سىبايلاس جەمقورلىق جايلاعان جەردە ەشبىر ىستە بەرەكە بولمايدى. ەكونوميكامىز العا باسپاق تۇگىلى، ادىمى مۇلدەم اشىلماي  قالادى. رۋحاني سانا قۇلدىراۋعا اينالادى. ويتكەنى قوعامدا «ءبارىن دە اقشا شەشەدى» دەگەن جالعان دا قۇيتىرقى ۇعىم ءبىرجولاتا ۇستەمدىك قۇرادى.

بالانىڭ ءسابي كەزىنەن-اق ونى بالاباقشاعا ورنالاستىرۋ ءۇشىن بىرەۋگە پارا بەرۋگە تۋرا كەلەدى. دەمەك، تۋعاننان-اق ءسابيدىڭ ساناسى ۋلاندى دەي بەر. كەيىن ول ەسەيە كەلە مەكتەپكە بارعاندا اتا-انالاردىڭ اقشا جيناپ جاتقانىن تاعى دا كورەدى. ەندى جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ بىرىنشىدەن اقىلى بولسا، ەكىنشىدەن ءدارىس الۋعا ەرىنسەڭ، وقىتۋشىنىڭ الاقانىنا بىردەڭە سالساڭ، زاچەتىڭ مەن ەمتيحانىڭ دايىن. قىزمەتكە ورنالاسۋ ءۇشىن دە الدىمەن تامىر-تانىستىق، سوسىن قوماقتى پارا قاجەت. مىنە، وسىلايشا جاس ءومىر اقشانىڭ قۇلىنا اينالىپ، ابدەن تىعىراققا تىرەلەدى. ورىسشا ايتقاندا «زاكولدوۆاننىي كرۋگ» قالىپتاسادى. ونىڭ ۇستىنە بىزدە شەتەلدەردەگىدەي ءوز ءبىلىمى مەن اقىلىڭنىڭ ارقاسىندا جاقسى مانساپقا جەتكىزەتىن «الەۋمەتتىك ليفت» دەگەن مەحانيزم مۇلدەم قالىپتاسپاعان. مىقتىنىڭ بالالارى عانا جوعارى قىزمەتكە لايىق. تەك اكەسىنىڭ بيىك بيلىكتىڭ ماڭىندا جۇرگەندىگى ءۇشىن عانا. كورمەي وتىرعان كوز جوق قوي. مينيستر بولۋ ءۇشىن نە بەلگىلى ءبىر اكادەميكتىڭ نەمەسە پارلامەنت دەپۋتاتىنىڭ ەركەسى بولانىڭ ماقۇل. باسقاداي جول جابىق.

مىنەكەي، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ جەڭىلمەيتىن جاۋعا اينالۋىنىڭ باستى سەبەبى وسى. ونى مۇنداي قۇبىجىق ەتكەن ءوزىمىز.  ونىڭ ۇستىنە بىزدەگى بيلىك باسىنداعىلار «جالپى، سىبايلاس جەمقورلىق دەگەندى مۇلدەم جەڭۋ مۇمكىن ەمەس. ول بارلىق مەملەكەتتەردە دە بار» دەگەن ەلدى شاتاستىراتىن، ونىمەن كۇرەستىڭ ءمانسىز ەكەندىگىن اشىقتان-اشىق ناسيحاتتايتىن تەرىس پىكىرلەر ايتادى. سونان سوڭ جەمقورلىقتى جويام دەگەننىڭ سالى سۋعا كەتىپ، ۇنجورعاسى تۇسپەي قايتەدى. ونى جەڭۋ مۇمكىن بولماسا، كۇرەسىپ اۋرە بولۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ بيلىك باسىندا وتىرعاندار كەي-كەيدە ايتىلاتىن ءسوزدى ويلانىپ بارىپ ايتسا بولماي ما؟ الدە بۇل وزدەرىنىڭ قۇيرىعىنا قىلجۋىر بايلانعانداردىڭ ادەيى تاراتىپ جۇرگەن ارام ناسيحاتى ما؟ بۇعان ناقتى فاكتىلەرمەن، ادەمىلەپ تۇرىپ تويتارىس بەرەتىن ادامنىڭ شىقپاي جۇرگەنى، نە نارسەنى بىلدىرەدى؟ شەتەلدەردەگى جەمقورلىقپەن كۇرەستىڭ ءمان-جايىن جاقسى بىلەتىن، وسى سالاداعى اسا بىلىكتى ءبىر ازاماتتىڭ بۇكىل ەلىمىزدەن تابىلماۋى قالاي؟ الدە وندايلار دا «اش قۇلاقتان، تىنىش قۇلاق» دەگەن اسا ىڭعايلى ۇستانىمدى قولايلى ساناي ما؟ سوندا ەلدىڭ ساناسىن جاڭعىرتىپ، وسىناۋ وتىرىك ناسيحاتتىڭ بەت پەردەسىن كىم اشادى؟

«باقساق، باقا ەكەن» دەگەندەي جەمقورلىقتىڭ جەڭىلمەيتىندىگى جايلى ادەيى تاراتىلاتىن اقپاراتتىڭ قىپ-قىزىل وتىرىك ەكەندىگىن بۇل جايتتان حاباردار جاننىڭ قاي-قايسىسى دا جاقسى بىلەدى ەكەن. مۇنى ءبىز كەزدويسوق بايقاپ قالدىق. جاقىندا وبلىسىمىزدا مەملەكەتتىك ىستەر جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتىگى قوستاناي وبلىستىق دەپارتامەنتىنىڭ قوستانايداعى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى ۇلتتىق بايانداما جوباسىن قوعامدىق تىڭداۋ شاراسىن ۇيىمداستىرۋعا بايلانىستى وتكەن باسقوسۋدا بۇعان كوزىمىز انىق جەتتى. جالپى بۇل قۇجات مىنە ەكى جىل بويى ەلىمىزدەگى جەمقورلىق دەڭگەيىن تومەندەتۋگە اسەر ەتەتىن قۇرال ەسەبىندە قىزمەت اتقارىپ ءجۇر.

دەپارتامەنت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى ەرلان سالىقباەۆ (سۋرەتتە) نەگە ەكەنى بەلگىسىز ەسكىرگەن فاكتىلەردى العا تارتىپ، سوناۋ 2016 جىلعى اتقارىلعان ىستەردى تىلگە تيەك ەتتى. بىلتىرعى جىلدىڭ قورتىندىسى جايلى مۇلدەم ءتىس جارعان جوق. جارايدى مۇنى سالىقباەۆ مىرزانىڭ ەنشىسىنە قالدىردىق. الايدا ايتايىن دەگەنىمىز مۇلدەم بۇل ەمەس. ماسەلە سالىقباەۆتىڭ ءوزىمىزدى تالاي جىلداردان بەرى جەمقورلىقتى الدىرماس قامال رەتىندە سەندىرىپ، قالىڭ جۇرتشىلىقتى اداستىرىپ كەلگەن جالعان تۇجىرىمنىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى.

ول الدىمەن الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىندە جەمقورلىق دەڭگەيىنىڭ ادەتتە تىم تومەن بولاتىندىعىن تايعا تاڭبا باقانداي ەتىپ دالەلدەپ بەردى. سونان سوڭ جەمقورلىقتى قابىلداۋ يندەكسىنىڭ ءمانىن اشىپ ايتتى. ماسەلەن، فينليانديا، دانيا جانە سينگاپۋر  سەكىلدى ەلدەردە الگىندەي ءتۇسىنۋ يندەكسى 80 باللدان جوعارى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. ولار  جەمقورلىقتان ازاتتىق دەڭگەيى  جوعارى ەلدەردىڭ وندىعىنان مىقتاپ تۇرىپ ورىن الادى. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ بۇل دەگەنىڭىز اتالمىش ەلدەردە جەمقورلىقتىڭ مۇلدەم جوق ەكەندىگىن ايقىن ايعاقتايدى. سوندا جەڭىلمەيتىن، ياعني «سۋعا سالسا باتپايتىن، وتقا سالسا جانبايتىن» مىقتىمىزدىڭ ايبارى مەن ايبىنى  قايدا قالدى؟ ارىستانعا ەمەس، تەسىككە تىعىلاتىن تىشقانعا اينالدى ەمەس پە؟ سوندا بۇكىل ەلدە اداستىرۋدىڭ، جالعان جولعا سالۋدىڭ، تەرىس باعىت بەرۋدىڭ سىرى نەدە؟ ەلىمىزدى شىرماۋىقشا شىرماپ العان جەمقورلىقتى جەڭىپ شىعامىز دەپ ونىمەن شىنىمەن بەل شەشە كۇرەسۋدىڭ ورنىنا، وزدەرنىڭ السىزدىگىن جالعان تۇجىرىممەن بۇركەمەلەۋ مە؟  بۇلاي دەۋىمىزگە سالىقباەۆتىڭ تاعى دا كەلتىرگەن فاكتىلەرى جاۋاپ بەرەتىن سەكىلدى. ونىڭ ايتۋىنشا جەمقورلىقتان مۇلدەم ازاتتىق دەڭگەيى بويىنشا رەيتينگتە قازاقستان تەك قانا 29 باللعا عانا يە ەكەن. بۇل دەگەنىڭىز الەمدەگى 176 ورىننىڭ  131-ءشى ورنىنا جايعاسقان دەگەندى كورسەتەدى. ءسويتىپ ءبىز جەمقورلىق بويىنشا بەلارۋس (79 ورىن), ارمەنيا (112 ورىن), جانە مولدوۆانى (121 ورىن) الدەقاشان ارتتا قالدىرىپپىز.

دەمەك، شىن كىرىسسەك ەلىمىزدى جەگى قۇرتتاي جەپ جاتقا كەسەلدى مۇلدەم سىلىپ الىپ تاستاۋدىڭ مۇمكىندىگى مول ەكەن عوي. ول ءۇشىن زاڭ الدىندا قانداي دا لاۋازىم يەسى تەڭ جاعدايدا جاۋاپ بەرەتىندەي جاعداي ورناسا بولدى. ەلىمىزدە ءدال وسىنداي احۋال قالىپتاستى ما؟ جالپى، جۋىق ارادا ونداي ادىلدىك ورناي ما؟ الدە قالتالىلار مەن قاھارلىلار الدىندا ول زاڭىمىز تىم جاۋس بالانىڭ كۇيىن كەشىپ ءجۇر مە؟  اڭگىمە، مىنە وسىندا.

وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا تاعى ءبىر جاڭا مالىمەتتەرگە جولىقتىق. ەلىمىز بىلتىرعى جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا Tranparency Internftional (TI) ۇيىمىنىڭ جاريالايتىن جەمقورلىقتى قابىلداۋ يندەكسى بويىنشا توعىز ورىنعا جوعارىلاپ، 180 مەملەكەتتىڭ ىشىندە 122-ءشى ورىنعا شىعىپتى. ەرەكشە ءبىر ماقتاناتىن جاعداي بولماسا دا، بۇل دا بولسا وسى ىندەتپەن كۇرەسۋدىڭ ەپتەپ جاندانىپ كەلە جاتقاندىعىنان حابار بەرسە كەرەك. الايدا ءبىز ءالى دە چەحيا (42), گرۋزيا (46), حورۆاتيا (57), چەرنوگوريا (64) جانە بەلورۋس (68) سەكىلدى كۇنى كەشە عانا ءبىر شاڭىراقتان شىققان ەلدەردەن تىم ارتتا قالعانىمىزدى دا مويىنداۋىمىز كەرەك. ال الدىڭعى بەستىككە كىرگەن جاڭا زەلانديا، دانيا، فينليانديا، نورۆەگيا مەن شۆەيتساريا ءتارىزدى ەلدەرگە جەتۋ مۇلدەم ورىندالمايتىن ارمان شىعار. بۇعان الگى اتالمىش ۇيىمنىڭ ءوز زەرتتەۋىنىڭ سوڭىنداعى قورىتىندى ءسوزى كۋا. وندا «ناتيجەگە جاسالعان ساراپتاما ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار مەن باق-تى باسىپ-جانىشتاۋ جەمقورلىق دەڭگەيىنىڭ جوعارى بولۋىمەن بايلانىستى ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. بۇكىل الەمدە جەمقورلىقپەن كۇرەسپەككە تالپىنىس بار بولعانىمەن، كوپ ەلدە بۇل پروبلەمانى شەشۋدە العا ىلگەرىلەۋ وتە باياۋ ءجۇرىپ جاتىر» دەلىنگەن. مۇنى دا ەشكىم جوققا شىعارا الماس.

تاعى ءبىر ءتۇيىن. بىزدە، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، دۇنيەجۇزىندە جەمقورلىقپەن كۇرەستە ءوزىنىڭ اسا ءتيىمدى ءارى تاپتىرماس ءتاسىل ەكەندىگىن مىڭ مارتە دالەلدەگەن شەنەۋنىكتەردىڭ كىرىس جانە شىعىس دەكلاراتسيالارىن تاپسىرۋى قولعا الىنباي وتىرعاندىعى تاڭ قالدىرادى. ماسەلەن، تەك كىرىس دەكلاراتسياسىن ەنگىزۋ —جارتىلاي شارا عانا. سونىمەن قاتار شىعىس دەكلاراتسياسىن ەنگىزۋ اسا قاجەت. سوندا عانا شەنەۋنىكتەردىڭ حالىقتان ۇرلاعان بايلىعى وزىنەن-ءوزى اشىلادى. ايتالىق، جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا شەنەۋنىك الگى ەكى دەكلاراتسيانى تاپسىرادى. ول مىندەتتى تۇردە باسپاسوزدە اشىق جاريالانادى. مۇنى پروكۋراتۋرا سەكىلدى زاڭدى قاداعالايتىن ورگاندار ءسۇزىپ شىعادى. سوندا ايتالىق، بەلگىلى ءبىر شەنەۋنىك اسا قىمبات كولىك ساتىپ الدى دەلىك. ونى سول شەنەۋنىك قانداي تابىسپەن العاندىعىن دالەلدەۋى قاجەت. دالەلدەي الماسا، ەش سوزگە كەلمەستەن ول مەملەكەت مەنشىگىنە اينالادى. ياعني جەمقور شەنەۋنىك قارا بەت بولىپ، بار ابىرويدان ايرىلىپ، اقىرى باسى داۋعا قالادى. بۇدان ارتىق قانداي ناتيجە كەرەك؟ بۇل جەردە ءبىر عانا قورىتىندى تۋادى. الگىندەي دەكلاراتسيانى ەنگىزبەي وتىرۋ — جەمقورلىقپەن شىنايى تۇردە كۇرەسىپ جاتىرمىز دەگەنگە ۇلكەن كۇمان تۋعىزادى. الدە ول جوعارى بيلىك باسىنداعى كەيبىرەۋلەرگە شانشۋداي قادالىپ وتىر ما ەكەن؟ مۇمكىن ولار حالىقتان جىمقىرعان قىمبات دۇنيەلەرى مەن مول اقشاسىن جاسىرىپ ۇلگىرە الماي جاتقان جايى بار شىعار؟

جايبەرگەن بولاتوۆ

قوستاناي.

Abai.kz