مىڭجىلدىق تاريحىمىزدا ءبىز العاش رەت وسىنداي اۋقىمدى جوبانى جاساپ وتىرمىز
مەملەكەت باسشىسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسى ءبىزدىڭ قوعامعا قوزعاۋ سالىپ، سانامىزعا تىڭ سەرپىن بەردى. حالقىمىزدىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني الەمى – اتامەكەن، جەر-سۋ، ادەبيەت، ونەر مەن مادەنيەت سالاسىن جانداندىرۋدا شامشىراق ءتارىزدى قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ قىزىعۋشىلىعىن، ەرەكشە ىقىلاسىن تۋدىردى. ەلدىك ۇلى ءداستۇردى ساقتاي وتىرىپ، ۇلتتىق مودەرنيزاتسيا جاساۋ قوعامدى دامىتا، كوركەيتە تۇسەرى داۋسىز. ۇلتتىق مۇرات جولىندا جۇزەگە اسىراتىن يگى ىستەردىڭ باستاۋىن ەلباسى: «زامانا سىنىنان ءسۇرىنبەي وتكەن وزىق داستۇرلەردى تابىستى جاڭعىرۋدىڭ ماڭىزدى العىشارتتارىنا اينالدىرا ءبىلۋ قاجەت. ەگەر جاڭعىرۋ ەلدىڭ ۇلتتىق-رۋحاني تامىرىنان ءنار الا الماسا، ول اداسۋعا باستايدى»، – دەپ ناقتى ايقىنداپ بەردى.
ەلباسى اتالعان باعىتتاردىڭ ىشىندە ۇلتتىق كود، ۇلتتىق مادەنيەت ساقتالماسا، ەشقانداي جاڭعىرۋ بولمايتىنىن دالدەپ ايتتى. مىناۋ تولاسسىز شيىرشىق اتقان ۇدەمەلى-سوقتىقپالى جاھاندانۋ زامانىندا بىرتەكتى قوعام ورناتۋ پروتسەسى باسىپ كەتۋ قاۋپىنەن جەكەلەگەن ۇلتتار وزىندىك بەت-بەدەرىن، ەلدىك اسىل قاسيەتىن، رۋحاني تەكتىلىگىن ساقتاۋ ارقىلى عانا امان قالارىنا ەشبىر كۇمان بولماۋى ءتيىس. مەملەكەت باسشىسى جاھاندانۋ ۇردىسىندە كوشتەن قالماي، وركەنيەتتى، مەيلىنشە نىعايىپ العان بوگدەلەرگە جۇتىلماي، جەر بەتىندە باسەكەگە قابىلەتتى، ءبىلىم-عىلىمى دامىعان، ەكونوميكاسى تۇراقتى دەربەس حالىق بولىپ ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن وڭ جاعىنا وزگەرە ءبىلۋدىڭ قاجەتتىگىن باسا ايتتى.
ءبىز ءۇشىن وتانىمىزدىڭ ءار سۇيەم جەرى قاسيەتتى بولىپ سانالادى. ازۋىن ايعا بىلەگەن جىراۋلاردىڭ جالىندى تولعاۋلارىندا، جاۋگەرشىلىك زامانداردا ۇرىككەن ەلدىڭ باسىنا تۇسكەن زاۋالدا «ەلىم-ايلاعان» ازالى جىرلاردا، باسىنا كۇن تۋىپ، ەل ىرگەسى سوگىلگەن قارالى كوشتەردە تۋعان، كىندىك كەسكەن جەرىمەن قوشتاسۋ ولەڭدەرىندە، قازاقتىڭ قارا ولەڭىندە جانە اقىن-جازۋشىلاردىڭ ەلدىك رۋحتى ولتىرمەيتىن ۇزدىك تۋىندىلارىندا ءبىزدىڭ كيەلى اتامەكەنىمىز اسەم دە تەرەڭ سۋرەتتەلگەن. راسىندا حالىق قارتايمايدى، قارا جەر قارتايمايدى. حالقىمىز قاشاندا «ەل ءىشى – التىن بەسىك» دەپ ءسۇيىنىش بىلدىرگەن. ول ءۇشىن ۇلتتىق مۇراتقا ساي بيىك ءىس قىلۋ كەرەك. ارعى اتا-بابالارىنىڭ ارۋاعىن سىيلاپ، شەجىرەلىك دەرەكتەردى شىن قاستەر تۇتاتىن ءبىزدىڭ حالقىمىز ءاربىر تاۋ-تاسىن، جازىق دالاسىن، ۇڭگىرىن، وزەن-كولىن قاسيەتتى، كيەلى دەپ سانايدى. كوشپەلى وركەنيەت توپىراق پەن سۋدىڭ قادىرىن ءبىلىپ، جەر تۇگىن توزدىرماۋ ءۇشىن كوشىپ-قونىپ وتىرعان. ولاردىڭ تۋعان جەرگە، جاراتىلىس قۇبىلىستارىنا، تابيعاتقا دەگەن دۇنيەتانىمدىق كوزقاراسى، ىقىلاسى تاڭعاجايىپ كوركەم. اينالا قورشاعان تابيعاتتى ءتىرى دەپ قابىلداۋ، ءوز ۇرپاعىن وعان قيانات جاساماۋعا تاربيەلەۋ قازاق حالقىنىڭ ىرىم مەن تىيىمدارى تۋرالى ۇلتتىق تۇسىنىگىندە تۇنىپ تۇر.
مالمەن كۇنەلتكەن بابالارىمىز شارۋاشىلىعىن تابيعاتپەن ۇيلەستىرىپ جۇرگىزىپ وتىرعان. وسىدان بارىپ تۋعان جەرگە تاعزىم ەتۋ دەگەن ءداستۇر قالىپتاسقان. سوناۋ باعزى زاماننان اتا-بابالارىمىز كيەلى جەرلەرگە تاعزىم ەتىپ كەلدى. تۇركى، ساق داۋىرلەرىنەن جەتكەن اڭىز-ءافسانالار، ءتىپتى تاسقا قاشاپ كەتكەن تاڭبالار دا وسى وزىق ءداستۇردى ايعاقتايدى.
ەلباسىمىزدىڭ جالپىۇلتتىق قاسيەتتى ورىندار ۇعىمىن حالىق ساناسىنا ءسىڭىرۋدىڭ ەرەكشە ماڭىزدىلىعىن نىقتاپ ايتۋى زاڭدى قۇبىلىس. ەل مەن جەر – رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ ارقاۋى. «قازاقستاننىڭ قاسيەتتى جەرلەرىنىڭ مادەني-گەوگرافيالىق بەلدەۋى – نەشە عاسىر وتسە دە، ءبىزدى كەز- كەلگەن رۋحاني جۇتاڭدىقتان ساقتاپ، امان الىپ شىعاتىن سيمۆولدىق قالقانىمىز ءارى ۇلتتىق ماقتانىشىمىزدىڭ قاينار بۇلاعى. ول – ۇلتتىق بىرەگەيلىك نەگىزدەرىنىڭ باستى ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان مىڭجىلدىق تاريحىمىزدا ءبىز العاش رەت وسىنداي اۋقىمدى جوبانى جاساپ، جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىسپىز» دەي وتىرىپ، پرەزيدەنت: «جەرگىلىكتى نىساندار مەن ەلدى مەكەندەرگە باعىتتالعان «تۋعان جەر» باعدارلاماسىنان بولەك، ءبىز حالىقتىڭ ساناسىنا ودان دا ماڭىزدىراق – جالپىۇلتتىق قاسيەتتى ورىندار ۇعىمىن ءسىڭىرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن «قازاقستاننىڭ قاسيەتتى رۋحاني قۇندىلىقتارى» نەمەسە «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى» جوباسى كەرەك»، – دەپ اتاپ كورسەتتى.
وسىعان بايلانىستى ەلباسى تاپسىرماسى نەگىزىندە، قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ باستاماسىمەن قازاق حالقىنىڭ تاريحىنان ەلەۋلى ورىن الاتىن قازاقستاننىڭ قاسيەتتى ورىندارىن انىقتاپ، ونىڭ ءتىزىمىن جاساۋ قولعا الىندى. عىلىمي-ساراپتامالىق كەڭەس اشىلىپ، بۇل ىسكە بۇرىننان بەرى وسى سالا بويىنشا جۇمىس ىستەپ، زەرتتەۋمەن اينالىسىپ ءجۇرگەن عالىمدار، تاريحشىلار، ولكەتانۋشىلار، ەتنوگرافتار تارتىلىپ، عىلىمي جۇيە قۇرىلدى. زەرتتەۋشىلەر باسشىلىققا الاتىن نۇسقاۋلىقتار جاسالىپ، ول بارلىق وڭىرلەرگە جولداندى. مۇنداعى ماقسات – ەلىمىزدەگى قاسيەتتى تاريحي ورىنداردى انىقتاپ، ولاردى ۇلتتىق ۇستانىم دەڭگەيىنە كوتەرۋ.
قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ەرەكشەلىگى – تۋىپ-وسكەن جەرى، ونگەن ورتاسىن كيە تۇتىپ، ونىڭ قادىر-قاسيەتىن باعالاۋىمەن قۇندى. اتالارىمىز «تۋعان جەر – تۇعىرىڭ، تۋعان ەل – قىدىرىڭ» دەپ بەكەر ايتپاعان. تۋعان جەر مەن ەلدىڭ حالىق ساناسىنا سىڭگەن رۋحاني قۇندىلىعىنىڭ ۇلتتىڭ قالىپتاسۋىندا، دامۋىندا ايرىقشا ءرولى بار. ەلباسى تاپسىرعان دۇنيەلەر بۇعان دەيىن قاسيەتتى نىسان رەتىندە عىلىمي ساراپتالىپ، جۇيەلەنبەگەن-ءتىن. ءبىز وسى شارۋانى رەتتەپ، جالپىحالىقتىق قۇندىلىق رەتىندە قاراستىرۋدى قولعا الىپ جاتىرمىز. بۇل جۇمىستىڭ رۋحاني ماڭىزىنا توقتالار بولساق، بىرىنشىدەن، كيەلى، قاسيەتتى نىساندار ءبىزدىڭ ۇلتتى رۋحاني جۇتاڭدىقتان ساقتايتىن سيمۆولدىق قالقانىمىز جانە ۇلتتىق ماقتانىشىمىزدىڭ قاينار بۇلاعى دەپ تۇسىنگەن دۇرىس.
«قازاقستاننىڭ قاسيەتتى ورىندارى» رەتىندە ەرەكشە قاستەرلەنەتىن تابيعي-مادەني مۇرا، زايىرلى جانە ءدىني ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى، كەسەنەلەر، سونداي-اق قازاقستان حالقىنىڭ جادىندا وشپەس ءىز قالدىرعان تاريحي جانە ساياسي وقيعالارمەن بايلانىستى ورىندار ۇعىنىلادى. سونىمەن قاتار، قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي ومىرىندە ماڭىزدى ورىن الاتىن، ۇلتتىق بىرلىك پەن جاڭعىرۋ نىشانى رەتىندە كورىنەتىن نىساندار كىردى.
ساراپتامالىق كەڭەستىڭ شەشىمىمەن قاسيەتتى ورىندار جالپىۇلتتىق دەڭگەيلى جانە جەرگىلىكتى ماڭىزى بار قاسيەتتى نىساندار بولىپ ءبولىندى. قازىرگى كەزدە جالپىۇلتتىق دەڭگەيلى 186 نىسان مەن كەشەندەر تىزىمگە ەندى.
ەلىمىزدەگى بارلىق قاسيەتتى نىساندار بەس توپقا جىكتەلدى:
- ەرەكشە باعالاناتىن تابيعي مۇرا ەسكەرتكىشتەرى. ەل اۋزىندا كيەلى اتالىپ كەتكەن، كەيبىرەۋى قازىردىڭ وزىندە مەملەكەت قاراۋىندا تۇرعان تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان ورىندار.
- ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر جانە ورتا عاسىرلىق قالالىق ورتالىقتار. بۇل توپقا قالاشىقتار، بەكىنىستەر، پەتروگليفتەر، قورىمدار، حالقىمىزدىڭ قالىپتاسۋىندا ەرەكشە ءرول اتقارعان، قازاق مەملەكەتىنىڭ، ۇلى جىبەك جولىنىڭ قۇرىلۋىنا ۇيىتقى بولعان ورتا عاسىرلىق قالالار كىرەدى.
- ءدىني جانە عيبادات ورىندارى بولىپ تابىلاتىن ورىندار. بۇنداي قاسيەتتى ورىنداردى اۋليە فەنومەنىمەن بايلانىستىرۋعا بولادى. تۇركى كەزەڭىنە دەيىنگى داۋىردەگى اتتارى اڭىزعا اينالعان، كونە تۇركى ءداۋىرى جانە ورتاعاسىرلارداعى، سونىمەن بىرگە، ءXىX عاسىردىڭ اياعى – XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىنگى تاريحي تۇلعالاردى قامتيدى.
- تاريحي تۇلعالارعا قاتىستى قاسيەتتى ورىندار. قازاقستان تاريحىندا ەلەۋلى ورىن الاتىن، بۇكىل ءومىرىن قازاق ەلىنىڭ بوستاندىعى مەن ەگەمەندىگىنە ارناپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باتىر-بيلەرىن جيىپ، ەلدىك ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشكەن حاندار، قازاق حاندىعىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن قازاقتىڭ باتىرلارى، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىلەرى، قولباسشىلار، عىلىم مەن بىلىمگە، مادەنيەتكە ۇلەس قوسقان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، اقىندار، عالىمدار، اعارتۋشىلار تۋرالى ءمانى زور ورىندار الىنىپ وتىر.
- ساياسي، تاريحي وقيعالارعا بايلانىستى قاسيەتتى ورىندار. قازاق دالاسىندا قازاق حالقىنىڭ بىرلىگى ءۇشىن بولعان شايقاستاردى، ەرلىكتى، باتىرلىقتى، قايسارلىقتى ناسيحاتتايتىن، ەلدىڭ بىرلىگىن بىلدىرەتىن ەسكەرتكىشتەر مەن ەل جادىندا وشپەس ءىز قالدىرعان قاسىرەتتى ورىندار مەن قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار مەملەكەتىمىزدىڭ جاڭا نىشاندارى ەنىپ وتىر.
وسىلايشا، قاسيەتتى جەرلەر مەن نىسانداردى انىقتاپ، وڭىرلەردە جۇرگىزىلىپ جاتقان عىلىمي-ساراپتامالىق جۇمىستاردىڭ باعىت-باعدارىن، دايەكتەمەسىن جاساۋ جۇمىستارى العا قويىلدى. تەرريتوريالىق جاعىنان الەمدەگى وندىققا ەنگەن جاس مەملەكەت بولعان سوڭ باعزى بابالاردان مۇراعا قالعان ەل مەن جەردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي مۇقيات ساقتاۋ – ۇرپاقتىق اسىل پارىزىمىز. بۇگىنگى جاڭا زامان ۇرپاعى، تۋعان جەر، ەلىن سۇيەر جاس بۋىندى ۇلتجاندىلىققا، ەلجاندىلىققا تاربيەلەۋ، تۋعان ولكە تاريحىن، تابيعاتىن تانىتۋدى مۇنارالى مۇراتىمىز دەپ سانادىق.
حالقىمىزدىڭ سان جىلدىق تاريح قويناۋىنان اتادان بالاعا، عاسىردان عاسىرعا مۇرا بولىپ جەتكەن وشپەس اسىل قازىناسى: ادەت-عۇرپى، سالت-داستۇرلەرى، مادەنيەتى رۋحاني قۇندىلىعىمىز، باعا جەتپەس اسىل قازىنامىز بولىپ تابىلادى. اتا-بابالارىنىڭ ءداستۇرىن سىيلاپ، شەجىرەلىك دەرەكتەردى شىن قاستەر تۇتاتىن رۋحى بيىك ءبىزدىڭ حالقىمىز ءاربىر تاۋ-تاسىن، جازىق دالاسىن، ۇڭگىرىن، وزەن-كولىن قاسيەتتى، كيەلى سانايدى. تۋعان جەرگە، جاراتىلىس قۇبىلىستارىنا، تابيعاتقا دەگەن دۇنيەتانىمدىق كوزقاراسى، ىقىلاسى تاڭعاجايىپ كوركەم. اينالا قورشاعان تابيعاتتى ءتىرى دەپ قابىلداۋ، ءوز ۇرپاعىن وعان قيانات جاساماۋعا تاربيەلەۋ قازاق حالقىنىڭ ىرىم مەن تىيىمدارى تۋرالى تۇسىنىگىندە تۇنىپ تۇر.
ۇلتتىق بايىرعى قۇندىلىقتارىمىزدى وسى كيەلى نىساندار ارقىلى قايتا تۇلەتۋ، ناقتىراق ايتقاندا، رۋحتى جاڭعىرتىپ، حالىقتى رۋحتاندىراتىن جوبا بۇل. مىسالى، قازاق باتىرلارىن الايىق، بۇلاردىڭ ەرلىك ىستەرى ۇلت رۋحىن جاڭعىرتۋدىڭ بىردەن-ءبىر تەتىگى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاڭدا جوعالتىپ وتىرعانىمىزدىڭ ءوزى وسى باتىرلىق. ونىڭ ورنىنا قاۋىمدى كونبىستىك، جالتاقتىق، بوداندىق سانا-سەزىم دەندەپ بارادى. وسىعان قارسى شيپا – باتىرلىق رۋح.
بۇل جوبانىڭ قوعامعا ەلشىلدىك، مەملەكەتشىلدىك كوزقاراستى قالىپتاستىراتىن دۇنيە – قازاق تاريحىنداعى حاندار مەن بيلەردىڭ ءرولى بولسا، جاستاردى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس جولىنا تاربيەلەيتىن دۇنيە – ۇلت-ازاتتىق كۇرەسكەرلەردىڭ ارەكەتى. قازىرگى تاڭدا قازاق قوعامىنا ءبىزدىڭ ءداستۇرىمىزدى جوققا شىعاراتىن تۇسىنىكتەر ەنىپ كەتىپ جاتىر. اسىرەسە يسلام اتىن جامىلىپ حالىق اراسىن ءىرىتۋ ءۇردىسى بەلەڭ الۋدا. ەكىنشىدەن، قازىرگى جاستار ءوزىنىڭ تاريحىن تەك الەۋمەتتىك جەلىدە تاراتىلعان جەڭىل-جەلپى اقپار ارقىلى تانىپ، بىلۋدە. بۇدان نەنى اڭعارامىز؟ كۇن وتكەن سايىن جاستاردىڭ تاريحي ساناسىنا تۇساۋ سالاتىن قاۋىپ كۇشەيىپ كەلەدى. وسىعان قالقان بولاتىن دۇنيە – جوعارىداعى جوبا بولۋى ءتيىس. ياعني بولاشاق ۇرپاق جالپىۇلتتىق قاسيەتتى نىسانداردى تانۋ ارقىلى ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ۇعىنىپ، قازاق حالقىنىڭ سوناۋ تاس ءداۋىرىنەن بەرى ءبىر ەل، ءبىر حالىق رەتىندە قالىپتاسقان ەل ەكەنىن ساناسىنا سىڭىرە الادى. وسى ارقىلى تۇتاس تاريحي سانا قالىپتاسادى.
«قاسيەتتى قازاقستان» جوباسى 2017—2021 جىلداردى قامتىپ وتىر. وسى ارالىقتا ءار جىل سايىن ءبىر-ءبىر تومنان بارلىعى بەس تومدىق ۇلكەن ەڭبەك «قازاقستاننىڭ قاسيەتتى جەرلەرىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى» جاسالۋى ءتيىس. اتالمىش جوبانىڭ تاعى ءبىر ءتيىمدى تۇسى – ىشكى رۋحاني-ءتۋريزمدى دامىتۋعا زور ۇلەس قوسادى دەپ كۇتىلۋدە. ياعني بۇل ءتۋريزمنىڭ ەرەكشەلىگى – ادامدار تابيعاتتى تاماشالاپ، ەل-جەر كورىپ، كوڭىل كوتەرۋ ەمەس، تالىمدىك-تاربيەلىك ءمانى، ءارى تۋعان جەر تاريحىمەن تانىسۋىنا باعىتتالۋىمەن قۇندى بولماق. سونىمەن قاتار، ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان وقۋلىقتار، فيلمدەر، روليكتەر، تۋريزم جانە ينتەراكتيۆتىك كارتا جاساۋ جوسپاردا بار.
تىزىمگە الىنعان قاسيەتتى نىسانداردىڭ مارتەبەسى جايلى ايتار بولساق، مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى تاراپىنان مادەني جانە تاريحي ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ تۋرالى زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ جايى قاراستىرىلۋدا. ياعني مەملەكەتتىك تۇرعىدان قورعالۋعا ءتيىس نىساندار قاتارىنا «قاسيەتتى نىساندار» دەيتىن باپ ەنگىزىلۋ قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر. زاڭ قابىلدانعان سوڭ ونداعى تالاپ بويىنشا ىرىكتەلگەن نىسانداردى مەملەكەتتىك تىركەۋگە قويىپ، قورعاۋعا الۋ جايى ناقتىلانادى. ياعني قاسيەتتى سانالىپ، زاڭمەن قورعالعان نىسانداردىڭ ءاربىرىنە پاسپورت جاسالادى. ول ءۇشىن نىساننىڭ تاريحى، اڭىزى، ءافساناسى، ۋاقىتى، عاسىرى، الەۋمەتتىك سيپاتى، تاعى باسقاسى جان-جاقتى زەرتتەلەدى.
بەرىك ابدىعاليۇلى، ساياساتتانۋشى
دەرەككوزى: الماتى اقشامى گازەتى
Abai.kz
