قىتاي دەرەكتەرى كورسەتۋىنشە: ب.د.د. 3-ءشى مىڭ جىلدىقتان باستاپ ب.د.د. 4 ع. دەيىن ورتالىق قىتايدىڭ سولتۇستىگى مەن باتىسىن الىپ جاتقان تاۋلى ايماقتى «جۋندي» حالقى مەكەندەدى. «جۋنديلەردىڭ» سولتۇستىگىندەگى قۇرعاق دالادا «حۋن» حالقى، ال وڭتۇستىگى مەن شىعىسىنداعى تومەنگى القاپتاردا قىتايدىڭ اتا-بابالارى وتىردى. دالالىق «حۋن» حالقىنىڭ شىعىسىندا، قازىرگى مانجۋريادان باستاپ كورەي تۇبەگىنە دەيىنگى ايماقتا «حۋ» تايپالارى ءومىر ءسۇردى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، ب.د.د. 4 ع. دەيىن قىتاي مەن حۋن حالىقتارى ورتاسىنداعى تاۋلى ايماقتا «جۋندي» حالقى وتىردى.

حۋن ەلى ب.د.د. 4 ع. قازىرگى موڭعوليا ايماعىنان باستاپ ۇلى قىتاي قورعاندارىنا دەيىنگى الىپ ايماقتا حۋن يمپەرياسىن ورناتقان، سودان ب.د. 1 ع. دەيىن قىتاي يمپەرياسىن وزىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر ەتكەن داڭقتى حالىق. ولار جاي عانا تايپا ەمەس، 24 تايپادان تۇراتىن ۇلكەن  حالىق بولعان. تاريحتا وسى حالىق «حۋن» جانە «حۋننۋ» اتاۋلارىمەن بەلگىلى، ال عالىمدار ولاردى قازاقشا «عۇڭ» دەپ اتاپ كەلدى. دۇرىسىندا ول حالىقتىڭ ءوز اتاۋى «قوڭىر» بولعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. قىتاي تىلىندە «ر» دىبىسى مۇلدە جوق، وسى سەبەپتەن «حوڭىر» قىتاي دىبىستاۋىندا «حۋن» نەمەسە «حۋننۋ» بولىپ قالىپتاسقان.

جىل ون ەكى اي اشىق كۇن استىندا، جەل وتىندە بولاتىن دالا حالقىنىڭ ءوڭى قوڭىر بولۋى زاڭدىلىق، قۇرعاق دالانى مەكەندەگەن «حۋن» حالقىنىڭ ءوڭى قازاقتاردىڭ وڭىندەي قوڭىر ءتۇستى بولعان، وسى سەبەپتى كورشى «جۋندي» حالقى ولاردى «حوڭىر» دەپ اتاعان.

ال سول «جۋندي» حالقىنىڭ ءوزى قالىڭ نۋ ورماندارمەن كومكەرىلگەن تاۋدى مەكەندەدى، كۇن ساۋلەسى تۇسە بەرمەيتىن قالىڭ ورماندا، تۇماندى تاۋلى ولكەدە مىڭداعان جىلدار وتىرعاندىقتان ول حالىقتىڭ ءتۇرى «كوك كوزدى، قىزىل شاشتى» بولىپ قالىپتاستى. حالىقتىڭ ءتۇس-كەلبەتى قورشاعان ورتاعا بايلانىستى قالىپتاسۋى زاڭدىلىق، مىسالى:  ورىس، ەستون، تاتار، بەلارۋس، شۆەد ءتارىزدى سولتۇستىكتەگى ۇلتتار «كوك كوزدى، سارى شاشتى» بولىپ كەلەدى، ويتكەنى ولار، عاسىرلار بويى كۇن قىزۋى ءالسىز باتىس-سولتۇستىكتىڭ قالىڭ ورماندارىن مەكەن ەتكەن حالىقتار. «جۋندي» حالقىنىڭ دا «كوك كوزدى، قىزىل شاشتى» بولۋى، ولاردىڭ مىڭداعان جىلدار بويى، كۇن ساۋلەسى تۇسە بەرمەيتىن قالىڭ ورماندار كومكەرگەن تۇماندى تاۋلاردى مەكەندەۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. قىتاي جازبالارى «جۋندي» حالقىن «قىزىل شاشتى الباستىلار» دەپ كورسەتەدى، وسى دەرەك ولاردىڭ كەلبەتەرى «جۇندەس» بولعانىن اڭعارتادى. وسىنداي سەبەپتەن «حوڭىر» حالقىدا تاۋلىق كورشىلەرىن «ءجۇندى» دەپ اتاعان دەۋ ورىندى، ياعني، تاۋ حالقى دالا حالقىن «حوڭىر» دەپ اتاسا، سول دالا حالقى تاۋ حالقىن «ءجۇندى» دەپ اتاپ كەتكەنىن كورەمىز. ال «حوڭىر» حالقىنىڭ شىعىسىندا، قازىرگى مانجۋريادان سوناۋ كورەيا تۇبەگىنە دەيىنگى ايماقتا «حۋ» تايپالارى وتىردى. ولارعا «حۋ» اتاۋىن بەرگەن كورشىلەرى «حوڭىر» حالقى بولار، ونىڭ ماعىناسى «ايلاكەر، قۋ» ەكەنى تۇسىنىكتى، ياعني شىعىسىندا وتىرعان «قۋلىعى كوپ» كورشىلەرىن «قۋ» دەپ اتاپ كەتكەن دەۋ ورىندى (جاپون، كورەي، ماڭعولداردىڭ ارعى اتا-بابالارى). جالپى، ءار حالىققا اتاۋدى كورشىلەرى بەرگەنى بەلگىلى جايت، «كورشىڭ قالاي اتاسا، سولاي بولاسىڭ» دەگەن ءسوز بەكەر بولماس.

ب.د.د. 4 ع. شاماسىندا «ءجۇندى» حالقى  قىتايلاردان جەڭىلىپ ەكىگە ىدىرادى، وسىلايشا ەجەلدەن قىتايدىڭ اتا-بابالارىن بيلەپ توستەگەن «ەرجۇرەك جۋندي» حالقى ءوز وتانىنان ايرىلدى. قىتاي جازباسى «جەڭىلگەن جۋنديلەردىڭ ءبىر بولىگى شىعىستاعى حۋ تايپالارى ايماعىنا، ەكىنشى نەگىزگى بولىگى باتىسقا كەتتى» دەپ كورسەتەدى. ب.د.د. 3 ع. جۇندىلەردىڭ كازىرگى شىڭجان ولكەسىندە قالعاندارىن قوڭىر حالقىنان (قۇڭ-حۋن) بولعان توپ باعىندىرىپ،  وندا ۋيسۋن دەگەن كىشىگىرىم تاۋلىق مەملەكەت ورنادى. مەملەكەت اتاۋى اۋەلدە ءۇيجۇن بولىپ، بيلىك «قىتاي جيەندەرىندە» بولعان كەيىنگى عاسىرلاردا قىتاي ءتىلى «ءۇيجۇن» اتاۋىنىڭ «ءۇيسۇن» بولىپ وزگەرۋىنە ىقپال ەتكەن ءتارىزدى («ءۇيجۇن» اتاۋى «ءجۇن ءۇيى» نەمەسە «ءجۇن ەلى» ماعىناسىندا). ءۇيسۇن مەملەكەتىن بيلەگەن ديناستيا قوڭىر (قۇڭ-حۋن) حالقىنان، وسى سەبەپتەن وزدەرىن «قوڭىرمىن» دەيتىن ءۇيسۇن بيلەۋشىلەرىن قىتايلار «حۋنمو» دەپ جازبالارىنا ەنگىزگەن. ونى بىزدە «كۇنبي» دەپ قاتە ءتۇسىندىرىپ ءجۇر، «حۋنمو» دۇرىسىندا «قوڭىرمىن» دەگەن ءسوزدىڭ قىتايشا بۇرمالانۋى عانا.

ب.د.د. 4 ع. شاماسىندا «ءجۇندى» حالقىنىڭ جەرىن قىتايلار يەلەنۋى، قىتاي يمپەرياسى مەن حۋن يمپەرياسىنىڭ شەكارالاس كورشى بولۋىنا الىپ كەلدى. وعان دەيىن ەكى ەلدىڭ ورتاسىن ءجۇندى ەلى ءبولىپ تۇراتىن. ەندى ەكى يمپەريا جاقىن كورشى بولدى، قوڭىر حالقى «بويلارى الاسا، سانى اسا كوپ» كورشىلەرىن «قۇرتتاي» دەپ اتادى، ال قىتايلار «ر» دىبىسى جوقتىعىنان اتاۋدى «حىتاي» دەپ دىبىستاپ، وسىلايشا «قۇرتتاي» اتاۋى نەگىزىندە قىتاي ۇلتىنىڭ اتاۋى پايدا بولدى. ءوز كەزەگىندە، قىتايلاردا كورشى قوڭىر حالقىن «حۋن» دەپ اتاپ كەتتى، ياعني، «ر» دىبىسى جوقتىعىنان «حوڭىر» قىتايشا «حۋن» بولىپ دىبىستالعان.  جاقىن كورشى بولعان ءتورت عاسىردا قوڭىر حالقىدا قىتايلىق اتاۋ ىقپالىمەن وزدەرىن «قۇڭ» دەپ اتاۋعا «كوندىككەن» دەۋ ورىندى. وسى سەبەپتى ەسكەرە وتىرىپ ءبىز ول حالىقتى «قۇڭ» دەپ كورسەتكەندى دۇرىس سانايمىز.

قۇڭ حالقى ب.د. I ع. قىتاي-سيانبي وداعىنان جەڭىلىپ تورتكە ىدىرادى، ولاردىڭ نەگىزگى بولىگى قازىرگى قازاقستان ايماعىنا اۋا كوشىپ، ونداعى ساق حالقىن باسىپ الدى. سول زاماندا قۇڭ حالقىن وكشەلەگەن سيانبي اسكەرىن توقتاتقان تارباعاتايدا وتىرعان ابار تايپاسى بولعانى ءمالىم. تاريحي دەرەكتەردە قۇڭ حالقىنىڭ الدىڭعى لەگى قۇمان (كۋبان) وزەنىنە جانە ءبىر توبى زاكاۆكازەگە جەتكەنى كورسەتىلەدى. ارينە رەسەي يمپەرياسى تاريحتى بۇرمالاپ، «قۇڭدار كازىرگى قازاق دالاسىنا ەش توقتاماستان ەدىل مەن جايىق وزەندەرىنەن ارى باتىسقا اسىپ كەتكەن» دەپ تۇجىرىمداپ جىبەردى. ونىسى ەش اقىلعا سيماسادا «بيلەۋشىلەردىڭ دەگەنىنە» كوندىك ول زامان. قۇڭ حالقىنىڭ كەيبىر رۋلارى ەدىل وزەنىنەن ارى اسىپ كەتسەدە ولاردىڭ نەگىزگى بولىگى ءبىزدىڭ دالادا تۇراقتاپ قالعانى، ياعني ءبىزدىڭ دالاداعى ساق حالقىنا كەلىپ قوسىلعانى تۇسىنىكتى.

وسىلايشا I ع. تىلدەرى تۋىس كوشپەلى ەكى ۇلى حالىق ءبىزدىڭ دالادا قوسىلىپ، ودان كەيىن ارالاسىپ ءبىرتۇتاس ۇلتقا اينالۋ پروتسەسىن باسىنان كەشىردى. بيلىك قۇڭداردا بولعاندىقتان قازىرگى قازاقستان ايماعىن سولتۇستىكتەگى وزگە تۇركىتىلدى تايپالار قۇڭزاق دەپ اتاپ كەتكەن. قۇڭزاق اتاۋىندا كازىرگى قازاقى "جاق" ءسوزى ورنىندا "زاق" قولدانىلعان، ماعىناسى "قۇڭ جەرى". دەمەك كورشىلەر ءبىزدىڭ دالانى قۇڭزاق دەپ اتاعان، كەيىن ول دالانىڭ حالقىدا قۇڭزاق دەپ اتالىپ كەتكەن. وسىلايشا ءبىزدىڭ دالادا قوسىلعان قۇڭدار مەن ساقتار بىرنەشە عاسىرلار شاماسىندا قۇڭزاق اتاۋلى ءبىرتۇتاس حالىق بولىپ قالىپتاستى. بۇل ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ I عاسىرى مەن IV عاسىرى اراسىندا ورىن العانىن كورەمىز. ال IV عاسىر مەن VI عاسىر ارالىعىندا  قۇڭزاق اتاۋى قازاق بولىپ وزگەرىسكە ۇشىراعان. ياعني «قۇڭزاق» اتاۋىنداعى  «ۇڭ» بولىگى قولدانىستان شىعىپ، اتاۋ قىسقارىپ، اۋەلى «قزاق» سوسىن ول ءبىرجولاتا قازاق بولىپ ورنىققان.

تۇجىرىم جالاڭ ءسوز ەمەس ەكەنىن تومەندەگى دەرەكتەر نەگىزىندە كورسەتىپ وتەلىك.

قۇڭ حالقىنىڭ جاۋىنگەر ابار تايپاسى 1 ع. تارباعاتايدا وتىرعانى ايتىلدى. وسى تايپا 4 عاسىردا كاۆكازعا قونىس اۋدارعانىدا كوپ عالىمدار مويىندايتىن جايت، ولار «ساۆيرلەر قىسىمىنان سوندا باردى» دەپ تۇجىرىمدالادى. داعىستانداعى قازىرگى اۆار ۇلتى سول بىزدەن بارعان ابار تايپاسى ۇرپاقتارى. ونى اۆارلاردىڭ داعىستان تاۋىنداعى اتا قونىسى «حۋنزاح» دەپ اتالاتىنى، جانە «حۋنزاح» اتاۋى اۆار تىلىندە "حۋن جەرى" دەگەن ماعىنا بەرەتىنى انىق دالەلدەيدى. اۆارلاردىڭ اتا قونىسىن ماعىناسى «حۋن جەرى» بولاتىن حۋنزاح اتاۋىمەن اتاۋى، ولاردىڭ تارباعاتايدان بارعان ابار تايپاسى ەكەنىن كورسەتەدى. داعىستانداعى حۋنزاح جازىعىندا اۆارلاردىڭ ەجەلگى استاناسى حۋنزاح قالاسى ورنىدا ساقتالعان. دەمەك ابار تايپاسى كاۆكازعا كوشكەن 4 عاسىردا ءبىزدىڭ دالادا وتىرعان قۇڭ مەن ساقتار قۇڭزاق دەگەن ءبىرتۇتاس حالىق بولىپ قالىپتاسىپ قويعان. ابار تايپاسى كاۆكازعا ءوز تايپا اتاۋىمەن بىرگە حالىقتىق قۇڭزاق اتاۋىندا الىپ بارعانىن كورەمىز. ال ءبىزدىڭ دالادا قۇڭزاق اتاۋى ساقتالمادى، ويتكەنى ول كەيىن وزگەرىسكە ۇشىراپ قازاق اتاۋىنا اينالدى. ارينە كازىرگى اۆار ءتىلىن قازاق تىلىنە جاقىن دەي المايمىز، الايدا ول التايلىق تىلدەر توبىنا جاتقىزىلادى. تىلدەرىنىڭ سونشالىقتى وزگەرۋ سەبەبى ولاردىڭ ۇزاق عاسىرلار، 5 جانە 11 عاسىرلار اراسىندا اۋەلى ۆيزانتيالىق حريستياندىقتا جانە سوسىن 11 مەن 14 عاسىرلار اراسىندا كاتوليكتىك حريستياندىقتا بولۋىندا. ولار سول عاسىرلاردا ۆيزانتيالىق شىركەۋ ءتىلى مەن ريم كاتوليكتىك شىركەۋ تىلدەرى ىقپالىنا قاتتى ءتۇستى، سول شىركەۋ تىلدەرى ابارلاردىڭ قۇڭزاقتىق ءتىلىن قاتتى وزگەرىسكە ۇشىراتتى. تىلدەرىنىڭ وزگەرۋى تەك يسلام ءدىنىن قابىلداۋلارىمەن توقتادى دەۋ ورىندى.

كاۆكازدا ورنىققان سول ابار تايپالارىنىڭ ۇلكەن توبى 6 عاسىردا ەۋروپاعا كەتكەنىن كورەمىز، 562 جىلى ەۆروپادا ورتالىعى كازىرگى ۆەنگريا ايماعى بولعان اۆار قاعاناتى پايدا بولدى. ونى ورناتقان بيلەۋشىنىڭ بايان حان دەپ اتالاتىنى، جانە عالىمداردىڭ اۆارلاردى تۇركىتىلدىلەر دەپ مويىنداعانى بەلگىلى. ول ابارلاردا وزدەرىمەن بىرگە قۇنزاق اتاۋىن ۆەنگرياعا الىپ بارعانىن كورەمىز. ۆەنگريادا ايماعىندا ەكى بولىكتەن تۇراتىن كۋنزاك ايماعى بار، ونىڭ ءبىرى، ماعىناسى «كىشى كۋنزاك» دەلىنەتىن «كيشكۋنزاك ولكەسى»، ەكىنشىسى، ماعىناسى «ۇلكەن كۋنزاك» دەلىنەتىن «نادكۋنزاك ولكەسى». رەسەي ءوز ادەتىنشە بۇرمالاپ «كۋنزاك» اتاۋىن «قىپچاك» دەپ ءتۇسىندىرىپ كەلەدى، الايدا ۆەنگريا ايماعىنداعى «كۋنزاك» اتاۋى مەن داعىستان تاۋىنداعى «حۋنزاح» اتاۋلارىنىڭ نەگىزى ءبىر ەكەنى كوزى قاراقتى ادام ءۇشىن اقيقات. ەكى اتاۋدىڭدا اۆار تايپاسىمەن بايلانىستى بولۋى جانە ول تايپانىڭ ەجەلگى اتا جۇرتى ءبىزدىڭ تارباعاتاي تاۋى بولعانىدا كوپ نارسەنىڭ بەتىن اشادى. ەڭ باستىسى وسى دەرەكتەر ساق پەن قۇڭ دەگەن ەجەلگى ەكى ۇلى حالىقتىڭ ءبىزدىڭ دالادا قوسىلىپ ءبىرتۇتاس قۇڭزاق حالقىنا اينالعانىن دالەلدەيدى.

ال ەندى قۇڭزاق حالقى اتاۋىنىڭ قازاق بولىپ وزگەرىپ قالىپتاسقانىندا تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە كورۋگە بولادى.

7 عاسىردا قازىرگى قاشقار ايماعى حالقى قىتاي جازباسىندا حاسا دەپ كورسەتىلەدى. قىتايلار قازاقتى وسى زامانعا دەيىن حاسا دەپ اتاپ كەلگەنى بەلگىلى جايت. ونىڭ سەبەبى قىتاي تىلىندە ارىپتەردىڭ وزگەشە دىبىستالۋىندا. قىتايلار «قازاق» اتاۋىن تولىق دىبىستاسا ول «حاساكى» بولىپ شىعار ەدى، ال قىتايلاردا ەرتەدەن بوتەن اتاۋلاردى قىسقارتىپ اتاۋ قالىپتاسقان. سول ادەتتەرىمەن ولار قازاق حالقىن «حاسا» دەپ اتاپ كەتكەن. ارينە رەسەي ءوز ادەتىنشە بۇرمالاپ «ول اتاۋ حازار تايپاسىن كورسەتەدى» دەپ كەلدى. الايدا قاشقار ايماعىن ءالى كۇنگە دەيىن حازارلار ەمەس قازاقتار مەكەندەپ كەلگەنى انىق. ال، حازار تايپاسىنىڭ زاكاۆكازەگە كەتپەي قالعانى ءالى كۇنگە دەيىن ءوز وتانىندا، تۇركىمەن ۇلتىنىڭ قۇرامىندا ءوز اتاۋىمەن تايپا رەتىندە ءومىر سۇرۋدە.

تاريحي دەرەكتەر 626 جىلى، ياعني 7 عاسىردا زاكاۆكازەنى ءبىزدىڭ دالادان بارعان «جالپاق بەتتى، قىسىق كوزدى ازياتتار» باسىپ العانىن ايتادى. ولاردىڭ تبيليتسي قالاسىن قالاي باسىپ العانى ەگجەي تەگجەي باياندالادى. ول ازياتتار سول جەردى باسىپ الىپ بيلەپ قالدى، ال 8 عاسىردا اراپتار زاكاۆكازەدە قازاق قالاسى بارىن كورسەتەدى (سول قازاق قالاسى كازىردە بار). دەمەك 626 جىلى ءبىزدىڭ دالادان بارىپ زاكاۆكازەنى باسىپ العاندار قازاق دەپ اتالعان حالىق، ونداعى قالانىڭ قازاق دەپ اتالۋى سولارمەن  بايلانىستى. قازىرگى ازاربايجانداعى كازاح اتاۋى مەن ارمەنياداعى كاساح اتاۋلارى سول قازاقتاردان قالعان بەلگىلەر. ەكى كاۆكاز تاۋى اراسىندا كاساحيا ەلى بارىن 9 عاسىرداعى ۆيزانتيا يمپەراتورى جازعان، اراب تاريحشىسى، ءارى گەوگرافى ال ماسۋدي 10 عاسىردا ول حالىقتى كاشاك دەپ كورسەتىپ جازدى. وسى اراپ تاريحشىسى «كاشاك حالقى ونداعى بارشا حالىقتاردان سۇلۋ، ويتكەنى ولاردىڭ بەتتەرى وزگەلەرگە قاراعاندا ونشا جۇندەس ەمەس، تازا» دەپ كورسەتەدى. اراپ تاريحشىسى بارعاندا ول قازاقتاردىڭ كاۆكازدا وتىرعانىنا 300 جىل بولعان ەدى، وسى عاسىرلاردا ولاردىڭ كەلبەتىندە «بەتى جالپاق، كوزى قىسىق» دەلىنەتىن ازياتتىق بەلگىلەر جويىلعانىن، الايدا ولاردىڭ كەلبەتتەرى كاۆكازدىقتارشا «تولىق جۇندەس» بولىپ وزگەرىپ ۇلگەرمەگەنىنە اراپ تاريحشىسىنىڭ وسى سوزدەرى كۋا.

ول قازاقتاردىڭ ۇلكەن بولىگى 11 عاسىرداعى گرۋزيا كۇشەيگەن زاماندا ءوز جەرىنەن ايرىلىپ دون وزەنى ايماعىنا قونىس اۋدارعان. ولاردىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى زاكاۆكازەدە ءومىر سۇرگەن ۇزاق عاسىرلاردا «زاكاۆكازەلىك» بولىپ وزگەردى، «دون كازاكتارىنىڭ» ۇلتتىق كيىمدەرى مەن كاۆكاز ۇلتتارىنىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى بىردەي بولۋى وسىنداي تاريحتان. ءدوڭ قازاقتارى كەيىنگى 16 عاسىردان باستاپ رەسەي يمپەرياسى ىقپالىمەن حريستياندىققا ءوتىپ باستادى، وسى سەبەپتەن ولار شىركەۋ تىلىنە كوشۋگە ءماجبۇر بولىپ قازاق ءتىلىن جوعالتتى. شىركەۋ ءوز تىلىنەن باس تارتپاعانداردى «يازىچنيكي» دەپ اتاپ قۋعىنعا ۇشىراتىپ ورتەپ قىرىپ سالاتىن، وسىنداي سەبەپتەر زاكاۆكازەدەن شىققان قازاقتاردىڭ «سلاۆيان ءتىلدى كازاك توبىنا» اينالۋىنا الىپ باردى. رەسەي عالىمدارىنىڭ «ەسكى دون سوزدەرىنىڭ قازاق سوزدەرىمەن بىردەي» ەكەنىن امالسىز مويىنداعانى، ال اتاقتى اكادەميك ءبارتولدتىڭ «كازاكتاردىڭ شىعۋ تەگى قازاقتاردان» دەپ تۇجىرىم جاساعانىدا انىق فاكتىلەر. ارينە رەسەي ءوز ادەتىمەن «كازاكتار نەگىزىنەن ىشكى رەسەيدەن كرەپوستنوي قۇلدىقتان قاشقان ورىس شارۋالارىنان پايدا بولدى» دەپ بۇرمالايتىنى بەلگىلى. الايدا رەسەيدە قۇلدىق ءتارتىپ تەك 16 عاسىردان كەيىن ەنگىزىلدى، ال كازاك دەگەندەردىڭ قىرىمعا جاقىن ايماقتا 13I عاسىردا وتىرعانى تاريحي دەرەكتەرمەن دالەلدەنگەن. سوندا ءبىزدىڭ دالادان بارىپ 626 جىلى زاكاۆكازەنى باسىپ العانداردىڭ كەيىنگى ۇرپاعى كازاكتار بولىپ شىعادى، ال كازاكتاردىڭ ەسكى ءوز ءتىلى «قازاقشا» بولعانىن عالىمدار مويىندايدى. دەمەك ءبىزدىڭ دالادان 626 جىلى بارىپ زاكاۆكازەنى باسىپ العانداردىڭ قازاق حالقى بولعانى انىق.

وسى دەرەكتەر مەن قىتايدىڭ قاشقار ايماعى حالقىن «حاسا» دەپ كورسەتۋى، 7 عاسىرداعى ءبىزدىڭ دالا حالقى قازاق دەپ اتالعانىن دالەلدەيدى.

13 عاسىردا ءومىر سۇرگەن اراپ تاريحشىسى يبن ءال اسير شىڭعىسحان اسكەرى زاكاۆكازەدە الان مەن كاشاكتاردىڭ بىرىككەن اسكەرىمەن سوعىسقانىن، سول كەزدە شىڭعىسحان اسكەرى كاشاكتاردى «سەندەر مەن ءبىز ءبىر ۇلتپىز، ال الاندار بىزدەن ەمەس» دەپ ۇگىتتەپ وزدەرى جاعىنا شىعارعانىن جازادى. وسى اراپ تاريحشىسى سول عاسىردا ءومىر سۇرگەن ادام. الاندار ۇرپاعى قاراشاي مەن بالقارلار، ولاردىڭ ءتىلى قازاق تىلىنە وتە جاقىن بولعانىمەن ءوز وزگەشەلىگى بار ءتىل. «سەندەر مەن ءبىز ءبىر حالىقپىز، الاندار بىزدەن ەمەس» دەگەن سوزدەرى، شىڭعىسحان اسكەرى مەن سول كاشاكتاردىڭ ءبىر ۇلتتان ەكەنىن انىق دالەلدەيدى، ال ماڭعول مەن قازاقتى ءبىر حالىق دەۋ اقىلعا سيمايدى، ودان گورى قاراشاي مەن قازاقتى ءبىر حالىق دەۋگە بولادى. شىڭعىسحان اسكەرى بولسا سول ايدالاداعى زاكاۆكازەدەگى كاشاك حالقىن «ءبىر ۇلتتانبىز» دەگەن سوزبەن كوندىرىپ ءوز جاعىنا شىعاردى. شىڭعىسحان اسكەرى ماڭعولدار بولسا، ولار كاشاك دەگەندەرگە «ءبىز ءبىر ۇلتپىز» دەي الماس ەدى. وسى دەرەك شىڭعىسحان اسكەرى ادامدارى ءوزىن «قازاق» دەپ اتايتىن حالىق بولعانىن، ال كاشاك-كاساح دەگەندەر زاكاۆكازەنى 7 عاسىردا جاۋلاپ العان قازاقتار ەكەنىن تاعىدا دالەلدەيدى.

رەسەي ءوز ادەتىمەن «كاشاك دەگەندەر قىپشاقتار» دەپ بۇرمالاپ كەلدى، الايدا گرۋزين مەن اراپ جازبالارى «كاشاك» دەپ كورسەتكەن حالىقتى ۆيزانتيا جازبالارى «كاساح» دەپ كورسەتەدى. ونىڭ ۇستىنە زاكاۆكازەدە ەشقانداي «قىپشاق» اتاۋى ساقتالماعان، ال «كازاح» پەن «كاساح» اتاۋلارى وسى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلدى. ازاربايجانداعى «كازاح دالاسى» مەن «كازاح قالاسى» جانە 15 عاسىردا ازاربايجان جەرىندە بولعان «كازاح سۇلتاناتى»، ارمەنياداعى «كاساح سارقىراماسى» مەن «كاساح وزەنى» جانە بالقارلار قۇرامىندا قۇلدىق سوسلوۆيەگە جاتقان «كازاح توبى» مەن وسەتيندىك ديگورلار قۇرامىندا دا قۇلدىق سوسلوۆيەدە سانالعان «كاسوگتا توبى» سونىڭ دالەلدەرى. ال قىپشاق اتاۋى اتىمەن جوق دەۋگە بولادى.  رەسەي يمپەرياسى ءوزارا ۇقساستىعىن پايدالانىپ، «قىپشاق» اتاۋى ارقىلى «قازاق» اتاۋلى حالىق بولعانىن جاسىرۋعا تىرىسقانىن كورەمىز.

وسى دەرەكتەر زاكاۆكازەنى سوناۋ 7 عاسىردا باسىپ العاندار قازاق حالقى ەكەنىن تاعىدا دالەلدەيدى، ال ول ءوز كەزەگىندە قازاق حالقى ءوز وتانىندا 7 عاسىردا انىق بار بولعانىن كورسەتەدى. وعان دەيىن حالقىمىز قۇڭزاق دەپ اتالعانىندا دالەلدەپ كورسەتتىك. دەمەك قازاق حالقى ەجەلگى ساق پەن قۇڭ حالىقتارىنىڭ ۇزىلمەگەن زاڭدى جالعاسى. ەجەلگى قۇڭ مەن ساق حالىقتارىنىڭ ءبىزدىڭ دالادا 1 عاسىردا قوسىلىپ، 4 عاسىرعا دەيىن ءبىرتۇتاس قۇڭزاق حالقىنا اينالعانى، سوسىن ولاردىڭ اتاۋلارى اۋەلى «قزاق» بولىپ قىسقارىپ، سوسىن 6 عاسىر سوڭىندا قازاق اتاۋى بولىپ ءبىرجولاتا ورنىققانى انىق دەۋگە تولىق نەگىز بار.

زاكاۆكازەدەگى قازاقتار كەيىن سونداعى وسەتين، بالقار، ازاربايجان، ارميان، گرۋزين، قۇمىق ۇلتتارى قۇرامىنا اسسيميلياتسيالانىپ ءسىڭىپ جويىلدى. وسەتيندىك ديگورلار مەن بالقار ۇلتىنىڭ قۇرامىندا «قازاق» دەگەن «قۇل سوسلوۆيەسى» بولعانى اتالعان ۇلتتار تاريحىندا كورسەتىلگەن، ال ديگور مەن بالقار جانە قاراشايلار الان حالقىنىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى بولىپ تابىلادى. قاراشاي مەن بالقار تىلدەرى قازاق تىلىنە وتە جاقىن جانە ولار ءوزارا ءبىر ءبىرىن «الان» دەپ اتايدى، ديگورلار بولسا يرون-وسەتيندەرگە ءسىڭىپ ديگور ءتىلىن جوعالتا باستاعان حالىق. قازاقتاردىڭ امان قالعان بولىگى 15 عاسىردا، كازىرگى ازاربايجان ايماعىندا، استاناسى قازاق قالاسى بولعان قازاق سۇلتاناتىن ورناتقان. ارينە ول قازاقتار ول كەزدە تولىق كاۆكازدىق كەلبەتتەگى ادامدار بولدى جانە كەيىن ازاربايجان ۇلتى قۇرامىنا اسسيميلياتسالانىپ ءسىڭدى. الايدا ولاردىڭ ءبىر توبى كازىرگى يران اۋماعىندا ورنىعىپ، كەيىن يرانداعى ساراي توڭكەرىستەرىندە قولدانىلعان «كازاك» اسكەري جاساقتارى رەتىندە تاريحتا قالدى، ارينە ولاردا پارسى مەن ازاربايجاندارعا سىڭگەنى تۇسىنىكتى (الايدا سولار جايلى كوپ دەرەكتەر ساقتالعانى تۇسىنىكتى، ولاردى بارىپ زەرتتەسە كوپ جايتتىڭ بەتى اشىلار ەدى). وسىنداي دەرەكتەر زاكاۆكازەلىك قازاقتاردىڭ كەي توبى الاندارعا قۇلدىققا تۇسكەنىن، ارمەنيا مەن گرۋزيا تاۋىنا جانساۋعالاعاندارى گرۋزين مەن ارمياندارعا ءسىڭىپ كەتكەنىن كورسەتەدى. ال ولاردىڭ ءدوڭ ايماعىنا كەتكەندەرى كەيىن شىركەۋ تىلىنە كوشىپ ءوز قازاعىنا جاۋ «دون كازاكتارى» بولىپ وزگەرگەنىن ايتتىق.

تۇركى قاعاناتىن ورناتقان «تيۋركي اشينا» ديناستياسى ەكەنى جانە ولاردىڭ ارعى تەگى حۋن حانزاداسىنان تارايتىنى بەلگىلى. ياعني اتالعان تايپا ەجەلگى حۋن يمپەرياسىن بيلەگەن ديناستيادان تارايدى. تۇركى قاعاناتى اتاۋى ول مەملەكەتتىڭ حالقىنىڭ اتاۋىمەن ەمەس، سول مەملەكەتتى بيلەگەن ديناستيانىڭ اتاۋىمەن تاريحقا ەندى. ول زاماندا مەملەكەت بيلىكتەگى تايپا اتاۋىمەن اتالىپ، ال مەملەكەت حالقىنىڭ ءوز اتاۋى كولەڭكەدە قالا بەرەتىن. ساق حالقى بيلىگى قاڭلى تايپاسىندا بولعاندىقتان مەملەكەت قاڭلى مەملەكەتى دەپ اتالدى، شىنىندا قاڭلى ساق حالقىنىڭ كوپ تايپاسىنىڭ ءبىرى عانا بولاتىن. كەيىنگە دەيىن نايمان حاندىعى، كەرەي حاندىعى، جالايىر مەملەكەتى، قاراقويلى مەملەكەتى، اققويلى مەملەكەتى دەگەندەر بولدى جانە ول اتاۋلاردىڭ بارلىعى بيلىكتەگى تايپا اتاۋىمەن بايلانىستى بولاتىن. وسىنداي سەبەپتەردەن جۋجان مەن تۇركى قاعاناتتارى تاريحىنان سول مەملەكەتتەردىڭ حالقىنىڭ ءوز اتاۋىن كەزدەستىرۋ وتە قيىن.

الايدا حالىق اتاۋى تاريحي دەرەكتەردەن ازدا بولسا كەزدەسەدى، جانە تۇركى قاعاناتى حالقى «قازاق» دەپ اتالعانىن سول دەرەكتەردەن انىق كورۋگە بولادى. اراپ ءارىپتى جازبالار 7 عاسىردا ۇندىستانعا دەيىن جاۋلاعان باتىس تۇركى قاعاناتى اسكەرى ادامدارىن حالاج نەمەسە حيلج دەپ كورسەتەدى، جانە ولاردىڭ جەكە تايپا اتاۋى ەمەستىگى ايتىلادى. تۇركى قاعاناتىنىڭ قاراپايىم قاتارداعى جاۋىنگەرلەرى وسى اتاۋمەن اتالاتىنى كورسەتىلەدى. ال ەندى وسى ەكى اتاۋدىڭ اراپشا جازىلۋى مەن "قازاق" اتاۋىنىڭ ارابشا جازىلۋى وتە ۇقساس، ءتىپتى  بىردەي دەۋگە بولادى (تومەندە كورسەتىلگەن). بۇل دەرەك تۇركى قاعاناتى حالقى قازاق دەپ اتالعانىن كورسەتەدى.

حذح                              حلج                               حلج

حازاح                          حيلج                        حالاج

19 عاسىرداعى رەسەي تاريحشىسى الەكسەي لەۆشين «كيرگيز-كايساك ورداسى جايلى» دەگەن اتاقتى ەڭبەگىندە «قازاق حالقى كەي شىعىس عالىمدارىنىڭ ايتۋىنشا حريستوس تۋعانعا دەيىن، ياعني ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىن حالىق بولىپ قويعانىن» كورسەتەدى. ول بۇعان كۇمانمەن قارايتىنىن، الايدا قازاق دەگەن حالىقتا جانە قازاق حاندىعى اتاۋىدا تاريحتا العاش رەت 10 عاسىرداعى اتاقتى پارسى فەرداۋسيدىڭ «رۋستام» داستانىندا كورسەتىلگەنىن اتاپ وتەدى. قازاق تاريحىنىڭ نەگىزگى كوزى رەتىندە تانىلىپ جۇرگەن بىردەن-ءبىر دۇنيە ءدۋلاتيدىڭ «تاريحي ي راشيدي» جازباسى. وسى جازبادا كورسەتىلگەن دەرەكتەردىڭ وزگە جازبالار تاراپىنان راستالماۋى، ونداعى وقيعالاردىڭ بىرنەشە قايتالانا جازىلۋى جانە  جازبانىڭ ءوزارا قايشىلىققا تولى ءۇش نۇسقاسىنىڭ بولۋىنان شەتەل عالىمدارى اتالعان جازبانى «سەنىمسىز جازبا» دەپ تۇسىنگەنىن كورەمىز. اتالعان جازبا، رەسەيدىڭ «قازاق كەشە پايدا بولعان ۇلت» دەگەن كوزقاراسىن دالەلدەۋ قۇرالى بولىپ تابىلادى، وسى سەبەپتەن كەڭەس يمپەرياسى ساياساتىدا اتالعان جازبانىڭ «اقيحات» ەكەنىنە سەندىرىپ باقتى، سول جالعان سەنىمنىڭ قۇلى بولعاندىقتان تاريحىمىزدى تاني الماي وتىر تاريحشى عالىمدارىمىز.

فەرداۋسي ءوز جازباسىندا، 10 عاسىردا، ياعني شىڭعىسحانعا دەيىن 300 جىل بۇرىن قازاق حاندىعىدا، قازاق حالقىدا كازىرگى ءوز وتانىندا بار ەكەنىن انىق كورسەتتى. وسىعان سەنبەي، قايداعى ءبىر كۇماندى دۋلاتي جازباسىنا سەنىپ، «قازاق حالقىدا جانە ونىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىدە كەشەگى 15 عاسىردان كەيىن پايدا بولدى» دەپ وتىرعاندارعا تاڭىم بار.

رەسەي يمپەرياسى ءوز ساياساتى بويىنشا بارىنشا بۇرمالاپ، فەرداۋسي دەرەگىندەگى قازاق حاندىعى اتاۋىن وزگەرتتى. رەسەي ول قازاق حاندىعىن تاريحقا «قاراحانيدى» دەپ بۇرمالاپ ەنگىزدىردى. سولاي ەكەنىن اڭعارۋ اراپشا ارىپتەرمەن تانىس وقىرماندارعا قيىنعا سوقپايدى (تومەندە كورسەتىلگەن). رەسەي «قاراحانيدى» ەتكەن مەملەكەتتىڭ رەسمي مەملەكەتتىك ءدىنى يسلام بولعانى، جانە «قاراحانيدى» دەگەندەر «قالالاردا سول قالا تۇرعىندارىنان ءوز سەنىمدى ادامدارىن باسشى ەتىپ، وزدەرى كيىز ۇيلەرىندە كەڭ دالادا وتىرۋدى ءجون ساناعان» كوشپەلىلەر بولعانى تاريحي دەرەكتەردەن بەلگىلى. «قاراحانيدى بيلەۋشىلەرى حوجالاردان بولعان» دەگەندەرگە بۇل ناقتى جاۋپ، ويتكەنى حوجالار ەشقاشان كوشپەلى بولماعانى بەسەنەدەن بەلگىلى، ونىڭ ۇستىنە حوجا تايپاسى ورتا ازياعا 11-12 عاسىرلار شاماسىندا كەلدى. دەمەك «قاراحانيدى» دەگەندەرى قازاق حاندىعى بولعان جانە ونىڭ قازاق دەگەن كوشپەلى حالقى يسلام دىنىندەگى مۇسىلماندار بولاتىن.

قازق                                                              قارق

       قازاق                                                     قاراق

رەسەيدىڭ تاراز قالاسى اتاۋىن 19 عاسىردا «اۋليە اتا» دەپ وزگەرتۋى جانە وسى عاسىردا تاراز قالاسىندا ەسكى قورىمدا «قاراحان بابا مۇردەسى ەكەن» دەگەن جەلەۋمەن «قاراحان بابا» كەسەنەسى سالىنۋى، سول وزدەرى ويلاپ تاپقان «قاراحانيدى» اتاۋىنىڭ «بولعانىن» دالەلدەۋگە تىرىسۋىنان دەۋ ورىندى.

دەمەك، "قازاق" اتاۋى اۋەلگى "قۇڭزاق" اتاۋىنان شىققان. ەجەلگى قۇڭ جانە ساق حالىقتارى ءبىزدىڭ دالادا قوسىلىپ ءبىر حالىققا اينالدى، ول حالىق اۋەلدە قۇڭزاق دەپ اتالىپ، كەيىن اتاۋ قىسقارىپ قازاق بولىپ ورنىققان.

وسىلايشا قازاق اتاۋىنىڭ تاريحىنىڭ ءوزى قازاق حالقى مەن ەجەلگى ساق پەن قۇڭ حالىقتارىنىڭ ءوزارا جالعاستى ەكەنىن دالەلدەپ بەرەدى.

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz