قاراگەر تاي
(اڭگىمە)
ءبىر قۇلاعىنىڭ كەم ەستيتىنىنە ىڭعايسىزدانىپ، اڭگىمەدەن قۇر قالىپ قويماۋ ءۇشىن اۋىزى جىبىرلاعاننىڭ بارىنە باس يزەپ، كۇلە بەرەتىنىنە قاراپ تانىمايتىن بىرەۋلەر اقىل ەسىندە دە اقاۋ بار دەپ ويلاپ قالۋى مۇمكىن. وزىنە قادالعان سۇق كوزدەردەن ودان سايىن ىڭعايسىزدانىپ ءوز جاسىنا ساي كەلمەيتىن اق باسقان شاشىن الاقانىمەن ۇيپالاپ، ابىگەرلەنىپ قالاتىنى بار. اسىرەسە، ايەل تۇقىمى جانىنا جاقىنداپ كەتسە تۇراردىڭ كوزى جىپىلىقتاپ، جۇگىرىپ قان قىزدارماي-اق ءون باسىن تەر اسىپ، ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزارىپ، تەمەكىنىڭ ىسىنا سارعايعان تىستەرىن كورسەتىپ، ەبەدەيسىز جىمىڭداي بەرەتىن قىلىعىن ءبىلىپ العان قۋاقى جەڭگەلەر جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ، قايماق تولى بۇيەندەي ىركىلدەگەن ومىراۋلارىمەن ءتۇيىپ كەتەدى. بۇنداي كەزدە تۇراردىڭ ءتۇرىن ادام اياعانداي.
سول تۇراردىڭ قۋ ايەلدەردىڭ تىرناعىنان قۇتقارىپ الماق بولعان اتام الىستان بالدىز بولىپ كەلەتىن جارباگۇلمەن تانىستىرماق بولدى. اجەمە قىستان قالعان ءسۇر ەتتى قازانعا سالدىرىپ، ءوزى جارباگۇلدى الىپ كەلۋ ءۇشىن ءۇش اياقتى موتوتسيكىلىن ءمىنىپ الدى دا، اۋدان ورتالىعىنا كەتتى. تەمەكىسىنىڭ كۇلى ءبىر قارىس بولعانشا تۇسىرمەي قالىڭ ويعا كەتكەن تۇراربەكتىڭ جان تولقىنىسىن ىشتەي سەزىپ-اق ءجۇرمىز.
شوقالاق جولعا سوعىلعان سايىن قالاقتاي باسىن قالتىلداتىپ، موتوتسيكلدىڭ ليۋلكاسىنا سالىپ جارباگۇلدى الىپ كەلدى. توڭكەرىلگەن شەلەكتەي الىپ باس سۇيەگىنە جۇپ-جۇقا ورىلگەن شاشى، ەركەك پىشىندەس قارا قوجىر الپەتىنە سىم سىرعاسى، تومارداي جۋان اياقتارىنا شىلتەرلى ۇلبىرەگەن ەتەگى سايكەس كەلمەيتىن جاراتىلىسى ەرەكشەلەۋ ناعاشى اپامىزدىڭ بار ەكەنىن بىلمەپپىز.
داستارحان جينالعانشا تۇراردىڭ ەزۋى دە جيىلمادى. كوزى جىپىلىقتاپ، ايتىلعان اڭگىمەنىڭ بارىنە باس شۇلعي بەرەدى. ەسىك الدىندا توپىرلاپ جۇرگەن بىزگە دە قىزىق كەرەك، تۇراردىڭ كىرپىك قاققانىن قالت جىبەرمەستەن اڭدىپ ءجۇرمىز. اتام مال شارۋالايمىن دەپ، اجەم قۇرت سىعامىن دەپ، جەڭگەلەر كينو قارايمىز دەپ سىپىرىلىپ ۇيدەن شىعىپ كەتە باردى. جاي كەتكەن جوق، ەسىك الدىندا جۇرگەن وڭشەڭ ءبىز سياقتى بالا-شاعانى جەتەكتەي كەتتى. كەش تۇسە جارباگۇل ۇيىنە قايتاتىن بولدى. ءبىر اياعىمەن تەۋىپ موتوتسيكلدى وتالدىرىپ العان اتام جارباگۇلدىڭ شىبىقتاي ءجىپ-جىڭىشكە بۇرىمىن الپامساداي ارقاسىندا سولقىلداتىپ جولعا ءتۇسىپ كەتە باردى.
«تويعا دايىندالامىز!» دەدى تۇرار ەزۋىن جيماعان كۇيى تىستەرىنىڭ ورتاسىنا شىلىمىن قىستىرىپ جاتىپ.
ەرتەڭىنە ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ شارباعىنداعى تالعا تاي اكەلىپ بايلاندى. جالعاندا تاپقان جالعىز قۋانىشى جارباگۇل ءۇشىن تۇراردىڭ اتاما بەرگەن سىيلىعى بۇل. ءومىر بويى سيىر ءوسىرىپ كەلگەن اتام ءۇشىن تايلى بولۋ ايتارلىقتاي قۋانىش ەدى. تايدىڭ كەكىلىن تاراپ، قىزىل ءجىپ بايلاپ، ەر-تۇرمان جاساتىپ، اۋداننان قاپ-قابىمەن سۇلى الدىرتىپ اياق استىنان ابىگەرلەندى دە قالدى. ءوزى قۇرالپى شالدارمەن كاۋكىلدەسكەندە سيىر باعۋدان كوز اشپاعان اتام جىلقى باپتاۋ تۋرالى اڭگىمە ايتاتىن بولدى. ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى باعىپ وتىرعانداي «جىلقىعا سۋ بەرىلدى مە؟» «تۇساۋى دۇرىس پا ەكەن؟» «سۇلى سالىنعان قاپتى تىشقان تەسىپ كەتپەسىن» دەپ ءسوز اراسىندا ايتىپ قالۋ داعدىعا اينالا باستادى. «كۇزگە تامان ەر سالىپ، مىنۋگە جاراپ قالادى» دەپ كۇن ساناۋعا كوشتى. قۇلاعىن قايشىلاپ، كەكىلى جەلبىرەپ، كىسىگە تاناۋىن كوتەرىپ وقىرانا قاراپ تۇراتىن تاي دا الاڭداۋعا تۇراتىن دەنە ءبىتىمى سۇلۋ مال بولاتىن. «قاراگەر» دەپ اتاپ الدىق.
جارباگۇل ءبىر-ەكى رەت كەلىپ كەتكەننەن كەيىن توي دايىندىعى باستالدى. اجەم بۇرقىراتىپ ءجۇن سابالادى، جەڭگەلەر بازار ارالاپ كورپە تىستاۋعا ماتا ىزدەدى. تۇرار جاق ەسىك، تەرەزە سىرلاپ ءۇي جاڭارتۋعا كوشتى.
جازدىڭ جاڭبىرلى كۇنى اۋىل شەتىندە مال قايىرىپ كەلە جاتقان تۇرار جىگىت ابايسىزدا ەلەكتر باعانالارىنان ءۇزىلىپ قالعان سىمنىڭ شەتىن باسىپ كەتىپ، دەنەسى قاپ-قارا بولىپ كۇيىپ، باقيلىققا كەتە باردى. دەنەسىن قاراۋعا بارعان ۇلكەندەر «مارقۇم ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا ىرجيعان كۇيىندە ءجۇرىپ كەتكەن ەكەن» دەستى. جارباگۇلدى ويلاپ كۇلىمدەپ كەلە جاتقانى نە توق سوققاندا جانتالاسىپ تىستەگەنگەنى بەلگىسىز.
وتىزعا كەلگەندە سىڭسۋ ايتۋ باقىتى بۇيىرمادى جارباگۇلگە. ەركەك پىشىندەس ەبەدەيسىز جاراتىلعان بەتىنە ءموپ-ءمولدىر تامشىلار جول تاستاپ جىلامسىراپ باتا ەتۋگە كەلىپ كەتتى.
قازانىڭ قاربالاسى باسىلعان سوڭ قولىندا ارقان ءجىبى بار تۇراردىڭ اعاسى سايلاۋ كىرىپ كەلدى ۇيگە.
«تايدى الىپ كەتۋگە كەلدىم، قابەكە!» دەدى. بۇل سوزگە ىشتەي كوپ دايىندالسا كەرەك، داۋىسى ساڭقىلداپ، نىق سەنىمدى شىقتى.
«قاي تايدى؟» ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى ۇستاپ وتىرعان كىسىشە اڭتارىلا قارادى. توبەسىندەگى قونجيعان قوڭىر قالپاعى دا باسىمەن بىرگە شالقايىپ، سايلاۋعا كەگجيە قالدى.
«تاي بىزدىكى، تۇراردىڭ سىزگە بەرەمىن دەگەنىن ءوز باسىم ەستىگەن جوقپىن» - دەپ سايلاۋ شىرت تۇكىردى. اق كوپىرشىكتەنىپ جەرگە تامعان تۇكىرىككە ءبىر، سايلاۋعا ءبىر قاراپ ابدىراپ قالعان اتام: «قاراكەردى بەرمەيمىن» دەپ شورت كەستى.
«سوتتا كەزدەسەمىز»
سايلاۋدىڭ سوڭعى ءسوزى وسى بولدى.
جالىنا قىزىل ءجىپ قوسىلىپ ءورىلىپ، دەنە ءبىتىمى تارالىپ، اجارى كىرىپ، قول-اياعى ۇزارىپ قالعان قاراكەردى سيپاپ ۇزاق كۇرسىنەتىندى شىعاردى اتام.
سوتتتان شاقىرتۋ كەلىسىمەن-اق موتوتسيكلىن ءبىر تەۋىپ وتالدىرىپ، قالپاعىنىڭ كۇن قاعارى جەلگە قاراي قايقيىپ اۋدانعا شاپتى.
ورتادا تاي بەرىلگەنى جونىندە ەشقانداي قولحات جوق، تاي يەسى تۇرار مارقۇم ىرجيىپ كۇلىمسىرەگەن كۇيى جۇماقتا جۇرگەن شىعار. امالى قۇرىعان اتام «تايدى اسىراۋعا مىنانشا شىعىن كەتتى، مىنانشا جەم، سۇلى كەتتى، مەنىڭ ەڭبەگىم، كۇش-قۋاتىم كەتتى. ماعان كەلگەندە جاباعى بولاتىن، قازىر جال-قۇيرىعى تارالعان تاي بولدى. شىعىن وتەلسىن» دەدى. «تاي سايلاۋعا، كەتكەن شىعىن ەسەپتەلىپ قابەكەڭە» دەپ سوت بالعاسىمەن ۇستەلدى ءبىر قويدى.
ۇيگە كەلگەن سوڭ تايدان ايرىلىپ قالعان ءپاس كوڭىلىن جۇباتقىسى كەلگەندەي «سوتتىڭ ءوزى قابەكەڭە شىعىندى ءوندىرىپ بەرىڭدەر دەدى» دەپ داۋىسىن اۋەلەتە سوزىپ داستارحان باسىندا ءبىر جەلپىنىپ الدى.
ءبىر قولىندا سوتتىڭ ۇكىمى جازىلعان ءبىر جاپىراق قاعازى، ءبىر قولىندا ارقان ءجىبى بار سايلاۋ الشاڭ باسىپ تاعى دا جەتىپ كەلدى. اتامنىڭ قوڭىر قالپاعى كوتەرىلمەدى. تومەن قاراي شۇقشيعان كۇيىندە جاعىن اشپادى.
جال-قۇيرىعى سامال جەلمەن سۋسىلداپ، تۇياقتارى اق تاقىردى تىقىلداتىپ قاراكەر سايلاۋدىڭ جەتەگىندە كەتە باردى.
ات جەتەكتەگەن الگى الىسقا ۇزاعان سوڭ عانا باسىن كوتەرىپ «كەلەر جىلى جورعا سايىسقا اپارسا بايگە الار ەدى» دەدى.
از ۋاقىتتان سوڭ ءبىر قولىندا سوتتىڭ ۇكىمى جازىلعان ءبىر جاپىراق قاعازى بار، ءبىر قولىندا جەتەكتەگەن قاراكەر تايى بار سايلاۋ تاعى دا كەلدى. اتام اڭتارىلىپ، قالپاعى قاڭتارىلىپ قاراپ قالعان. تايعا وڭگەرىلىپ تيەلگەن ءتورت قاپ جەمدى شاڭىن بۇرق ەتكىزىپ، ەسىك الدىنا تاستاي سالدى.
- ماتەريەل شىعىن مىناۋ، قالعانى مىندا، - دەپ توسقالتاسىنان جەلىمى مۇقيات جاپسىرىلعان كونۆەرتتى اتاما ۇستاتا سالدى دا قاراكەردى بوس جەتەكتەپ كەرى كەتتى.
باسىنداعى قوڭىر قالپاعى قالبالاقتاپ بارىپ ورنىنان وقىس كوتەرىلگەن اتامدى ءدال قازىر سايلاۋدىڭ ارتىنان جەتىپ بارىپ، قامشىمەن ارقاسىنان ءبىر وسىپ، قاراكەردى ءمىنىپ الىپ، ايدالاعا شابا جونەلەدى دەپ بولجاعانبىز. قاتەلەستىك، قازان باسىنداعى تۇتىننەن جاۋلىعى اعاراڭداپ كۇيبەڭدەپ جۇرگەن كەمپىرىن يتەرىپ جىبەرىپ، قىپ-قىزىل شوقتانىپ جانىپ جاتقان قي ۇستىنە قولىنداعى كونۆەرتتى تاستاي سالدى. جەمنىڭ قاسىنا كەلىپ از-كەم ويلاندى دا «سيىر قوراعا اپارىڭدار» دەدى دە ۇيگە كىرىپ كەتتى.
باقىتگۇل سارمەكوۆا
Abai.kz
