بىلەدى، ول سوزدەردى بۇحارا مەن سامارقاننىڭ مەدرەسەلەرىندە ايتىلاتىن جاۋىر بولعان جاتتاندى سوزدەرمەن، ءسۋفيزمنىڭ ىلىمدەرىمەن ەمەس، ءوزىنىڭ جەكە تانىمدىق جانە بىلىمدىك وي-تولعامدارىمەن، ونى تەرەڭ تۇسىنە بىلۋىمەن ايتا بىلەدى، ءسوز اراسىندا ورىنبور مەن پەتەربۋرگتەگى كەيبىر ۇكىمەت ادامدارىنىڭ دا اتتارىن اتاپ ءوتتى; باسقارۋ جاعىندا قانداي وزگەرىستەر بار دەگەن سۇراقتاردى قويىپ، ءبىزدىڭ قىزىعۋشىلىعىمىزدى قوزدىرا ءبىلدى. اڭگىمە ءبىزدىڭ جاعدايىمىزعا كوشۋى ءتيىس بولاتىن، بۇل تاقىرىپقا ەرەكشە اقىر زاماندىق جاعداي ءۇيىلۋى ءتيىس ەدى، بىراق جاساعاننىڭ قۇدىرەتى كۇشتى عوي،  سىزدەردەن ءبىر عانا وتىنەرىم بار: - قايدا بارساڭدار دا، نە ىستەسەڭدەر دە، مەنى تاستاپ كەتپەڭدەرشى، وزدەرىڭە قوسىپ الىڭدار، جانىمدى جاندارىڭا قوسىڭدار، سەندەرمەن بىرگە العا دا، ارتقا دا بارامىن، قانداي قاۋىپ-قاتەر بولسا  دا، مەنى سىزدەرمەن بىردەي قاۋىپ-قاتەر كۇتىپ وتىر، وسىندا قالامىن، سىزدەرمەن بىرگە باسىمدى پىشاققا توسامىن; مەيلى ءبىر ءوزىمدى «وتريادقا» جىبەرىڭدەر، مەيلى ورىنبورعا جىبەر، بارامىن، نە بولسا دا باسىممەن ءبارىن كوتەرەمىن».

-ازيالىقتاردىڭ ءاربىر ءسوزى مەن ءىس-ارەكەتتەرىنەن الداۋ مەن پايداكۇنەمدىكتى كوپ كورگەن اداممىن،  وز اتىن جاسىرىپ وتىرعان ادامعا سەنبەيمىن – دەدىم.

-مەن ءوز اتىمدى ايتۋعا ۇيالىپ وتىرمىن، - دەدى ول، - بىراق ايتايىن، مەنى وسى جەردەن يت سياقتى قۋىپ جىبەرسەڭدەر دە.

— ءبىر مينۋتتا دوس بولىپ، ءبىزدىڭ دۇشپاندارىمىزعا كۇشپەن قوسىلىپ كەتەرسىڭ،    شاقىرىلماي كەلگەن قوناق بولۋ ساعان وتە قىمباتقا ءتۇسۋى مۇمكىن، - دەدىم ونىڭ تاۋسىلمايتىن مەتافورالار مەن شەگىنىس سوزدەرىنەن مەزى بولىپ.

«-ماعان تاعى ءبىر جاڭا كۇنا ارتپاڭدار: بۇرىنعى كۇنالارىم ءۇشىن تارتقان ازابىم جەتكىلىكتى. مەن دالادا بىرنەشە جىل بويى كەزىپ ءجۇرمىن. وتانىم جوق، باسپانام جوق، اركىمنىڭ تاستاعان ءبىر ءتۇيىر نانىن جەپ جۇرەگىمە جىلى وتباسىمنان جىراقتا ءجۇرمىن، - مەن – ماحامبەت وتەمىسوۆپىن (مۋگامەت ەۆتەميشەۆ دەلىنگەن ورىس اۆتورىنىڭ تۇپنۇسقاسىندا. -  س. ج.).

ماحامبەت وتەمىسوۆ، ىشكى بوكەي ورداسىنان شىققان، جاڭگىر حاننىڭ اعا كەڭەسشىسى بولعان، حاننىڭ ۇيىندە، ورداسىندا ەشكىمگە ەسەپ بەرمەيتىن جارلىق بەرۋشىسى جانە حاننىڭ وزىنە جاقىن دوسى بولعان. ونىڭ ساتقىندىققا نە سەبەپپەن بارعانى جايلى ماسەلەنىڭ توركىنىنە ۇڭىلگىم جوق.  جاڭگىر حاننىڭ حان بولۋعا تىرىسقان ءىنىسى قايىپقاليدىڭ (پلەمياننيك دەلىنگەن. - س. ج.) ۇيىمداستىرعان بۇلىگىنە كىرىسىپ كەتكەن ماحامبەت كوپ ۇزاماي بۇلىكتىڭ جەتەكشىسى جانە باس قوزعاۋشىسى بولادى; بۇلىكتى كوپ ۇزاماي ورىستىڭ وتريادى باسادى، قايىپقالي ۇستالادى، ال ماحامبەت قاشىپ قۇتىلادى. كوپ ۋاقىتتان سوڭ قايىپقالي قاشادى، ونىڭ كومەگىمەن ورىنبوردىڭ تۇرمەسىنەن قاشقان سول كەزدەگى اتاقتى باتىر يساتايدىڭ توبىنا ماحامبەت كەلىپ قوسىلادى. ەرەكشە باتىرلىعىمەن، توناۋ، شابۋمەن اتى شىققان يساتايدىڭ جاقىن دوسى، جول كورسەتۋشىسى بولادى. يساتايدىڭ ورىس شەكاراسىندا جاساعان ءىس-قيمىلدارىنا ورىس ۇكىمەتىنىڭ شىدامى تاۋسىلادى.  دالاعا وترياد جىبەرىلەدى. قۋىپ جەتەدى، بىراق دۇرىسى، كۇتپەگەن جەردەن يساتايدىڭ توبىمەن كەزدەسەدى، ارتيللەريادان  بىرنەشە دۇركىن اتىلعان وقتان كەيىن قازاقتار كەيىن شەگىنەدى. كوپ ۇزاماي ءبىزدىڭ وترياد العاشقى ساسىپ قالعان جاعدايىن تۇزەپ، قازاقتاردىڭ ءتارتىبى جوق توبىرىنا شابۋىل جاساپ، امان قالعاندارىن جويادى. يساتاي كوپكە دەيىن قاشقان دوستارىن قورعان ەتىپ ءجۇردى، ءبىر توپتان ەكىنشىسىنە اۋىسىپ، ورىستارعا وق اتۋىن كوپكە دەيىن توقتاتپادى. ول ءوزىنىڭ اتىنا ەرەكشە سەنگەن بولاتىن، بىراق ونىڭ سەمىرىپ قىزىل ماي بولعان اتى تەز بولدىرىپ قالدى; سول كەزدە ماحامبەت ونىڭ اتىن جۇگەنىنەن ۇستاپ شابا جونەلەدى، بۇل ارادا كازاكتار يساتايدى تانىپ قويىپ وعان وقتى جاۋدىرادى: بىراق وعان وق دارىمايدى، سوندا عانا ءبىزدىڭ ادامدار يساتايدىڭ  ساۋىت كيىپ العانىن بايقايدى دا اتىن كوزدەپ اتا باستايدى، كوپ ۇزاماي اتىن قۇلاتىپ اتىمەن بىرگە يساتاي دا قۇلايدى. وتەمىسوۆ ونى كوتەرىپ ءوز اتىنا سالۋعا سوڭعى ارەكەتىن جاسايدى، بىراق كەش ەدى، شاۋىپ كەلگەن كازاكتار يساتايدى قىلىشپەن كەسكىلەپ ولتىرەدى. ماحامبەت بۇل جولى دا قۇتىلىپ كەتەدى.

جالپىلاما سوزدەرمەن وتەمىسوۆكە ۇكىمەتكە ونىڭ وكىنىش بىلدىرگەن سوزدەرىن جەتكىزەتىنىمدى، ءوز اتىمنان ءوتىنىش جاسايتىنىمدى دا ايتتىم، بىراق قىزمەتىنەن باس تارتتىم. «ءسىز ماعان جۇماقتىڭ ەسىگىن اشتىڭىز، بىراق تابالدىرىقتان قايتارىپ وتىرسىز – دەدى كۇماندى كەيىپپەن باسىن شايقاپ ول. – بىلەمىن، ءسىزدىڭ ۇكىمەت مەنى كەشىرەدى،  ورىستاردىڭ نەمەسە رەسەيدىڭ الدىندا قىلمىسىمدى قىزمەتىممەن جۋسام عانا كەشىرەتىندەرىڭىزدى بىلەمىن. مەنىڭ شىن پەيىلىممەن اقتالىپ وتىرعانىما سەنە مە، ءسىز وعان سەنبەي وتىرسىز عوي، ال ەگەر سەنگەن كۇندە سول ءۇشىن ماعان تولەم قايتارا ما، ماعان وتانىمدى قايتارىپ بەرە مە؟.. مەنىڭ بار ءۇمىتىم سىزدە بولعان ەدى! ەدىلدىڭ جايناعان جاعالاۋى، ءۇيىم، ايەلىم مەن بالالارىم كوز الدىما كورىندى: بارلىعى قاسىما جينالىپ تۇرعانداي بولدى...»  ماحامبەت وسى سوزدەردى ەرەكشە شابىتپەن ايتا باستادى، كوزىن جۇمىپ، دەمىن الماي سويلەپ وتىردى..

اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇرۋ ءۇشىن  قازاققا بۇرىلىپ، شىنىمەن بارلىق جان-تانىڭمەن وتانىڭا ورالعىڭ كەلە مە دەپ سۇرادىم. ول ۇندەمەدى; ءۇڭىلىپ قارادىم، جانىپ جاتقان وتىننىڭ ءالسىز جارىعىنان  تامشىلاپ اققان ءىرى كوز جاسىن اڭعاردىم. قۇدايىم-اۋ، شىنىمەن بە، الدە جادىگويلىكپەن جىلاپ وتىر ما! شىنايى، كوڭىلىنىڭ تۇكپىرىنەن شىققان سەزىم بە؟ كۇمان كوڭىلىمدى تولقىتىپ جاتتى. مەنىڭ ويىمدى تۇسىنگەندەي بولعان ماحامبەت: - ءسىز مەنەن پىشاقتان قورىققانداي قورقىپ وتىرسىز: يا، مەن – پىشاقپىن، بىراق ەكى ءجۇزى دە وتكىر پىشاق ەمەسپىن، مەنى كىم جاقسى پايدالانا الادى، سونىڭ قولىندا پايدالىمىن، - دەدى.

ونى وكىنىشتىڭ قۇربانى ەتىپ قالدىرا المادىم، ەگەر ول شىن مانىندە وكىنىپ وتىرسا، ونى قابىلداماۋ ماعان كۇنا. بىراق وعان سەنىپ جول باستاۋشى ەتىپ الۋ، ەش اقىلعا سىيمايدى. ناقتى جاۋاپ بەرۋىم قاجەت. كەشكى ساعات 10-ا كەل، كەرۋەندەگىلەر ءبىزدىڭ ءجيى كەزدەسۋلەرىمىزدى بىلمەسىن دەپ ەسكەرتتىم. «ءبىر ءوزىم كەلەيىن بە، الدە جولداستارىممەن كەلەيىن بە؟» دەگەن سۇراعىنا «جالعىز كەل» دەدىم.

جولعا شىعاتىن ءتۇن دە ءتۇستى. ەشتەڭە كورىنبەيتىن قاپ-قاراڭعى، بوراندى ءتۇن: جولىمىزعا وڭتايلى بولىپ تۇر، بىراق، جول باستاۋشى ءالى كەلمەي جاتىر.

ماحامبەتتىڭ كەلگەنىن ءبىزدى كۇزەتكەن قازاقتار ءبىلىپ قويىپتى، بىراق بۇل جاعداي ولاردىڭ كۇدىگىن تۋدىرعان جوق، سەبەبى ماحامبەت رەسەيگە قارسى جاساعان قىلمىستارىمەن ايگىلى بولاتىن.

اتتار ۇيلەردىڭ قاسىنداعى قازىققا بايلاۋلى تۇراتىن، بۇل جاعداي ەشكىمنىڭ كۇدىگىن تۋدىرماۋى ءتيىس; كازاكتاردىڭ قوستارى توبەنىڭ ەتەگىندە ورنالاسقان، ولار وت جاقپايدى، جاققان كۇندە قوستىڭ توبەسىنەن شىققان وتتىڭ ساۋلەسى ءبىزدى كورسەتىپ قويۋى مۇمكىن: ءبىر عانا جاعداي مازامىزدى الادى، ارىستان مەن ەسەت باتىردىڭ كەرۋەندە تۇنەۋى، ماحامبەت پەن ەسەت باتىردىڭ (كوتىباروۆتى ايتىپ وتىر. - س. ج.) دوستىق جاعدايدا بولعانى دا بىزگە بەلگىلى بولاتىن. بۇل جاعداي كەزدەيسوقتىق بولار، بىراق ەشكىمگە سەنبەي ۇيرەنگەن  كوڭىلىمىزگە كۇمان تۋدىردى.

ۋاقىت ءوتىپ جاتتى; شىدامىمىز تاۋسىلۋدا، ءاربىر مينۋت ساعاتتاي بولىپ كورىنەدى. جۇرگەن اتتىڭ دىبىسى ەستىلە مە دەپ قايتا-قايتا قوستان شىعا بەرەمىز; جول باستاۋشىلار جوق، تەك اندا-ساندا كەرۋەننىڭ كۇزەتشىلەرىنىڭ ءبىر-بىرىنە ايتقان «كاراب-ۋتىر» دەگەن سوزدەرى كەرۋەننىڭ شەت جاقتارىنان، كەيبىر جەردەن تويلاپ جاتقانداردىڭ داۋىستارى  ەستىلەدى. سەن ءتۇن ىشىندە ەشقايدا بارمايسىڭ، بىزبەن بىرگە قون دەدىم ماحامبەتكە. وسى جەردە العاش رەت كوڭىلىمە وعان دەگەن ءبىر كۇدىك پايدا بولدى. ول ءبىزدىڭ مامبەتتى وتريادقا جۇمساعانىمىزدى بىلەدى، ءبىزدىڭ شىدامسىزدىعىمىزدى بايقاپ وتىر، ورىستىڭ وتريادىن شاقىرىپ ۇستاپ بەرەر دەپ ويلاپ وتىرعان بولار. ەگەر ويىڭا جامان وي كەلگەن بولسا، دۇعاڭدى وقىپ، مىنا وقتالعان پيستولەتتەردى الىپ ارامىزعا جاتىپ ۇيىقتا، وتەمىسوۆ تىنىشتالدى.

ءتۇن ورتاسى بولعان كەز; ءبىر كەزدە كيىزدىڭ ءبىر شەتى قوزعالىپ كوتەرىلدى، ار جاعىنان قۇپيا ءبىر قازاقتىڭ باسى كورىندى، جان-جاعىنا قارايدى: بۇل ءوتارالىنىڭ بالاسى نياز ەدى، ءبىزدىڭ جول باستاۋشىمىز! سول ساتتە ءبارى دايىن بولدى. كەرۋەنباسى مەن ەلشىگە كەتىپ بارا جاتقانىمىزدى ايتۋ جانە كەيبىر زاتتاردى تاپسىرۋ عانا قالدى. ول زاتتاردىڭ بىزگە جەتەرىنە كۇمانىمىز كوپ بولسا دا، بۇل شارا وتە قاجەت ەدى، كۇتپەگەن جەردەن كەتىپ بارا جاتقانىمىزدى ءبىلدىرۋ ءۇشىن قاجەت ەدى. بۇحارانىڭ ەلشىسى ءبىزدىڭ باتىلدىعىمىزدى قولدادى، بىراق ءبىز ءۇشىن وتە قورقاتىنىن، وتريادىن قورعاۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ ۇكىمەتىمىز وترياد جىبەرسىن دەپ ءوتىنىشىن ايتىپ جاتىر، وپ-وڭاي ورىندالاتىن ءىس سياقتى.  كەرۋەنباسىمەن جاعداي ءتىپتى وزگەشە بولدى، اكەسى ءتىرىلىپ كەلسە ول بۇلاي تاڭدانباعان بولار ەدى، اسىرەسە ءبىزدىڭ كۇتپەگەن جەردەن كەتەتىن بولدىق دەگەنىمىزگە  تاڭ قالدى! شىنىندا دا ۇرەيىن الاتىنداي جاعداي بولسا كەرەك!  وز جاعدايى، اسىرەسە جولداستارىنىڭ جاعدايى نە بولادى،  حيۋا كەدەنىنە جەتكەندە كەرۋەننىڭ بارلىق شىعىنىن ءبىزدى ۇستاپ بەرۋ ارقىلى ەسەسىن قايتارماق ەدى عوي! ەندى بۇكىل جوسپارىنىڭ بىت-شىتى شىقتى. ول مەنى جولىمنان قايتارماق بولدى، بىراق ونىسىنان تۇك شىقپايتىنىن ءبىلىپ قورلانىپ ماعان دەگەن شىن بەرىلگەندىگىن، بولعان ىستەردى ۇمىتۋىمدى جالىنىپ سۇراپ، قۇلىڭ بولايىن دەگەن سياقتى سوزدەردى ايتا باستادى. بۇل سوزدەرىن تىڭداپ بولىپ قۇلاعىنا سىبىرلادىم، تاڭەرتەڭگە دەيىن امان بولمايسىڭ، ەگەر مەنىڭ كەتكەنىمدى بىرەۋگە ايتار بولساڭ! سەنى بۇگىن تۇندە بىزگە وتە بەرىلگەن ادامدار كۇزەتەدى دەدىم.

قوسىما ورالعان سوڭ ماحامبەتكە: «ءبىز جۇرەمىز! ەگەر سەن شىن پەيىلىڭمەن اقتالعىڭ كەلسە، بىزگە ادالدىعىڭ شىن بولسا، وندا بىزبەن بىرگە ءجۇر، ءبىزدىڭ كورگەنىمىزدى كورەسىڭ» دەدىم. «قاشان جۇرەمىز؟» دەدى. قازىر جۇرەمىز، اتتار ەرتتەلگەن، ءبارى دايىن. «قايدا؟» - سوسىن بىلەسىڭ. « - مەنىڭ اتىم جامان ەدى» دەدى ول. «ولسە، قازىنانىڭ اتىن بەرەمىز». –  «تاماقتى قايدان ىشەمىن؟» — «تاماقتى ءبىز بەرەمىز». — «مەن جانىممەن دە، تانىممەن دە سەندەرمەن بىرگەمىن، - دەپ ماعان قولىن جايدى; مەن سىزدەر ءۇشىن وسىندا جولداسىمدى قالدىرامىن، مەن ونى بالامداي جاقسى كورەمىن، مەن ونىڭ اكەسىندەي بولدىم. ەگەر جولىمىز وڭعارىلسا، ءسىز ونى ۇمىتپاڭىز». ول شەكا دەگەن ءبىزدىڭ زاتتارىمىزدىڭ قاسىندا قالعان قازاقتى شاقىرىپ جولداسىنا ەسەتتىڭ اۋىلىندا جاتىپ مەنى كۇتسىن، جاقسى كۇندەردى كۇتسىن دەپ ايتۋدى تاپسىردى. شەكا بىزبەن قوشتاساردا ەڭىرەپ جىلادى، بيشارا قانداي تاعدىر كۇتىپ تۇرعانىن بىلسە كەرەك.

-اتقا! - اتتاردىڭ وسقىرۋى مەن كوكجيەكتەگى وتتاردى ءبىزدى كۇزەتىپ تۇرعان قازاقتار بايقاپ قالدى: دابىل قاعىلدى، اسىعۋ كەرەك، شۋ مەن قاربالاس ابىگەر كۇشەيە باستادى: بۇل نەمەنە دەگەن كورۋشىلەر كوبەيىپ جاتىر، بىراق قاراڭعىدا قايدا شابارىن، قاي جاقتان بوگەت قويۋدى بىلمەيدى. ءجۇرىپ كەتتىك، توپىرلاعان اتتىڭ دىبىسىنىڭ باعىتىنا بىرنەشە رەت اتىلعان مىلتىق داۋىسى ەستىلدى. قاتتى جەلىسپەن ءبىر شاقىرىمداي ءجۇرىپ، ايقاي مەن شۋ، بوقتاۋ سوزدەر مەن قۋعىندى ارتىمىزعا تاستاپ، 14 ادامنان تۇراتىن كىشكەنتاي وتريادىمىزدى تارتىپكە كەلتىرىپ الۋ ءۇشىن توقتادىق: ادامدارىمىزدى تۇگەندەي باستادىق، ءبىر ادامىمىز جوق بولىپ شىقتى. مەن العاشقىدا ماحامبەت جوق شىعار دەپ ويلادىم، بىراق ول داۋىستاعان كەزدە تابىلدى. ءار ادامنىڭ بەتىنە ءۇڭىلىپ قاراي باستادىم: ءتىلماش جوق! ماحامبەتتى كەرۋەننىڭ اينالاسىن كورىپ كەلۋگە جۇمسادىم، تابا الماي قايتىپ كەلدى. نە ىستەۋ كەرەك؟ ىزالانعان توپتىڭ ورتاسىنا جالعىز ءوزىن قالدىرىپ، قۇتقارۋعا ارەكەت جاساماي كەتۋ ەشقانداي زاڭسىز جانە كوپ قيسىنعا كەلمەيتىن نارسە، قايتۋ كەرەك... ماحامبەتتى كەرۋەنگە قايتادان جۇمسادىم ءتىلماشتى ىزدەۋگە...

ىسقىرعان بوران بەتىمىزگە تۋرا سوعىپ تۇردى. تۇندە اتىلعان مىدتىق داۋسىنان قورقىپ قالعان اتتار وسقىرىپ، العا ۇمتىلىپ تۇر; ءسىرا قۋعىن سوڭىمىزعا تۇسكەن بولسا كەرەك، ولاردىڭ ايقايى مەن شۋى بىزگە جەتە باستادى. ءبىر كەزدە اتتىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى دە ارتىنشا ءبىر سالت اتتى كورىندى: ءبىزدىڭ ءتىلماش! ۇركەن اتى ونى باسقا جاققا الىپ قاشىپ كەتىپتى:  اتتىڭ ءوز تۇيسىگىنە سەنىپ، تىزگىندى بوس جىبەرىپتى، ادال جانۋار ءبىراز ۋاقىت دالامەن ءجۇرىپ ءبىر ۋاقىتتا اتتاردىڭ وسقىرۋىن ەستىپ، امان-ەسەن الىپ كەلىپتى. – قۇدايعا شۇكىر!  يىقتان ءبىر ۇلكەن جۇك تۇسكەندەي بولدى... العا! ال ماحامبەت شە؟ ونى كۇتۋگە ۋاقىت جوق. سودان كەيىن ول تۋرالى ەشتەڭە ەستىگەن جوقپىن.»...

  وسى جەردە ورىس وفيتسەرى ماحامبەت جايلى اياقتاپ باسقا اڭگىمەلەرگە كوشەدى. ورىس وفيتسەرىنىڭ سوزدەرىنىڭ قانشالىقتى ناقتى ەكەندىگى جايلى ايتۋ قيىن. ءسىرا، ورىس وفيتسەرى بۇل قازاقتىڭ اقىل، وي، شەشەندىك مىقتىلىعى جايلى ايتا وتىرىپ ونىڭ قازاقتىڭ دالا باتىرى بولعان ماحامبەت ەكەندىگىنەن حابارى بولماعان سياقتى.

1839 جىلى ورىس گەنەرالى  ۆ. پ. پەروۆسكي حيۋاعا قىسقى جورىققا شىعىپ ونىڭ ءساتسىز اياقتالعانى بەلگىلى. جورىقتىڭ ءساتسىز بولۋىنا سول جىلعى سۇراپىل قىستىڭ ەرتە باستالۋى باستى اسەرىن تيگىزدى. قالىڭ قارلى بوراننان ورىستىڭ بەس مىڭ اسكەرىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى سۋىقتان قىرىلدى (مىڭعا جۋىق قازاقتىڭ تۇيە ايداۋشىلارى مەن لاۋشىلارى ءولدى), كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ قارسىلىق كورسەتۋلەرى دە اسەر ەتتى. جوعارىدا ايتىلعان ەپيزود جايلى جازۋشى ءا. ساراي ءوزىنىڭ «يساتاي-ماحامبەت تاريحى» كىتابىندا (الماتى، «مەرەكە» 2012, 436-437.) مىناداي پايىمداۋ جاساپتى.

«سەرىكتەرىن جاۋعا الدىرعان ماحامبەت بار-جوعى ەكى جولداسىمەن قالادى. سول بەتتە ءىز تاستاپ، جول شيىرلاپ كەلە جاتىپ ولار بورسىققۇمدا تاۋ-كەن ينجەنەرى ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ عىلىمي سەكرەتارى، اكادەميك ەگور پەتروۆيچ كوۆالەۆسكيدىڭ ەكسپەديتسياسىنا كەز كەلەدى. ەكسپەديتسيا بۇقاراعا بارا جاتقانى جايلى جەلەۋ ايتادى. ولار دا حيۋا جورىعىنىڭ ماقساتىنا قىزمەت ەتۋشى توپ ەدى. ماحامبەت ە. پ. كوۆالەۆسكي وتىرعان جولىم ۇيگە كىرىپ كەلىپ، ورىسشا سويلەي جونەلەدى. وتكىرلىگىمەن، شەشەندىگىمەن، اقىل پاراساتىنىڭ بيىكتىگىمەن ورىستاردى تاڭقالدىرادى. ءوزىنىڭ ىشكى وردادان قۋىلىپ 4-5 جىلدان بەرى ءۇي-كۇيسىز جۇرگەنىن بايان ەتەدى. ماحامبەتپەن كەزدەسۋى تۋرالى ە. پ. كوۆالەۆسكي 1843 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە جارىق كورگەن «سترانستۆوۆاتەل پو سۋشي ي موريام» دەگەن كىتابىندا بايان ەتەدى.

ماحامبەت سۇرانىپ ەكسپەديتسياعا ىلەسىپ شىققان دا، جولدا ءىزىم-عايىپ جوق بوپ كەتكەن. كوۆالەۆسكي يساتاي جەرلەنگەن جەردە بولىپ، ونىڭ مولاسىن كورگەنىن جازىپ كەتكەن.

ءسۇيتىپ، 1839 جىلى اق پاتشا وتارشىلارىنىڭ حيۋاعا اسكەري جورىعى كەزىندە ماحامبەتتىڭ ورىنبور-حيۋا كەرۋەن جولىندا بولىپ، قولىنان كەلگەنشە قارسىلىق كورسەتكەنىن بايقايمىز. بۇل جايت اقىن ءومىربايانىنا تىڭ بەتتەر قوسادى» 436-437 بب. دەگەن پىكىر جازىپتى.

جوعارىداعى جازبالار ە.پ. كوۆالەۆسكيدىكى مە، الدە باسقانىكى مە، ماحامبەتتىڭ يساتاي سەرىگىنەن ايرىلىپ تورىعىپ جۇرگەن جالعىزدىق كەزى مە، الدە ورىستاردىڭ حيۋا جورىعىن بولدىرماۋ ءۇشىن ادەيى جاساعان شىن مانىندەگى تاۋەكەلى مە، ول جاعىن  ايتۋ قيىن.

 ساعات ءجۇسىپ

Abai.kz