قىتاي قازاقتارىنىڭ تاعدىرى قازاقستاننىڭ قىتايمەن ارنايى كەلىسىمگە كەلۋىنە بايلانىستى

ءبىراز ۋاقىت بۇرىن شەت ەلدەگى قانداستار ماسەلەسىن كوتەرىپ جۇرگەن اقىن اۋىت مۇقيبەك اعامىز حابارلاسىپ، قىتاي قازاقتارىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداۋشىلىعىن ءبىلدىرىپ، ولارعا قاتىستى پىكىرىمدى ءباسپاسوز بەتىندە جاريالاۋىمدى سۇراعان ەدى.

جالپى، قىتاي قازاقتارىنا قالاي كومەك بەرە الامىز دەگەن سۇراققا بايلانىستى ءوز پىكىرىمدى ازاتتتىق راديوسىنا بەرگەن سۇقباتىمدا ايتقان ەدىم («قۇقىقتانۋشى: از ۇلتتاردى اسسيميلياتسيالاۋ ءجۇرىپ جاتىر» -https://www.azattyq.org/amp/world-china-kazakh-problems/29070087.html). سول ۇسىنىستارىمدى ءالى دە تولىقتىرا ءتۇسىپ، وقىرمانمەن بولىسكىم كەلەدى. بىرىنشىدەن، قىتايداعى ادام قۇقىقتارىنىڭ ساقتالۋىنا مونيتورينگ جاساۋشى كوپتەگەن حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ وكىلدىكتەرى قىتايدا جۇمىس ىستەيدى. ولاردىڭ قاتارىندا حالىقارالىق امنيستيا، حيۋمان رايتس ۆوتچ, «قىتايداعى ادام قۇقىعى»، «قىتاي قۇقىق قورعاۋشىلارى»، «قىتايدىڭ قۇقىق قورعاۋشى زاڭگەرلەر توبى» سياقتى ۇيىمدار بار. اتالعان ۇيىمداردىڭ كەيبىرىنىڭ قازاقستاندا وكىلدىكتەرى جۇمىس ىستەيدى. سوندىقتان، قىتايدان قامالىپ، ءزابىر كورگەن قانداستارىمىز تۋرالى اقپاراتتى اتالعان ۇيىمدارعا جەتكىزۋ قاجەت. سول ارقىلى حالىقارالىق ارەنادا قىتايداعى ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋى ماسەلەسىنىڭ كوتەرىلۋىنە ىقپال ەتۋگە بولادى. ماسەلەنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە كوتەرىلۋى ەل بيلىگىنىڭ دە نازارىن اۋداراتىنى انىق. ەكىنشىدەن، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، الەۋمەتتىك جەلىلەردە قىتايدان قىسىم كورگەن قازاقتار جايلى اقپاراتتى كوپتەپ تاراتىپ، قوعامنىڭ نازارىن بارىنشا اتالعان ماسەلەگە اۋدارۋ قاجەت. قاجەت بولسا ءتۇرلى دوكۋمەنتالدى فيلمدەر ءتۇسىرىپ، قىسىم مەن ءزابىر كورۋدى شىنايى سيپاتتا جەتكىزگەن ءجون. سول ارقىلى ەلىمىزدەگى ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارى، ساياسي پارتيالار مەن ۇيىمداردىڭ ماسەلەنى جوعارعى دەڭگەيدە كوتەرىپ، بيلىكتەن بۇل ماسەلەنى شەشۋدى تالاپ ەتۋىنە قول جەتكىزۋگە بولادى. ۇشىنشىدەن، قىتاي قازاقتارىنا جاناشىر ازاماتتار ءوزارا بىرىگىپ جيىندار، كونفەرەنتسيالار مەن باسقوسۋلار، ءباسپاسوز ءماسليحاتتارىن تۇراقتى تۇردە وتكىزىپ وتىرۋى قاجەت. ءتىپتى، قىتاي قازاقتارىن قورعاۋ ۇيىمىن نەمەسە قوزعالىسىن قۇرۋعا بولادى. قاجەت بولعان جاعدايدا نارازىلىق شەرۋلەرىن، نارازىلىق اكتسيالارىن لەگيتيمدى تۇردە ۇيىمداستىرۋ قاجەت. وسىلايشا، قىتاي قازاقتارىنىڭ باسىنداعى جاعدايدى بۇكىلحالىقتىق ماسەلە دەڭگەيىنە كوتەرۋ ارقىلى بيلىكتىڭ بۇل ماسەلەنى ءتيىمدى شەشۋ جولدارىن ىزدەستىرۋىنە جاعداي تۋدىرۋعا بولادى.  قازىرگى كەزدە اتالعان ماسەلەلەر بىرتىندەپ جۇزەگە اسىرىلۋدا، دەگەنمەن ءتيىستى ناتيجەگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن توقتاپ قالماۋ قاجەت.

وسىعان دەيىن مەنەن قىتاي قازاقتارىن قورعاۋدىڭ حالىقارالىق قۇقىقتىق تەتىكتەرى جايلى دا سۇراعان بولاتىن. مەن ءوز كەزەگىمدە قىتايدىڭ حالىقارالىق ادام قۇقىقتارى جايلى نەگىزگى كونۆەنتسيالاردى راتيفيكاتسيادان وتكىزبەگەندىگىن اتاپ وتكىم كەلەدى. سونىمەن قاتار، قىتايداعى ادام قۇقىقتارىنىڭ تاپتالۋ دەرەكتەرى بۇعانعا دەيىن حالىقارالىق قاۋىمداستىققا ءمالىم، جىل سايىن ول ەلدەگى ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋى جايلى حالىقارالىق ۇيىمدار باياندامالارىندا كورسەتىپ، ۇسىنىستار جاسايدى. بىراق، قىتاي ۇكىمەتى ءوز كەزەگىندە ايتىلعان ەسكەرتپەلەرگە قارسى ءوز ءۋاجىن ايتۋدان جالىقپايدى. سوندىقتان، قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ىشكى ساياساتىنا سىرتتان اسەر ەتۋ مۇمكىندىگىن شەكتەۋلى دەپ ايتار ەدىم. جەكەلەگەن ادامداردىڭ ازاماتتىق، ساياسي، ءدىني قۇقىقتارىنىڭ تاپتالعانى جايلى ءارتۇرلى حالىقارالىق ينستانتسيالارعا شاعىمدانۋى كوپ ۋاقىتتى جانە قارجىنى تالاپ ەتەدى. ءتىپتى، حالىقارالىق ينستيتۋتتار سول ادامداردىڭ پايداسىنا شەشىم شىعارعاننىڭ وزىندە دە ونى قىتاي بيلىگىنىڭ ورىنداۋى دا نەعايبىل. سوندىقتان، بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ باسقا جولىن قاراستىرعان ءجون. مۇندا قىتاي قازاقتارىن قۇتقارۋدىڭ تەك ءبىر تەتىگى ءتيىمدى جۇزەگە اسىرىلۋى مۇمكىن. ول ءۇشىن قازاقستان بيلىگى قىتايمەن ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، ارنايى كەلىسىم-شارت جاساسىپ سونداعى قازاقتاردىڭ ەلگە كەلۋگە نيەت بىلدىرگەندەرىن كوشىرىپ الۋىنا بولار ەدى. تەك وسىنداي جاعدايدا عانا قىتاي قازاقتارىنىڭ ءبىر بولىگىن ەلگە قايتارۋ مۇمكىن. وسى ماقساتقا قول جەتكىزۋ ءۇشىن جوعارىدا اتاپ وتكەن ماسەلەلەردى جالعاستىرا بەرگەن ءجون.

كەز-كەلگەن از ساندى حالىقتىڭ كوپ حالىقپەن اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ جويىلىپ كەتۋى بيلىك جۇرگىزگەن ماقساتتى ۇلتتى جويۋ ساياساتىنىڭ اياسىندا بىرنەشە ون جىلدىقتا جۇزەگە اسۋى مۇمكىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن قىتاي قازاقتارىنىڭ اسسيميلياتسياعا ۇشىراماۋىنا ءتىل، ءدىن جانە ءدىل تەجەۋشى فاكتور بولعان ەدى. ەندىگى جەردە قىتاي بيلىگىنىڭ قازاق مەكتەپتەرىن قىتاي تىلىنە اۋىستىرۋى، دىنگە تىيىم سالىپ، قازاقتاردىڭ قىتايلىق يدەولوگياعا مويىنۇسىنۋىن قامتاماسىز ەتۋى ونداعى قازاقتاردىڭ ازداعان ۋاقىتتا قىتاي حالقىنىڭ قۇرامىنا ءسىڭىپ كەتۋىنە جاعداي جاساۋى مۇمكىن. بۇل ءوز كەزەگىندە جالپى قازاق ۇلتىنا ۇلكەن زيان بولارى ءسوزسىز. سوندىقتان، قىتاي قازاقتارىن ەلگە قايتارۋ ماسەلەسى مەملەكەتتىك بيلىك ءۇشىن كۇن تارتىبىندەگى نەگىزگى ماسەلەگە اينالۋى ءتيىس. ءوز باسىم قىتاي قازاقتارىنىڭ ءجۇز پايىزى ەلگە كەلەدى دەگەنگە سەنە قويمايمىن، مۇمكىن وسى جاعدايدان سوڭ جارىمىنا جۋىعى ەلگە قايتۋعا مۇددەلى بولار دەگەن ۇمىتتەمىن.

ەل بيلىگى قىتاي قازاقتارىن جاپپاي ەلگە قايتارۋى ءۇشىن ۇلكەن قارجى جانە ارنايى مەملەكەتتىك تەتىكتەر قاراستىرۋى ءتيىس. ەڭ الدىمەن، قىتاي قازاقتارىن ەلگە قايتارۋ، ورنالاستىرۋ، بەيىمدەۋ، قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن ارنايى وكىلەتتى ورگان قۇرىلۋى ءتيىس. مەنىڭ ويىمشا، كوشى-قون كوميتەتى دەربەس اگەنتتىك رەتىندە قۇرىلىپ، ونىڭ قۇرامىندا ارنايى شەتتەگى قازاقتاردىڭ ماسەلەسىمەن اينالىساتىن قۇرىلىمدار جاساقتالۋى قاجەت. وسى اگەنتتىك ارقىلى ەلىمىز جالپى شەت ەلدەگى بارلىق قازاقتارمەن تىكەلەي جۇمىسىن نىعايتىپ، ولاردىڭ ەلگە قايتۋىنا جاعداي تۋدىرۋعا بولار ەدى. بۇل ماسەلەنى ۇيىمداستىرۋدى اناليتيكالىق دەڭگەيدە ويلاي الاتىن، ستراتەگ شەنەۋنىككە جۇكتەسە، بارلىق ءىس تەز ارادا شەشىمىن تابار ەدى.

ەسبول ءومىرجانوۆ

Abai.kz