ماعجان جۇماباەۆ - 125

( ەستەلىك)

1977 جىل. قاڭتار ايىنىڭ باس شەنى. جۇمىس بولمەمە (قازاق ادەبي قورىنىڭ ديرەكتورى كەزىم) ءبىر كەلىنشەك قولتىعىنان دەمەگەن بايبىشە كەلدى. رەڭدى كىسى. جوعارى شىعارىپ، ديۆانعا جايعاستىردىم. ءجون سۇراستىق. ماعجان اعا  جۇماباەۆتىڭ  جۇبايى زىليحا  اپاي  ەكەن. ماعان شارشاڭقى كەيىپپەن قاراپ:

- مەنى "حالىق  جاۋىنىڭ  قاتىنى" دەپ بۇل ليتفوندىعا جولاتپاي قويعان، جولاتتىرماي قويعان، ماعجان اعاڭنىڭ الگىبىر "دوستارى", - دەپ مىرس ەتتى دە: - قالقام، ماعجاندى بىلەسىڭ بە؟ - دەدى.

- بىلەم، اپاي، بىلمەگەندە شە؟! مەندە بەس-التى ولەڭىنىڭ، "باتىر بايان" داستانىنىڭ كوشىرمەلەرى بار، - دەدىم. "قىز-كەلىنشەك كەزىڭىزدە تىم سۇلۋ بولعانعا ۇقسايسىز، ماعاڭ "بارىنەن دە سەن سۇلۋدى" سىزگە ارناعان-اۋ!" دەپ ويلاپ تا ۇلگىردىم.

- مۇراتتىڭ ايتۋىمەن كەلدىم، سەنى ماعان سىرتتاي تانىستىرعان - سول مۇرات ءىنىڭ. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بالاسى. ال ەندى ءسوزدى كوبەيتپەيىن، ۋاقىتىڭدى المايىن، بۇيىمتايىمدى ايتايىن، - دەدى دە، ءوز ءومىرىن  قىسقا عانا اڭگىمەلەدى. جاسى سەكسەنگە ىلىككەن. زەينەتاقىسى ماردىمسىز، پاتەراقىدان ونشا ارتىلمايتىن كورىنەدى.

- اپاي، قاعاز دەگەن پالەسىز ەشتەڭە رەتتەلمەيدى عوي، ءوتىنىش جازا قويىڭىز، - دەپ ءبىر پاراق قاعاز بەن قالام ۇسىندىم. اپاي:

- ءا، ونى الدىن الا جازىپ قويعانبىز، مىنا قارىنداسىڭدا، - دەدى دە، كەلىنشەككە يەك قاقتى.

قوردىڭ "قايتىس بولعان جازۋشىلاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنە جاردەم" دەيتىن بابى بار ەدى، سونىڭ نەگىزىندە اقشالاي كومەك كورسەتتىم. اپاي ريزا بولدى. سودان كەيىن دە جىل سايىن كەيدە ءبىر مارتە، كەيدە ەكى مارتە جاردەمدەسىپ  جۇردىم. ءبىر  كۇنى  ۇيىنە  قوناققا  شاقىردى. بارا  المادىم، ءبىر شارۋا بوگەت بولىپ قالدى. ەرتەڭىندە ءبىر بوتەلكە شامپان، ءبىر قوراپ تورت الىپ بارىپ، كەشىرىم ءوتىندىم. تيميريازەۆ كوشەسىندە، سوناۋ جىلدارى مينيسترلەر كەڭەسىمىزدىڭ توراعاسى جۇمابەك تاشەنەۆ بەرگىزگەن ءبىرجارىم بولمەلى (پولۋتوركا) پاتەردە تۇرادى ەكەن.

- دوم تۆورچەستۆا دەدى مە، ءبىر ۇلكەن ءۇي سالدىرىپ ءجۇر دەپ ەستىدىم، سونىڭ جۇمىسىنان قولىڭ تيمەي قالعان شىعار، تۇسىنەم، رەنجىگەن جوقپىن. ولجاس پەن مۇرات كەلدى، سەن كەلە العانىڭدا ءتىپتى جاقسى بولاتىن ەدى، - دەدى بالاشا قالبالاقتاپ.

...زىليحا اپايمەن شۇيىركەلەسىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە ول كىسىگە:

- اپاي، ماعاڭنىڭ قولىڭىزدا بار شىعارمالارىنىڭ ءبارىن ماعان بەرىڭىز، نەشە دانا كاجەت دەسەڭىز، سونشا ەتىپ ماشىڭكەلەتەيىن، كىتاپ ەتىپ تۇپتەتەيىن.

- قالقام، ماعجان ءالى اقتالعان جوق قوي؟! ساعان دا... -  دەپ مۇدىرگەن، سەسكەنىڭكىرەگەن  اپايدى:

- اپاي، مەن ساسپاي، ءسىز ساسپاڭىز، - دەپ  ازىلدەپ: - تۇپتەتىپ، ازىرلەپ قويايىن، ايىمىز وڭىنان تۋاتىن كۇن بولار، سوندا باسپاعا تاپسىرا قويۋعا دايىن  تۇرسىن، جاراي ما؟ - دەدىم.

تالاي تاۋقىمەت تارتقان، سان الداۋ-ارباۋ كورگەن جاننىڭ وزىمە سەنەر-سەنبەسىن بولجاي الماسام دا، مارقۇم اقىن اعامىزدىڭ ادەبي مۇراسىن قالايدا بارىنشا جيناقتاۋ، ۇقىپتاپ ساقتاۋ كەرەكتىگىن ويلاعانمىن. اپاي پاتەرىنىڭ اۋلا جاقتاعى تەرەزەسىنە موينىن بۇرىپ، سىرتقا كوز تاستاپ، بىرەر مينوتتەي ءۇنسىز وتىردى دا، ويىمدى وقىپ بولعانداي-اق:

- عابباس قالقام، ساعان سەنەمىن، - دەدى. داۋىسى دىرىلدەپ شىقتى. جۇرەگىم جۇلقىپ قالعانداي ءبىر كۇي كەشىپ، ونەبويىم ىسي قالدى. سول ارەدىكتە ماعان جايلاپ بۇرىلىپ قاراعان اپايدىڭ كوزىنەن جاس توگىلىپ كەتتى...

ماعاڭنىڭ ولەڭ-داستاندارى، ادەبي اۋدارمالارى جاريالانعان گازەت-جورنالداردى ىزدەپ تابۋ، كوشىرمە جاساتىپ الۋ، ارينە، اپايعا قيىن بولعان. اقى-پۇلىن تولەۋ بىلاي تۇرىپتى، كەدەرگى-كەسىر جەتەرلىك كەزدەردە اشىق ىزدەۋدىڭ ءوزى قانداي تاۋەكەلدى قاجەت ەتتى دەسەك شە؟!. كۇيەۋىنە جاعىلعان   كۇيەنى كەتىرۋ ءۇشىن جان تىنىشتىعىن ۇمىتقان، ماعاڭ  العاش تۇتقىندالعاندا سوڭىنان «يتجەككەنگە» بارىپ، ودان ماعاڭنىڭ حاتىن ماسكەۋگە، ماكسيم گوركيگە جەتكىزگەن، ماعاڭنىڭ ول جولى اقتالۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپشى بولا بىلگەن، ال ەكىنشى رەت تۇتقىندالعان ەرىنەن ايرىلعان سوڭ بۇگىنگى بىزگە دە، كەلەر ۇرپاققا دا قاجەت قىرۋار ءىس تىندىردى. قولىنان كەلگەنىنشە قورعانباي قيمىلداپ، سىرعا، جۇزىك، ساقينا، القا اتاۋلىسىن ساتىپ، گازەت-جۋرنال رەداكتسيالارىنان ماعجان اعانىڭ ادەبي مۇراسىن جيناپ، ساقتاپ باقتى. اپاي قايتىس بولعاننان كەيىنگى (1994 جىلى) ەكى-ءۇش جىل كولەمىندە كەيبىرەۋلەر ول كىسى تۋرالى «ايتقانىنىڭ ءبارى – وتىرىك» دەپ عايبات ءسوز ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇردى، ال زىحاڭا قولبالا بولىپ كەتكەن دەرلىك جاناشىر تۋىسى جۋرنالشى ءسۇنيات باكەنوۆ ماعاڭنىڭ دا، زىليحا اپايدىڭ دا ءومىرىن جاقسى بىلەدى ەكەن (الماتىدا تۇرادى، زەينەتكەر), عايبات سوزدەردىڭ ورىنسىز، ۇيات ەكەنىن ايتتى. مەن وعان سەندىم، سەبەبى: سۇكەڭ - جازۋشىلار وداعىمىزدا كوپ جىل قىزمەت ىستەدى، نە تەرىس ءسوزى، نە تەرىس ءىس-ارەكەتى بولماعان سىيلى ادام. ءيا، كىم نە دەسە دە، مەيلى، ال، مەنىڭشە، ماعاڭنىڭ شىعارمالارىن جيناپ، ساقتاپ، قىزعىششا قورىپ، بىزگە جەتكىزگەنى ءۇشىن-اق زىليحا اپايدىڭ ارۋاعىن قۇرمەتتەۋگە ءتيىسپىز.

- مەن تابا الماعان ولەڭدەرى، باسقا دا دۇنيەلەر ءالى دە بارى ءسوزسىز. مەنى «حالىق جاۋىنىڭ قاتىنى» دەپ ارحيۆتەرگە ماڭايلاتپايتىن، گازەت-جۋرنال رەداكتسياداعىلارمەن ءتىل تابىسۋ دا  وڭاي بولا بەرمەدى. كەڭشىلىك بولار كۇن تۋسا، ماعجاندى ىزدەۋشىلەر شىعار، از بولماس تا، قالعانىن سولار تاۋىپ الار... - دەپ ويلانا سويلەپ ءسال كىدىرگەنى، ودان سوڭ تاڭدانىستى ۇنمەن: -   1923 جىلى تاشكەندە اراب ارپىمەن شىققان ولەڭدەر جيناعىن عابيت مۇسىرەپوۆ اعالارىڭ الىپ ەدى، ءبىرجارىم جىل بولدى، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، نەشە رەت تەلەفون سوقسام دا، قايتارىپ بەرەر ەمەس، - دەپ، ماعان سۇراۋلى كەسكىنمەن  قاراعانى  ءالى  كوز  الدىمدا.

- عابەڭمەن  سويلەسەرمىن، بەرەر، - دەگەنمىن. ءيا، عابەڭە تەلەفون شالىپ، نيەتىمدى ايتتىم.

- سولاي ما-ا؟ - دەدى سوزا سويلەيتىن داعدىسىمەن.

- كىتاپ كەرەك بولىپ تۇر، بۇگىن بە، ەرتەڭ بە، تەزىرەك بەرىپ جىبەرىڭىزشى! — دەدىم. ءبىراز  ۇنسىزدىكتەن  كەيىن:

- جارايدى، - دەدى.

كىتاپتاعىلارىن،  گازەت   قيىندىسىنداعىلارىن، ماشىڭكەمەن، قولمەن كوشىرىلگەندەرىن جيناقتاپ، رەتتەپ، اپايمەن كەلىسىم بويىنشا ءتورت دانا ەتىپ ماشىڭكەلەتتىم. ەكى تومعا ءبولىپ تۇپتەتتىم. بىرىنشىسىنە "باتىر بايان", "قورقىت" داستاڭدارى مەن 221 ولەڭىن، ەكىنشىسىنە ماكسيم گوركيدىڭ انا تۋرالى اڭگىمەلەرىنىڭ، مامين-سيبيرياكتان، ت.ب. اۋدارعاندارىن، ماقالالارىن توپتادىم. ول جۇمىسقا تولەر اقى وزىمە اۋىرلاۋ بولعان تۇستا سىرالعى ءىنىم مۇرات اۋەزوۆپەن اقىلداسىپ ەدىم، ول سوزگە كەلمەستەن كومەكتەستى. ادەبي قور مۇشەلەرىنە جارعىمىز بويىنشا جىلدا، نە جىلارا اقشالاي كومەك بەرەتىن رەتىمىز بار-دى. مۇراتقا  «شىعارماشىلىق جۇمىس كەزىندەگى ماتەريالدىق جاردەم جاساۋ» دەگەن باپ نەگىزىندە ءوتىنىش جازدىرىپ، «130 سوم بەرىلسىن» دەپ قول قويىپ، بۋحگالتەريادان الدىرىپ، باسپالارمەن بايلانىس جونىندەگى قىزمەتكەرىمىز تويبولدىعا مۇراتتىڭ كوزىنشە تاپسىردىم. ءبىر «قىزىق» ءجايت: كەيىندە، 2014 جىلى بولار، مۇراتتىڭ ءبىر سۇحباتىنان: «ولجاس بار ءبارىمىز ماعجاننىڭ شىعارمالارىن جيناپ قۇراستىرۋعا اقشا جيناپ بەردىك» دەپ مەنىڭ اتى-ءجونىمدى اتاپتى. «جاسىرىن كىتاپتىڭ» جاسالاتىنىنان ولجاس مۇلدە حابارسىز بولدى. نەلىكتەن ەكەنىن بىلمەيمىن: مۇرات ءىنىم ولجاستى ورىندى سىننان قورعاشتاپ، ماداقتاپ جۇرەدى، ونى «پوەت وت بوگا» دەپ تە شاشباۋلاپ، سىناعانداردى مايمىلعا تەڭەگەنى بار. مەن، ارينە، مۇراتتىڭ  «اقشا جيناپ بەردىك» دەگەن جالعان سوزىنە جاۋاپ قايتاردىم...

فوتوسۋرەتتەردى قاراپ وتىرعانىمىزدا ون بەس شاقتى ادام توپ بولىپ تۇسكەن بىرىنە كوز توقتاتىپ:

- اپاي، مىنا فوتودا كىمدەر بار، قاي جىلعى؟ - دەگەنمىن.

- بۇل، ەگەر ۇمىتپاسام، ماعجان ءبىرىنشى تۇتقىننان بوساعاننان كەيىن ماسكەۋدە بولعانىمىزدا سونداعى جولداستارىمەن، تانىستارىمەن تۇسكەنى   عوي دەيمىن... ماسكەۋدە دوستارى، جولداستارى بولدى. الەكساندر بلوكپەن، تاعى باسقا اقىندارمەن ارالاسقان. بلوكپەن بىرگە تەاترعا ەكى-ءۇش رەت بارعانبىز.

- مىنا فوتودا بلوك جوق سياقتى، ال ماعاڭ قايسىسى؟ - دەدىم. بلوكتىڭ فوتولارىن سان كورگەندىكتەن ونىڭ مۇندا جوقتىعىنا ءشۇبالانبادىم، ال بەينەسى  كوزىمىزدەن  ەرتە  تاسا  بولعان ماعاڭدى تاني المادىم.

- بلوكپەن دە فوتوعا تۇسكەنىمىز ەسىمدە، بىراق، ول فوتونى العان-الماعانىمدى بىلمەيمىن، "بايتال تۇگىل باس كايعى" بولعاندا نەمىزدىڭ، قايدا قالعانىن بىلەر ەس بولدى ما بىزدە؟!. ءيا، اڭداعىدا بلوك جوق، ال ماعجان بار... - دەپ اپاي اسا اجارلى جىگىت بەينەسىن سۇق ساۋساعىمەن نۇسقاڭقىرادى دا، سونسوڭ باسىنداعى سارى شاعي ورامالىنىڭ ءبىر ۇشىمەن اۋەلى ماعاڭنىڭ بەينەسىن، ودان كەيىن باسقالارىن اقىرىن عانا سيپاي ءسۇرتىپ، ءبىر كۇرسىنىپ قويدى...

- اپاي، بۇل فوتونى دا الايىن، ۇلكەيتتىرەيىن، - دەدىم.

- الا عوي، - دەدى.

ماعاڭنىڭ فوتوبەينەسىن قولجازبا-كىتاپ كولەمىنە ساي 17x22 سم.   ەتتىرىپ ءتورت دانا جاساتتىم دا، ءبىرىنشى تومدارىنىڭ بەتاشارىنا جەلىمدەدىم. گازەت-جۋرنالداردا ماعاڭنىڭ شارشاڭقىراعان كەيىپتەگى فوتوسى شىعىپ جۇرگەن. بۇيراسىنداۋ شاشى ماڭدايىن جابىڭقىراعان، ءوزى بۇيىعىڭقىراعان كۇيدەگىسى.  ال مىنا فوتوسىندا ماعاڭ - جىگىتتىڭ سۇلتانى! ءبىر كورگەندە-اق تالاي كوزدى سۋىرىپ الا جازداعان شىعار دەرلىك سۇلۋ بەينە! ونىڭ ءبىر داناسىن 2002 جىلى "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا الىپ بارىپ، جاۋاپتى حاتشى ەركىن جاپپاسوۆقا تاپسىردىم. "ماعجان  اعامىز عاجاپ كوركەم بولعان ەكەن عوي!"  دەپ تاڭقالدى. ول سۋرەتتى باسقا دا گازەت-جۋرنالعا تاراتتىم.

...جاسىرىن جاسالعان (سامويزدات) سەگىز كىتاپتى زىليحا اپايعا الىپ باردىم.

- اپاي، مىنە، دايىن بولدى! - دەدىم، قۋانىشىمدى جاسىرماي.

- راحمەت، قالقام!..  راحمەت!..  كوپ...  ءجۇز  جاسا! - دەپ  قالبالاقتاعان  اپاي كوز جاسىنا يە بولا الماي، كىتاپتاردى كەزەك-كەزەك سيپالاي بەردى...

كىتاپتىڭ بىرەۋىن اپايدىڭ وزىندە قالدىرىپ، وزگەسىن: مەملەكەتتىك ارحيۆكە، ورتالىق كىتاپحاناعا، ءانۋار الىمجانوۆقا بەرمەك بولعانبىز. سونى ەسكەرىپ:

- مەن ۇشەۋىن اپارىپ تاپسىرايىن، ءسىز اۋرە بولماڭىز، جاراي ما؟ - دەپ ەدىم، اپاي باسىن شايقاپ، بىلەزىكتى وڭ قولىن سىلتەپ:

- قالقام، مەن باسقاشا ويلاپ وتىرمىن. ارحيۆكە، كىتاپحاناعا تاپسىرمايىق، ولاردى ءابدىلدا تاجىباەۆ الىپ، قۇرتىپ جىبەرەدى، ول ماعجانعا تىرىسىندە جاۋ بولىپ ەدى، ولىسىندە دە ءالى جاۋ... جوق، كىتاپتى ونىڭ قولىنا تۇسىرمەيىك! بىرەۋىن ءانۋار الىمجانوۆقا بەر، بىرەۋىن ءوزىڭ ال، بىرەۋىن... ولجاس سۇلەيمەنوۆكە  بەر، - دەدى، انشەيىندەگى  قوڭىر ءۇنى شىڭىلداڭقىراپ شىعىپ.

تىلەگىن ورىندادىم. تومداردىڭ العى بەتىن وزگەرتكەن جوقپىن، وندا "ارحيۆكە تاپسىرىلدى" دەپ قازاق، ورىس تىلدەرىندە قىسقاشا سىلتەمە-تۇسىنىك جازعانمىن-دى.

ءانۋار وزىنە تاپسىرىلعاندى: "سەن ءارحيۆشى-تاريحشىسىڭ عوي، مەنەن گورى سەندە بولعانى دۇرىس شىعار" دەپ جازۋشى امانتاي ساتاەۆقا سىيلاپتى. جاقسى جولداسىم، سىرلاسىم امانتايدىڭ ماعان ويىندا جوق ولجاعا كەنەلگەنىن ايتىپ، «ۇپاي تەڭەستىرگەنى» بار.  ال ەكىتومدىقتىڭ باسقا داناسىن ءبىر كۇنى جازۋشىلار وداعى كەڭسەسىنىڭ پودۆالىنان تاۋىپ الدىم. سول جىلى، كەڭسە كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىلگەندە، بوساتقان كابينەتتەردە قالا بەرگەن كىتاپتار پودۆالعا تۇسىرىلگەن ەكەن. الدەبىر مەرەيتوي الدىندا ءبىر كىتاپتار كەرەك بولدى دا، اقىن جولداسىم سابىرحان اسانوۆ ەكەۋىمىز پودۆالدىڭ كىلتىن الىپ تۇسكەنبىز. كىتاپتار ورتاعا ءۇيىلىپ تاستالعان ەكەن. سابىرحان اڭىرىپ تۇرىپ قالىپ: "استاپىراللا! مىناۋ سۇمدىق قوي!" - دەدى. شىنىندا سولاي بولعانمەن، نە ىستەرسىڭ، كەرەگىمىزدى ىزدەۋگە كىرىستىك. ءبىر تۇستان وزىمە تانىس قوس قوڭىر تومدى كورىپ قالدىم دا، دەرەۋ ۇمتىلىپ بارىپ الدىم. "و نە؟ نە كىتاپ؟" دەدى سابىرحان. مەن كورسەتتىم، ايتتىم. (جازۋشىلار وداعىنداعى ءتورتىنشى حاتشىلىق قىزمەتىنەن كينەماتوگرافيا كوميتەتىنىڭ توراعالىعىنا اۋىسىپ كەتكەن ولجاستىڭ كابينەتىندە قالعان كىتاپتارمەن بىرگە شىعارىپ تاستالعانىن ءتۇسىندىم). سابىرحان: "ماعان بەرشى!" دەدى، قۇمارتا قالىپ. كوڭىلىن جىقپادىم، ءبىرىنشى تومىن بەردىم. ال ەكىنشى تومىن جازۋشى-سىنشى پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشەۆ: "ماعجان جۇماباەۆتىڭ اۋدارمالارى تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەك جازۋىما كەرەك ەدى" دەپ  سۇراپ  الدى.

ماعاڭ تولىق اقتالدى. قۋانىشىمىزدا شەك بولعان جوق. باسپادان العاشقى جيناعى شىقتى. ءبىر كۇنى  اپايعا بارىپ، قۇتتىقتاپ:

- اپاي، كوڭىلىڭىزدەگى پالەن باتپان زىلدەن قۇتىلدىڭىز عوي، ءسۇيىنىشىڭىز ۇزاعىنان بولسىن! - دەدىم. اپاي قۇشاقتاپ، بەتىمنەن ءسۇيدى دە:

- وتىرشى، ساعان ءبىر نارسە ايتايىن. ماعجاننىڭ اقتالعانى، كىتابى شىققانى  - حالقىنا كۋانىش، ماعان كەش بولسا دا، ازداپ بولسا دا باقىت. ءبىراز جاسارىپ تا قالدىم، - دەپ جىميدى. - بىراق... - اپاي قاباق شىتتى. دوڭگەلەك كوزى كىرەۋكەلەندى. – ورىستار: "سيلا ەست، ۋما نە نادو" دەيدى عوي، سولاي بولدى. اناۋ تسەكاداعىلار كۇش كورسەتۋدەن ءالى دە تانار ەمەس، كىتاپتىڭ العىسوزىن الگى ءابدىلدا تاجىباەۆقا جازدىردى، مەنىڭ قارسىلىعىما قارامادى، ۇياتسىزدار!..

- اپاي، وعان قامىقپاڭىز، تاجىباەۆ تا، تسەكاداعىلار دا جۇمىرباستى پەندەلەر ەمەس پە، - دەپ جۇباتقان بولدىم. ال اپايدىڭ نارازىلىعى ورىندى ەدى.

- "جۇمىرباستى" دەيسىڭ، شاقشاباستىلاردا دا ازداعان اقىل بولۋى  كەرەك قوي؟! ءومىر بويى ماعجاڭدى جامانداپ كەلگەن ءابدىلدا تاجىباەۆ اياقاستىنان ماعجانشىل بولا قالىپتى! ودان باسقا جازا الاتىندار جوق  بولعانى ما؟ تىم بولماسا مىنا ءتىرى وتىرعان مەنىڭ قارسىلىعىما قۇلاق قويسا ەدى؟  "ە، ول كەمپىردىڭ بارى نە، جوعى نە" دەگەندەرى مە؟!. پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنەنمىن دەپ نىعىزدانىپ ءبىر جىگىت كەلدى، بەتىنىڭ ءبارى تۇك پە، ءبىرتۇرلى، قيقوڭىز سياقتى سۇيكىمسىز. ء"سىز كەلىسپەسەڭىز دە، العىسوزدى ءابدىلدا تاجىباەۆقا جازدىرامىز!" دەپ كۇش كورسەتىپ كەتتى. سويلەسەيىن، حال-جاعدايىن بىلەيىن، پىكىرىن ەستيىن دەپ كەلمەپتى، سىرەسىپ كىرىپ، سىرەسىپ شىقتى. بىردەڭەتاي  بىردەڭەبەكوۆ دەدى مە...  اتى-ءجونى...  مەن عۇمىرىمدى ماعجاندى جوقتاۋمەن وتكىزدىم، ءبىرىنشى تۇتقىندالعاندا سوڭىنان سىبىرگە بارىپ سەندەلدىم، ال ايىرىلىپ اڭىراپ قالعاننان كەيىن ونىڭ جازعاندارىن جيناۋعا كىرىستىم، رەداكتسيالاردان، كازگۋ-ءدىڭ ارحيۆىنەن ىزدەپ، كورىنگەنگە جالىنىپ، جاۋتاڭكوز بولىپ، اش-جالاڭاش ءجۇرىپ جينادىم، - دەگەنىندە اپايدىڭ كوزىنەن جاس دومالاپ-دومالاپ كەتتى. مەن جۇباتىپ  باقتىم. - تسەكاسى بار، باسپاسى بار بارىندە... جاپ-جاس جىگىتتەر... جۇرەكتەرى قانداي قاتتى... اپپاق باسىممەن جالىنسام دا، ەشبىرى جىبىمەدى... ءبارى كۇشتى ەكەن باياعىداي... عابباس قالقام، اناۋ-مىناۋ بوس ءسوزدى ايتىپ، سەنى شارشاتىپ جىبەردىم بە، كەشىر!

- شارشاتقان جوقسىز، اپاي، ولاي دەمەڭىز، ال بىزگە كەرەگى - ءسىزدىڭ ەندى قاجىماۋىڭىز، قايراتتانا ءتۇسۋىڭىز. ماعاڭنىڭ ۇلى تويى باستالىپ كەتتى، توپ ورتامىزدا ءوزىڭىز بولىپ، تالاي سالتاناتتى كورەسىز، ياعني، وتكەننىڭ كەرەگى جوقتارىن ەسىڭىزگە الا بەرمەڭىز، كۇشىڭىزدى ساقتاڭىز، اپاي!

- قالقام، ماعجاننىڭ قۋعىن كورەتىندەي، "حالىق جاۋى" دەپ قۇرتىپ جىبەرەتىندەي جازىعى بولعان جوق. لەنيندى، رەۆوليۋتسيانى ۇناتپاي ءبىر-ەكى  ولەڭ جازعان، ايىبى سول شىعار. ونىسىن دا اناۋ باققۇندەستەرى ورشىتە ايتىپ، اسقىڭدىرىپ جىبەردى... جارىقتىق ءبىلىمدى ادام ەدى جانە ايتقانىنان قايتپايتىن، ەشكىمنەن يمەنبەيتىن ەدى. ءبىرىنشى رەت قامالىپ، شىعىپ كەلگەن سوڭ وسى الماتىدا وعان جۇمىس بەرمەي قويدى، گازيت-جورنالعا جولاتپاي قويدى. بىردە ءتۇن ورتاسىندا ءوڭى قاپ-قارا بولىپ كەلدى، ميىنا قان قۇيىلىپ كەتەتىن شىعار دەپ قورىقتىم، قۇداي ساقتادى، ايتەۋىر. "اناۋ تورەشىكتەر مەنى جىنداندىراتىن شىعار. "ستالين جولداستان، پارتيادان، حالىقتان كەشىرىم سۇراپ حات جاز!" دەپ قيناپ ءبىتىردى. مەن شارشادىم، قاجىدىم. "نەندەي ايىپ تاقساڭدار دا، نە دەپ جازساڭدار دا مەيىلدەرىڭ، اكەلىڭدەر، بارىنە قول قويىپ بەرەمىن دەدىم دە، قول قويىپ بەرىپ قۇتىلدىم، جينالا بەر، ەرتەڭ ەلگە كەتەمىن، بۇلارعا قارامدى كورسەتپەيمىن، ەندى ولىگىمدى عانا كورەر!" دەدى... ءسويتىپ، قىزىلجارعا كەتتىك. بىراق وندا دا تىنىشتىق بولمادى، قىزمەتكە المادى. امال نە، اقىرىندا زووتەحنيك بولدى، ءبىر جاميعاتىنىڭ جاردەمىمەن. قاراپ وتىرىپ ولە مە ەندى... ءبىر ايدان كەيىن ول جۇمىستان دا بوساتتى، الماتىدا قالعان "دوستارى" ايقاي سالىپتى: "حالىق جاۋىنا قامقورلىق جاساۋشىلار تابىلدى!" دەپ... كوپ سويلەپ كەتتىم-اۋ، قويايىن وسىمەن. قايسىبىرىن ايتارسىڭ... - اپاي ورامالىنىڭ ۇشىمەن كەزىن تاعى ءسۇرتتى. سودان كەيىن: «جازۋشى» دەپ اتالاتىن باسپادان ءبىر جىگىت كەلىپ، مەنەن ءوزىڭ جاساپ قويعان ەكى تومدى سۇرادى، ەستىگەن عوي. «ماعجان اعانىڭ اقتالعانىنا ءبارىمىز قۋانىپ، كىتابىن تەز شىعارماقپىز» دەدى. مەن ەكى تومدى ۇسىنىپ وتىرىپ: «بۇلاردى عابباس قابىشەۆ دايىنداعان، ءبىرىنشى تومىنىڭ العاشقى بەتىندە جازۋلى، سونى اتاپ جازىڭدار» دەپ ەدىم، شىركىندەر جازباپتى»، - دەدى رەنجۋلى ۇنمەن.

- اپاي، ونى ەسكە الماي-اق قويىڭىز، ماعان ماعاڭنىڭ جيناعى شىققانى عانا كەرەك ەدى عوي، - دەدىم.

...كەيىندە قايسىبىر گازەتتەردە شاڭ بەرىپ قالىپ جۇرگەن "ماعجان جۇماباەۆتىڭ حاتى"  ماعاڭنىڭ "قول قويىپ بەرىپ قۇتىلدىم"  حاتى بولدى.

قولدارىنا تۇسسە، ادام تۇرعاي، قۇدايدى ۇرىپ ولتىرۋگە دايىن قاراپيعىلدىلارعا  قور بولدىڭ-اۋ، قايران ماعا!..

جاسى توقسانعا تاقالعان زىليحا اپاي: «ماعجاننىڭ سۇيەگى قايدا قالعانىن كىم ءبىلسىن، تۋعان جەردىڭ توپىراعى ەڭ بولماسا ماعان بۇيىرسىن» دەپ سولتۇستىك قازاقستانعا، قىزىلجارعا قونىس اۋدارىپ، سوندا باقيعا اتتاندى.

2008-جىل.

قوسىمشا: قازەكەم الىپقاشتى سوزگە باي عوي. سول «بايلىعىمەن» باردى جوق ەتىپ، جوقتى بار ەتە بەرەدى. وعان شىعىس قازاقستان وبلىستىق «ديدار» گازەتىڭىڭ بيىلعى ماۋسىم ايىنىڭ 18-ءى كۇنگى سانىندا جاريالانعان «ابدوللا ءابدىراحمانوۆ: سۋرەتتەگى ادامنىڭ ءوڭى ماعجانعا ۇقسايدى» دەگەن شاعىن ماقالانى وقىپ، سۋرەتكە كوز سالعاندا تاعى دا كۋا بولدىم. اڭگىمە مارقۇم اقىنىمىز ماعجان جۇماباەۆ حاقىندا ەكەن. گازەتكە دەرەۋ ماقالا جازىپ جىبەردىم. جاريالاندى. قىسقاشا مازمۇنى بىلايشا:

ماعاڭ جايىنداعى بوس ءسوزدى تىزەر بولسام، مىسالى: ابدوللا اقساقال ماگادان تۇرمەسىندە بىرگە وتىرىپتى; باۋىرجان مومىشۇلى كراسنويارسك قالاسىندا جۇزدەسىپتى; جەرلەسى حامزا ابدۋللين «1956 جىلى نوۆايا زەمليا دەگەن جەردە ايداۋدا قايتىس بولعانىن» ءبىلىپتى... سولاردان الدىمەن باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ «كەزدەسكەنىنە» توقتالسام، مەن باۋكەڭمەن ءۇش مارتە اڭگىمەلەسكەنىمدە – سوناۋ اشتىق، «حالىق جاۋى» ناۋقانى، سوڭعى سوعىس، ادەبيەت جانە زامان تۋرالى پىكىرلەرىن بارلاعانىمدا كوپ ءجايتتى داعدىسىنشا قاداپ-قاداپ ايتتى. «قازاق ءتىلىنىڭ ەرتەڭى مەنى قاتتى الاڭداتادى» دەپ ءبىر تۇيسە، «ساكەن سەيفۋللين قۋاتتى، سىمباتتى اقىن بولدى» دەپ ەكى تۇيسە، «ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «دالا»، «قۇلاگەر» داستاندارى عاجاپ! دۇرىس پا؟!» دەدى، ماعان جورتا ەجىرەيىڭكىرەپ. باسقا اقىن-جازۋشىلارعا قاتىستى ەشتەڭە دەمەدى. باۋكەڭ ەگەر ماعجان جۇماباەۆتى تاۋقىمەتتى كۇندەرىندە ءبىر رەت قانا كورسە دە، كۇيىنە ايتارى ءسوزسىز ەدى. ەشبىر جازباسىندا «كەسكەسكەنى» تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جانە جوق. ال «باۋىرجان مومىشۇلى ماعجان جۇماباەۆتى كورىپتى، سويلەسىپتى، «كەشىكپەي الىپ قايتامىن» دەپتى» سياقتى بوستەكى ءسوز بەرتىندە، سوڭعى ون شاقتى جىلدا، پايدا بولدى. باۋكەڭنىڭ ارۋاعىن ساۋدالاعان ول «بىلگىشتەردىڭ» كىم ەكەنى بەيمالىم. وكىنىشكە قاراي، ءبىراز جۇرت سولارعا قالايدا سەندى... «حالىق جاۋى. اتىلسىن!» دەگەن ۇكىمگە ىلىككەندەردەن «پالەنباەۆتىڭ ءتىرى قالعانىن» قايسىسىمىز ەستىدىك؟ ماگادان دوزاعىنداعى ماعجاندى بوساتىپ الىپ قايتارلىق قۇدىرەت باۋكەڭدە بولىپ پا ەكەن؟

بۇگىندە 96 جاستاعى ابدوللا ءابدىراحمانوۆ تۇرمەدە ماعاڭمەن 1948- جىلدان 1951-جىلعا دەيىن بىرگە بولعانىن، جازا مەرزىمى 1948 جىلى بىتەتىن اقىن لاگەردەگى ەكى سودىردىڭ كەسەلىنەن تاعى سوتتالعانىن، ونىمەن بىرنەشە رەت سويلەسكەنىن، ءمايىتىن كوزىمەن ۇزاتا ىشتەي قوشتاسقانىن ايتىپتى، ال امانات ەتكەن ولەڭ بلوكنوتىن ۇرلاتىپ العانىنا، «جاس الاش» گازەتىنىڭ قولقالاۋىمەن ماگادانعا بارعاندارىندا ماعاڭنىڭ قابىرىن تابا الماعانىنا الىگە دەيىن وكىنەدى ەكەن. قولدان سالىنعان سۋرەتتى كورگەنىندە: «ۇقسايدى» دەپتى.

وسىنداي «عاجايىپ وقيعالاردى» ەستىگەنىمدە، وقىعانىمدا سولاردى تاراتۋشىلارعا، ولارعا سەنۋشىلەرگە قايران قالامىن. شىركىن-اۋ، ءسال-ءپال ويلانۋ كەرەك قوي! مىسالى، ابدوللا اقساقال: «...سولاي دا سولاي بولدى» دەگەندە جانىندا تۇرىپ: «ءيا، ابەكەڭ دۇرىس ايتادى، مەن كۋامىن» دەگەن كىم بولدى؟ نەمەسە قاندايدا ءبىر دەرەكتىڭ شىندىعى، جالعاندىعى قۇر سوزبەن دە بەكي بەرە مە، ونى دالەلدەيتىن قۇجات قاجەت ەمەس پە؟ «ماعجاننىڭ سۋرەتىن» سالعان كىسى ونى ماعاڭنىڭ جۇزىنە قاشان، قاي جەردە قاراپ وتىرىپ سالعان؟ الدە ابدەن تانىس بولعاندىقتان سىرتتاي سالىپ پا؟ دەرەك كوزى قايدا؟ ال بۇل سۋرەتتى ماعاڭنىڭ ءوڭى تۇرعاي سىرت ءپىشىنىن دە كورمەگەن ابدوللا اقساقال قالايشا قۇپتادى؟

بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ قىسقا دا نۇسقا. الاشتىڭ ارىستارى تۋرالى دەرەكتى فيلم جاساۋمەن كوپتەن بەرى شۇعىلدانىپ، بىرنەشە ءفيلمى اقيقاتتىعىمەن كوپشىلىكتى ريزا ەتىپ جۇرگەن بەلگىلى كينورەجيسسەر ەركىن راقىشەۆ مىرزا ءوزىمىزدىڭ، رەسەيدىڭ مۇراعاتتارىندا، ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتتەرى قۇزىرىنداعى مۇراعاتتاردا بولىپ، اياۋلى ارىستارىمىزدىڭ قايسىسى قاشان، قايدا سوتتالعانى، اتىلعانى جايىنداعى قۇجاتتاردان رۇقسات ەتىلگەنىنە قاراي كوشىرمە العان. ول ىزدەنىستەرى جايىندا رەسپۋبليكالىق بۇقارالىق اقپاراتتاردا ماقالالارى، سۇحباتتار جاريالاندى. كوشىرمە العان قۇجاتتاردىڭ ءبىرى – الماتىدا اتىلعاندار ءتىزىمى. وندا: «ماگجان جۋماباەۆ. راسسترەليان 19 مارتا 1938 گ.» دەپ تۇر. دەمەك، ماعجاننىڭ ماگاداندا، كراسنويارسكىدە، نوۆايا زەمليا، ت.ب. جەرلەردە «ايداۋدا بولعانى، تۇرمەدە وتىرعانى» – كادىمگى الىپقاشتى ءسوز، «ۇلى اقىن ماعجان جۇماباەۆتى كوردىم، سويلەستىم» دەۋ – ارزان اتاقتى مالدانۋشىلىق! 1938-جىلى اتىلعان ادامدى ون جىلدان كەيىن، 1948-جىلى، ءتىرى كۇيىندە كورە الاتىنداي ول قاي سيقىر، كىمنىڭ سيقىرى؟

گازەتتەگى «ماعجاننىڭ سۋرەتى» ماعاڭنىڭ اقتالعاننان بەرىدە گازەت-جۋرنالداردا، كىتاپتارىندا شىققان سۋرەتتەرىنىڭ بىردە-ءبىرىن ماڭايلامايدى. ويجوتامەن سالىنعان.

ءيا، «سيقىرشىلار» ساكەن سەيفۋلليننىڭ ارۋاعىن دا مازالادى. «مەن ساكەندى ماگاداندا كوردىم، سويلەستىم»، «مەن ساكەندى سىبىرگە پويىزبەن اكەتىلىپ بارا جاتقانىندا ۆاگوندا كورىپ، تىلدەسىپ ۇلگىردىم»، دەگەندەي جالعان ءسوز اۋىزشا دا، جازباشا دا جەلپىندىرىلدى. ءسويتىپ، ول اعامىزدىڭ دا سۇيەگىن ىزدەگىشتەر تابىلدى. باياعى – ءوزىنىڭ اتىن شىعارۋ، از دا بولسا اتاق-داڭقتان ۇلەس الىپ قالۋ. ال ە. راقىشەۆ كوشىرمەسىن العان تىزىمدە: «ساكەن سەيفۋللين. راسسرەليان 25 فەۆراليا 1938 گ.» دەلىنگەن.

سونىمەن، ۇلكەن-كىشى اعايىندار، ماعجان اعامىزدىڭ ارۋاعىن دا، ساكەن اعامىزدىڭ ارۋاعىن دا مازالاۋدى توقتاتۋىمىز كەرەك.

عابباس  قابىشۇلى

Abai.kz