ابىلاي حان: «ەشقانداي بارابى تاتارلارىن ەستىگەن ەمەسپىن، بىلمەيمىن. جەر بىزدىكى!»
ابىلاي حان - 300
ابىلاي دارىندى حان، اسا ءىرى قايراتكەر، قولباسشى بولدى. ابىلمامبەت حاننىڭ ءتىرى كەزىندە قازاق حالقى ونى ءوزىنىڭ قورعاۋشىسى، كوسەمى سانادى. ول پاتشا وكىمەتىنىڭ گۋبەرناتورلارىنىڭ ىڭعايىنا جۇرمەدى. ەلىنىڭ ەركىندىگىن، بوستاندىعىن قورعاي ءبىلدى.
ارينە، ءبىر ماقالانىڭ كولەمىندە ابىلاي حاننىڭ قازاق حالقىنا ءسىڭىرگەن ەڭبەگىن تولىق قامتۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن دە ناقتى قۇجاتتارعا سۇيەنە وتىرىپ، ءبىراز ءومىر جولىنا شولۋ جاساپ كورەلىك.
ابىلاي سۇلتان ءوزىنىڭ اقىلدى، سابىرلى مىنەزى مەن ادامگەرشىلىگىنىڭ ارقاسىندا تەك ءبىر وردا ەمەس، ءۇش وردانىڭ سىيلى حانى اتاندى. ارينە، ءبىراز تاريحشىلار، جازۋشىلار ابىلاي سۇلتاندى ابىلمامبەتتىڭ ءتىرى كەزىندە حان بولدى دەيدى. ولاي ەمەس. ءابىلمامبەت 1765 جىلى قايتىس بولدى. ول تۇركىستاننىڭ (قالدان سەرەننىڭ قول استىندا 1743 جىلدان), ءارى ورتا وردانىڭ حانى بولىپ ەسەپتەلدى. ول ولگەننەن كەيىن ونىڭ ۇلىن سايلادى. شىندىعىندا باسقارۋ تىزگىنىن ابىلايعا بەردى. قىتاي جازبالارىندا ونى 1742 جىلدان حان بولدى دەۋى وسىدان. ولار ەشقانداي قۇجاتقا سۇيەنىپ حان بولدى دەپ جۇرگەن جوق. حالىق اراسىنداعى اڭگىمەگە سۇيەندى.
رەسەيمەن وداقتاسۋدان كەيىن كوپ كەشىكپەي ابىلاي ەلدىڭ ىشكى سىرتقى جۇمىسىنان ەكى جىلداي قول ءۇزدى. ول تۋرالى ماسكەۋ مۇراعاتىنان تابىلعان (قور 122, ءتىزىم 1, ءىس 2) حاتقا جۇگىنەيىك.
ابىلاي حان - 300
ابىلاي دارىندى حان، اسا ءىرى قايراتكەر، قولباسشى بولدى. ابىلمامبەت حاننىڭ ءتىرى كەزىندە قازاق حالقى ونى ءوزىنىڭ قورعاۋشىسى، كوسەمى سانادى. ول پاتشا وكىمەتىنىڭ گۋبەرناتورلارىنىڭ ىڭعايىنا جۇرمەدى. ەلىنىڭ ەركىندىگىن، بوستاندىعىن قورعاي ءبىلدى.
ارينە، ءبىر ماقالانىڭ كولەمىندە ابىلاي حاننىڭ قازاق حالقىنا ءسىڭىرگەن ەڭبەگىن تولىق قامتۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن دە ناقتى قۇجاتتارعا سۇيەنە وتىرىپ، ءبىراز ءومىر جولىنا شولۋ جاساپ كورەلىك.
ابىلاي سۇلتان ءوزىنىڭ اقىلدى، سابىرلى مىنەزى مەن ادامگەرشىلىگىنىڭ ارقاسىندا تەك ءبىر وردا ەمەس، ءۇش وردانىڭ سىيلى حانى اتاندى. ارينە، ءبىراز تاريحشىلار، جازۋشىلار ابىلاي سۇلتاندى ابىلمامبەتتىڭ ءتىرى كەزىندە حان بولدى دەيدى. ولاي ەمەس. ءابىلمامبەت 1765 جىلى قايتىس بولدى. ول تۇركىستاننىڭ (قالدان سەرەننىڭ قول استىندا 1743 جىلدان), ءارى ورتا وردانىڭ حانى بولىپ ەسەپتەلدى. ول ولگەننەن كەيىن ونىڭ ۇلىن سايلادى. شىندىعىندا باسقارۋ تىزگىنىن ابىلايعا بەردى. قىتاي جازبالارىندا ونى 1742 جىلدان حان بولدى دەۋى وسىدان. ولار ەشقانداي قۇجاتقا سۇيەنىپ حان بولدى دەپ جۇرگەن جوق. حالىق اراسىنداعى اڭگىمەگە سۇيەندى.
رەسەيمەن وداقتاسۋدان كەيىن كوپ كەشىكپەي ابىلاي ەلدىڭ ىشكى سىرتقى جۇمىسىنان ەكى جىلداي قول ءۇزدى. ول تۋرالى ماسكەۋ مۇراعاتىنان تابىلعان (قور 122, ءتىزىم 1, ءىس 2) حاتقا جۇگىنەيىك.
بۇل حاتتا ابىلاي سۇلتاننىڭ قالدان سەرەننىڭ تۇتقىنىندا ەكەنى جازىلىپتى. بىراق قالاي قولعا تۇسكەنى جازىلماعان. حالىقتىڭ ايتۋى بويىنشا، جوڭعارلاردىڭ قولىنا ءتۇسۋ سەبەبىن ەكى ءتۇرلى تۇسىندىرەدى. ءبىرىنشىسى، قالدان سەرەن تۇتقيىلدان ابىلايدىڭ اۋىلىنا شابۋىل جاساپ، باتىرلارىمەن قاپىلىستا قولعا ءتۇسىردى دەسە، ەكىنشىسىندە، ابىلاي سۇلتان نوكەرلەرىمەن اڭ اۋلاپ جۇرگەندە تۇتقىندالدى دەيدى.
ال ونىڭ تۇتقىننان شىعۋى تۋرالى دا ەكى ءتۇرلى جورامال ايتادى. ءبىرىنشىسى، رەسەيدىڭ ەلشىسى مايور ميۋللەردىڭ قالدان سەرەنگە اپارىپ بەرگەن گەنەرال-گۋبەرناتور نەپليۋەۆتىڭ حاتىنان كەيىن بوساتتى دەسە، ەكىنشىلەرى قازاقتىڭ بي-باتىرلارى تالاپ ەتىپ بوساتىپ الدى دەيدى.
مەن تانىسقان حاتتارعا سۇيەنىپ، ابىلاي حاننىڭ تۇتقىننان بوساپ شىعۋىنا ءۇش ءتۇرلى سەبەپ بولدى دەيمىن. ەڭ باستىسى، ابىلايدىڭ ءوزىنىڭ اقىلدىلىعى، تاپقىرلىعى، ديپلوماتتىعى. ونى حالقىنىڭ سىيلايتىندىعى قالدان سەرەندى ويلاندىردى. ەكىنشى سەبەپ - شىن مانىندە وعان اراشاشى بولعان بەدەلدى بي-ستارشىندار. ءۇشىنشىسى، ميۋللەردىڭ دە اكەلگەن حاتى اسەر ەتتى.
1742 جىلى 18 مامىرداعى گلادىشەۆتىڭ حابارىندا بىلاي دەلىنىپتى:
«قىرعىز-قايساقتار اڭگىمەلەرىندە اقشورانىڭ جوڭعارلارعا كەلگەنىن ايتىپ وتىردى. قىرعىز-قايساقتىڭ يەسى ابىلاي سۇلتاندى جوڭعارلاردىڭ قوجاسى قالدان سەرەن تۇتقىندا ۇستاپ، ونىڭ اياق-قولىنا كىسەن سالىپتى. اقشورا كەلگەن سوڭ كىسەندەردى الىپ، اقشورانىڭ ادامدارىن كىسەندەپتى. اقشورا كەتكەننەن كەيىن ابىلايدىڭ اياق قولىنداعى كىسەندەردى الىپ تاستاپ، ابىلايدىڭ ءىنىسىن قىرعىز-قايساق ەلىنە قايتاردى. اقشورانى قالماقتىڭ ءۇش ادامىمەن جىبەردى. ەگەر دە 10 وتباسىن جانە قاراساقالدى اكەلىپ بەرسە، سوندا عانا جوڭعارلىقتار تۇتقىنداردى قايتارامىز» دەيدى. اقشورا جانە ءۇش قالماق قىرعىز-قايساقتاردان ءالى قايتىپ كەلمەدى».
1744 جىلعى 23 قاڭتارداعى كيريللوۆتىڭ حاتىندا:
«...ابىلاي سۇلتان قالدان سەرەندە ەكى جىلداي تۇتقىندا بولدى. ونىمەن بىرگە جولبارىس سۇلتان وتىردى. ول قالدان سەرەنمەن ءتىل تابىستى. وسى جىلعى كۇزدە ولاردى (30 قىركۇيەكتە) ءوز ەلدەرىنە جىبەردى. تۇتقىندا 35 ادام بولدى. بارلىعى دا قايتارىلدى. ءوز ۇلىستارىنا امان-ەسەن جەتتى. ولار تۇتقىندا بولعان كەزدە سول جازدا قوڭتايشىلاردا كوپ ادامدار شەشەك اۋرۋىمەن اۋىرىپ، قايتىس بولدى. قالدان سەرەن قايساقتارمەن بەيبىتشىلىكتە».
جوڭعارلاردىڭ تۇتقىنىنان كەلگەننەن سوڭ ابىلايدىڭ ابىرويى ءتىپتى جوعارى دارەجەگە كوتەرىلدى. ەندى ءۇش وردانىڭ حاندارى، بيلەرى دە ونىمەن ساناستى. ول رەسەيدەن قول ۇزگەن جوق. بىراق گۋبەرناتورلارعا باس يگەن ەمەس. ولاردى وزىنەن ارا قاشىقتىقتا ۇستادى.
ابىلاي حان ورىنبورعا 1740 جىلى بارعاننان كەيىن گۋبەرناتورلاردىڭ وعان وزدەرىنە كەلىپ كەتۋىن سۇراعان بىرنەشە شاقىرۋلارىن قابىلدامادى. كەيبىر تاريحشىلار ابىلايدىڭ تۇتقىننان كەلۋى ونى رەسەيگە بايلادى، وعان مىندەتتى بولدى دەگەندەي وي بىلدىرەدى. جوق. ولاي ەمەس. رەسەيگە تاۋەلدى بولعان جوق.
مىنە، وسىنداي حاتتىڭ ءبىرىن 1745 جىلى 16 ساۋىردە ورىنبوردان گۋبەرناتور، قۇپيا كەڭەسشى يۆان نەپليۋەۆ ابىلاي سۇلتانعا جىبەرىپتى:
«...ءبىز سىزدەن كوپتەن حابار الا العان جوقپىز، كوپ ۋاقىت وتكەندىگى سەبەپتى سىزدەن وتكەن كەزدەر تۋرالى حابارلاردى ەستىگەنىمىز دۇرىس بولار ەدى. ءسىزدىڭ جانە قول استىڭىزداعىلاردىڭ ءبىر بەلگىسى بولسىن. ەگەر ءمۇمكىندىگىڭىز بولسا، ۋاقىت تاۋىپ، ءسىز ماعان كەلسەڭىز، ماعان ۇناعان بولار ەدى. مەن وسى الداعى كۇزگە دەيىن باسقا جاققا بارۋىما بايلانىستى ورنىمدا بولماۋىم مۇمكىن. ەكەۋمىز كەزدەسىپ، بەتپە-بەت اڭگىمەلەسىپ كوپ جاعدايلارعا كەڭەسكەنىمىز دۇرىس بولار ەدى.
...ءسىزدىڭ قويعان تالابىڭىزعا بايلانىستى ءسىبىر جاعىندا ۇستالعان ادامدارىڭىز بەن مالدارىڭىزدىڭ ءبىرازى قايتارىلدى. باسقاسىنا ول گەنەرال كۇش سالىپ كومەكتەسەمىن دەپ سەنىم ءبىلدىردى»، دەپتى.
1745 جىلى 7 مامىردا ءجۇزباسى ياكوۆ ەروفەەۆ ارقىلى پولكوۆنيك پاۆلۋتسكيگە ابىلاي حان مىناداي حات جىبەرىپتى:
«ءسىزدىڭ ماعان جىبەرگەن حاتىڭىزدان ەستىپ وتىرمىن: «بىزگە دەنساۋشىلىق تىلەي وتىرىپ، ءبىزدىڭ قول استىمىزدا جاۋلاپ الدى دەگەن جىلقىلار جانە تۇتقىندار بار دەپسىز». ونداي جاعداي بولعان جوق. تۇتقىندا ەشكىم جوق. ەگەر ونداي بولسا، وندا قانداي وداقتاستىق بولادى. وتكەن جىلى ءسىزدىڭ ادامدار 42 ادامدى تۇتقىنعا الدى. 24 ادام، 1300 جىلقىنى، 13 بايدىڭ ءۇي-مۇلىكتەرىنەن 382 جىلقىنى بىزگە قايتاردى. ەندى 918-ءى سىزدەردە قالدى».
بۇل حاتتاعى: «وندا قانداي وداقتاستىق بولادى»، دەگەن سوزگە كوڭىل ءبولۋ كەرەك. ول - ابىلاي رەسەيگە بەرگەن سەرتىن وداقتاستىق دەپ تۇسىنەتىنى.
1760 جىلى 16 ساۋىردە ورىنبور گۋبەرنياسىنىڭ كەڭسەسىنەن قۇپيا ەكسپەديتسيا ارقىلى ورىنبور گارنيزونىنىڭ جاياۋ اسكەر پولكىنىڭ پورۋچيگى، كنياز يۆان وراكوۆ، ءتىلماش ياكوۆ گۋلياەۆ ابىلايدى ىزدەپ، بەس كۇن ءجۇرىپ ستارشىن بايجىگىتتىڭ اۋىلىنا كەلەدى. ابىلاي وسى جەردەن 3-4 شاقىرىم جەردە قونىستانعان ەكەن. كوكشەتاۋعا، اۋليە پەتر قامالىنا جازدا بارماقشى.
وراكوۆ پەن گۋلياەۆ ادەپتىلىك، سىپايىلىق كورسەتىپ، ابىلاي سۇلتاندى تاعى دا ورىنبورعا، ءتىپتى بولماسا ترويتسكىگە كەلۋدى قيىلىپ سۇرايدى. وعان ابىلاي: «قاشقاريا قىرعىزدارى ايحودجا جانە كۇنحودجا جاركەنت قالالارىنا شابۋىل دايىنداپ جاتىر. بۇل جەردەگى حالىقتار تاشكەنت، تۇركىستان، بۇقاراعا كوپەستەر جانە تاموجنيالىقتارمەن ەرىپ كوشىپ جاتىر. ول جەرگە كومەك كورسەتۋىمىز قاجەت. سول سەبەپتى ورىنبورعا بارۋعا ۋاقىتىم جوق»، دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
ابىلاي وسىلايشا ءۇش (رەسەي، جوڭعار، قىتاي) الىپ مەملەكەتتەردىڭ ورتاسىندا ديپلوماتيالىق شەبەرلىكپەن قازاق ەلىنىڭ بوستاندىعىن ساقتاي ءبىلدى.
قازاق حالقىنىڭ اسا كورنەكتى اقىنى ماعجان جۇماباەۆ «باتىر باياندا» ابىلايدىڭ ساياساتكەرلىگىن بىلاي سۋرەتتەپتى:
«الىستان ورىس، قىتاي - اۋىر سالماق.
جاقىننان تىنشىتپايدى قالىڭ قالماق.
ارتىندا ور، الدىندا كور، جان-جاعى جاۋ
سول كەزدە ەلگە قورعان بولعان ابىلاي،
كوپ جاۋدىڭ ءبىرىن شاۋىپ، ءبىرىن ارباپ».
1759 جىلى (قور 122, «قىرعىز-قايساق ءىسى»، ءتىزىم 1, ءىس 3) ورىنبوردىڭ گۋبەرناتورى، قۇپيا كەڭەسشى داۆىدوۆقا ءجانە گەنەرال-مايور تەۆكەلەۆكە، ءسىبىر گۋبەرناتورىنداعى اسكەري قولباسشى برەگادير فراۋەندورفقا يمپەراتور حانىمنىڭ كانتسلەرى گراف ۆورونتسوۆتىڭ جولداعان حاتىندا ابىلاي حاننىڭ ءومىرىندەگى تاعى ءبىر قىرلار اشىپ بەرىلىپتى.
وندا ابىلاي حاننىڭ رەسەيدىڭ گۋبەرناتورلارىنا، ءتىپتى حانىمعا، كانتسلەرگە دە باس يمەيتىنى حابارلانعان. بىرنەشە رەت وزدەرىنە كەلىپ جولىعۋىن 1743 جىلدان بەرى سۇراسا دا بارماعانىن، ونىڭ ۇستىنە ولاردىڭ الدىنا ءوزىنىڭ تالاپتارىن تاباندى تۇردە قويىپ، ونىڭ ورىندالۋىن مىندەتتەگەنىنە كوز جەتكىزەمىز.
حاتتىڭ 74-بەتىندە بىلاي دەپتى:
«...ءسىز بيىلعى جىلعى 15 ناۋرىزداعى حابارلاماڭىزدا تاعى دا ۇسىنىس جازىپسىز. وندا ابىلاي سۇلتاندى جاقسىراق وزىمىزگە تارتۋ ماقساتىمەن ەركەلەتۋدى جانە ورىنبوردا كوبىرەك ماراپاتتاۋدى تالاپ ەتىپسىز. مۇنداي جالاقى ءۇشىن ول ودان ءارى بەرىلىپ قىزمەت ەتۋگە مىندەتتى. ونى جوعالتپاس ءۇشىن، ءبىزدىڭ جاعىمىزدى قولداۋى ءۇشىن، ءتىپتى بولماسا اشىق قارسى شىقپاسا دا بۇگىنگى قىتايلىقتاردىڭ تىرىسىپ وتىرعانىنا بەرىلىپ كەتپەي، ءوز جاعىمىزعا شىعارۋ كەرەك. ءبىزدىڭ جاقتان دا ونى ەركەلەتۋىمىز قاجەت. ونىمەن جەكە حات جازىسىپ تۇرىڭىزدار. ول وتە پايدالى. ابىلاي سۇلتانعا يمپەراتور - اق پاتشا حانىمنىڭ اتىنان بيىلعى 1759 جىلدىڭ باسىنان باستاپ جالاقى تولەۋى دۇرىس. ورىنبوردىڭ شەت ەل شىعىنى ەسەبىنەن قىرعىز-قايساقتاردىڭ كىشى ورداسىنىڭ نۇرالى حانىنىڭ جالاقىسىن ازايتىپ، ارقايسىسىنا 600 رۋبلدەن جالاقى بەرىلسىن. ولاردا رەنىش بولماۋ ءۇشىن جىلىنا 300 رۋبلدەن تاعايىنداۋ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە 100 رۋبل باسقا قىرعىزدارعا بەرىلمەي، ابىلاي سۇلتاننىڭ ءوزىنىڭ پايدالانۋىنا بەرىلەدى. ويتكەنى، بىزگە بەلگىلى، ول ءوزىنىڭ 200 رۋبلىمەن قىرعىز-قايساقتىڭ سالتى بويىنشا جەرگىلىكتى ستارشىندارىمەن بولىسەدى. ەكىنشى، ابىلاي سۇلتاننىڭ باسقا ۇسىنىستارىن الساق، ول رەسەيدىڭ شەكارالىق كومانديرلەرىنە وكپەلى، سونداي-اق باشقۇرتتارعا جانە بەلگىلى نويان شەرەندەگە. ول قىرعىز-قايساقتاردىڭ جاۋى كوپ، جىلقىلارىن الىپ كەتكەن. سونداي-اق قاسيەتتى شوقىنۋعا بارعاندار تۋرالى ايتىپتى، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءوز ەرىكتەرىمەن شوقىنۋعا بارعان جوق.
...ابىلاي سۇلتان قويعان ماسەلەلەردى شەشۋ جانە نويان شەرەننىڭ ۇستاپ وتىرعان ادامدارىن، جىلقىلارىن دا قايتارىپ بەرۋ مۇمكىندىگىنە سەنەمىن. ابىلاي جانجال شىعارادى. ونىڭ ارىزى بويىنشا ءسىبىر كومانديرلەرىن تىنىشتاندىرۋ كەرەك.
ءۇشىنشى، ابىلاي سۇلتان قويعان ءماسەلەلەرىن شەشۋ ءۇشىن قابىلدانعان جارلىقتى ناقتى ورىندايىق. ابىلاي سۇلتان كەيبىر جاعدايعا سەنبەۋى مۇمكىن. ونىڭ تالاپتارى تولىعىمەن ورىندالعان جوق».
مىنە، كورىپ وتىرسىزدار سانكت-پەتەربۋرگتەن كانتسلەر ۆورونتسوۆ ابىلايدىڭ تالاپتارىن ورىنداۋ قاجەتتىگىنە قاتتى كوڭىل بولگەن. بۇل ابىلاي سۇلتاننىڭ بەدەلى جوعارى ەكەنىن، ءوزىن رەسەيگە باعىنىشتىمىن دەپ مويىندامايتىنىن دالەلدەيدى.
وسى حاتتىڭ جالعاسىندا جانە بىلاي دەپتى:
«...ابىلاي بۇكىل ورتا وردادا ەڭ باستى قوجاسى بولىپ ەسەپتەلەدى، ونىڭ ۇستىنە ول باسقالاردان گورى الدەقايدا زەرەك ء(تۇسىنگىش), ءارى يكەمدى (ەپتى), ونى ناعىز حان جاساۋ كەرەك. جەرگىلىكتى حالىق ورتا وردانىڭ ءابىلمامبەت حاننىڭ مىسالىنداي جارلىقسىز حان سايلاماسىن. وعان قارسى تۇرۋ وتە قيىن. ءويتكەنى، ىسىنە قاراپ ءار جەردە بۇگىندە ابىلايدى حان دەپ اتايدى».
وزدەرىڭىز بايقاپ وتىرعانداي، ابىلايدى حالىق ادەيىلەپ سايلاماسا دا ونى «حان» دەپ ەسەپتەيتىنى قۇزىرەتتىلەرگە دە جەتكەن.
ابىلاي حاننىڭ عاجاپ ديپلومات ەكەندىگى قالماقتىڭ حانى قالدان سەرەن ولگەننەن كەيىن ەرەكشە بەلگىلى بولدى.
جوڭعارلاردىڭ حانى قالدان سەرەن ولگەن سوڭ ونىڭ بالالارى تاققا تالاسىپ، ءبىرىن-ءبىرى ءولتىردى. ەڭ سوڭىندا كۇڭنەن تۋعان ۇلى لاما دورچجي قۋلىق-سۇمدىق جولمەن تاقتى باسىپ الدى. ونىڭ داۆاتسي، امۋرسانا اتتى ىنىلەرى ابىلاي حاننىڭ ورداسىنا قاشىپ كەلدى. وسى كەزدە ابىلمامبەت حان، اتاقتى مالايسارى بيلەر ابىلايعا قىسىم جاساپ، ول ەكەۋى لاما دورچجيگە قايتارىپ بەرۋدى تالاپ ەتتى. بۇل ابىلاي حاننىڭ ەل باسقارىپ جۇرگەندەگى وتە اۋىر كەزەڭى ەدى.
اۋىر سىننان شىعۋ كەزىندەگى ابىلايدىڭ تاباندىلىعىن، تاپقىرلىعىن، جىگەرلىلىگىن كورسەتەتىن دەرەكتەردى سانكت-پەتەربۋرگتىڭ ورتالىق كىتاپحاناسىنان العان ۆ.ۆ.ۆەليامينوۆ-زەرنوۆتىڭ: «تاريحي حابارلاما. قىرعىز-قايساقتار تۋرالى جانە ابىلقايىر حان ولگەننەن كەيىنگى رەسەيدىڭ ورتا ازيامەن قارىم-قاتىناسى» اتتى كىتابىندا جاقسى كورسەتىلگەن. وندا بىلاي دەگەن: «لاما دورچجي 1750 جىلى مامىر ايىندا وكىمەتتى ءوز قولىنا باسىپ الدى. ءبىر ءىنىسىن سوقىر قىلىپ، جەر اۋداردى. بادەميردىڭ بەس ۇلىن تۇنشىقتىرىپ، ءولتىردى. ودان باسقا دا كوپتەگەن تۋىستارىن سول ادىسپەن قۇرتتى.
ۇرىس-كەرىس جانە كەلىسپەۋشىلىكتەر تەز ارادا ونىڭ ءسوزسىز قۇريتىندىعىنىڭ بەلگىسى ەدى. مەملەكەت ۇشكە ءبولىندى. ءبىر بولىگى لاما دورچجيگە قالدى. ەكىنشىسى قىتايعا كوشتى، ءۇشىنشىسى سىبىرگە، ەرتىس وزەنىنە قاراي ىعىستى. ەندى ەلدىڭ يەسى جاۋىزدىقتىڭ جاڭا ءتۇرىن قولدانۋعا كوشتى. داۆاتسي ەڭ جاقىن تاققا تالاساتىن ءىزباسار بولعاندىقتان، ونى باقتالاس دەپ ەسەپتەپ تۇنشىقتىرىپ ءولتىرمەكشى بولدى. وعان مازاسىزدانعان داۆاتسي ءوزىنىڭ جيەندەرىمەن، امۋرسانا مەن ءسىبىر شەكاراسىنا كەتۋدى ويلادى دا ورتا وردانىڭ قىرعىزدارىنا قاشىپ باردى. داۆاتسي ەكى ادامىن ابىلاي سۇلتانعا جىبەردى. ودان رۇقسات تالاپ ەتتى. وسى جەردە قالايىن با، جوق باسقا جاققا بارايىن با؟» - دەدى.وسى ەكى ارادا ايلاكەر ابىلاي ساقتىق شاراسىن قولدانىپ ۇلگەرگەن بولاتىن». مىنە، ابىلاي وسىلاي بولماسا، ابىلاي بولا ما؟
1757 جىلى ابىلاي 10 مىڭ ساربازبەن قاشقاريا جەرىندە (1,0 ملن.قالماقتاردى قىتايلىقتار قىرعاننان كەيىن) قالعان تورعاۋىتتاردى قىردى (باسقارعان باتىرلار: ارعىن - اتىعاي - كۇلەكە باتىر - 2000 ساربازبەن; كەرەي مەرگەن باتىر - 2000 ساربازبەن، كوكجال باراق باتىر (نايمان) - 2000 ساربازبەن; ابىلاي سۇلتان - 2000 ساربازبەن; قاراكەرەي قابانباي باتىر - 2000 ساربازبەن), قالعان قالماقتاردىڭ بىردە-ءبىرىن قالدىرماي تۇتقىنداپ، قازاق جەرىنە قۇلدىققا تاراتتى. 1760-1764 جىلدار ارالىعىندا قابانباي باتىردى ابىلاي سۇلتان زەنگور جەرىنە باس قولباسشى ەتىپ تاعايىندادى. قابانباي باتىر قاراكەرەي نايمانداردى، ءتولەڭگىت رايىمبەك باتىر (البان رايىمبەكپەن شاتاستىرمايىق) ۋاق، كەرەيلەردى زەنگور جەرىنە كوشىردى. بۇل تەك قانا ابىلاي سۇلتاننىڭ تالابىمەن ىسكە استى (قور 1, تىزبە 1, ءىس 88, 1760 جىل، ومبى مۇراعاتى).
1760 جىلى 20 مامىردا كنياز پورۋچيك يۆان وراكوۆ گەنەرال-مايور جانە ءسىبىردىڭ شەكارالىق اسكەري باس كومانديرى يۆان يوۆەمارنعا جازعان حاتىندا بىلاي دەپتى:
«19 اقپان كۇنى ابىلاي سۇلتاننىڭ تولەڭگىت قىرعىزى رايىمبەك بىلاي دەدى: «وتكەن كۇزدە ابىلاي سۇلتان ءوز اتىنان مەنى وردانىڭ قاراكەرەي نايمان رۋىنا جىبەردى. ولار زۆەنيگورسك قامالىنىڭ جانىندا قاراتا اتتى جايلاۋداعى كوشتەرمەن بىرگە ءجۇر». كەيىن قايتار كەزدە سول رۋدىڭ باس ستارشىنى قابانباي ابىلاي سۇلتاننىڭ اتىنان رايىمبەككە بۇيرىق بەرەدى. ول رايىمبەككە ءوزىنىڭ ۇلىستارىن تۇگەلىمەن الداعى جازدا زەنگور حاندىعىنىڭ جەرىنە كوشۋىن، ونداعى زەنگور حانى قالدان سەرەن ۋرعانىڭ تۇرعان جەرىنە بارىپ تۇرۋىن بۇيىردى».
ابىلاي حاننىڭ باتىل ءارى عاجاپ قيمىلىنان كەيىن ورسك باعىتىنىڭ قولباسشىسى، پولكوۆنيك رودەستەن گەنەرال-مايور فونۆەينمارنعا 1760 جىلى 22 قىركۇيەكتە (№315) مىناداي بايانات كەلىپتى:
«...20 شىلدەدەگى حاتتى ابىلايعا وقىپ بەرگەن. وندا زەنگوردان تارباعاتايعا دەيىنگى جەرلەر بارابى تاتارلارىنىڭ جەرى، ۋرانحاەۆتاردىڭ قونىسى دەگەن. ابىلاي: «ەشقانداي بارابى تاتارلارىن ەستىگەن ەمەسپىن، بىلمەيمىن. جەر بىزدىكى»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى. جەر داۋىن شەشۋ ءۇشىن ابىلاي ءوزى شىلدەدە بارىپ قايتامىن، سودان كەيىن جاۋابىن گەنەرال-مايورعا جازامىن دەيدى.
پورۋچيك گۋلياەۆ ابىلايمەن كەزدەسكەنى تۋرالى جوعارىداعى حاتىن بىلاي جالعاپتى:
... «ابىلاي مەنى 22-ءسى كۇنى جىبەرمەكشى بولدى. مەن جەردىڭ الىستىعىنا بايلانىستى وتىرىك اۋىرعان بولىپ، بارماي قالدىم. قىتايدىڭ ەلشىسى كەلە جاتقانىن دا ەستىدىم. ابىلاي: «ولارمەن تاياۋ ارادا كەزدەسە المايمىن. ۋاقىتىم جوق»، - دەپتى. از ۋاقىت وتكەن سوڭ، 23-ءى كۇنى قىتاي ەلشىسى ابىلايدىڭ ورداسىنا 30 اداممەن كەلدى. ولار ابىلايعا كىسى جىبەرىپ، بۇگىن كەزدەسۋدى تالاپ ەتەدى. ابىلايدان سەسكەنىپ، باسقا قىرعىزدار دا (قازاق - ب.ن.) كەزدەسكىلەرى كەلمەپتى. قىتايلىقتار قىرعىزداردىڭ اۋدارماشىسىنا ريزا بولماي، حاتتى بەرمەي، تەك اۋىزشا عانا ءوز تالابىن ايتادى. ابىلاي مەن جولبارىس سۇلتان پارسى ءتىلى ارالاسقان قالماق تىلىندە جازىلعان حاتتى تۇسىنبەيدى. «قىرعىزدار ۋرانحاي جانە تورعاۋىتتاردىڭ جەرلەرىن باسىپ العان. ولاردىڭ تۇتقىنداعى ادامدارى مەن مالدارىن قايتارىپ بەرۋگە ۋادە بەرىڭدەر»، - دەپتى قىتايلىقتار حاتىندا. ەگەر قايتارماساڭدار، اسكەر جىبەرەمىن دەپ قورقىتىپتى. ولار ابىلايدى سىيلاعاندىقتان عانا جىبەرگەن جوقپىز دەدى.
مىنە، وسىنداي جۇزدەگەن حاتتار مۇراعاتتاردا جاتىر. بۇل سول زاماننىڭ ديپلوماتياسى. 1738-1781 جىلدار اراسىندا قىزىلجار، كوكشەتاۋ، كەرەكۋ، زايسان، سەمەي، وسكەمەن، تاعى باسقا دا سولتۇستىك، شىعىس شەكارالارىن قورعاپ، ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتۋىن قامتاماسىز ەتىپ، وڭتۇستىكتە تولە بي، شاپىراشتى ناۋرىزبايدىڭ ساربازدارىمەن قارىم-قاتىناستا بولىپ، ولارعا دا قورعان بولا بىلگەندىگىن دالەلدەيتىن حاتتار بار.
ابىلاي باستاپ بارعان جورىقتار تۋرالى دا قۇجاتتار جەتكىلىكتى. ءابىلقايىر ءتىرى تۇرعان كەزىندە ابىلايمەن قارىم-قاتىناس جاساعان. ابىلقايىردى ولتىرگەندە ونىڭ بالالارىن امان الىپ قالعان ابىلاي سۇلتان. ول تۋرالى ابىلقايىردىڭ زايىبى بوپاي حانىمنىڭ كانتسلەرگە، گەنەرال-گۋبەرناتورعا جازعان حاتتارىندا: «ابىلاي سۇلتانعا كوپ راحمەت. بالالارىمدى اجالدان قۇتقاردى»، دەپتى.
ابىلاي حان ايتقاندارىنا كونبەگەن سوڭ ءسىبىردىڭ گۋبەرناتورى سايمونوۆتىڭ سىرتقى ىستەر مەملەكەتتىك كوللەگياسىنا 1763 جىلى 5 اقپاندا، سونداي-اق 1764 جىلى گەنەرال-مايور فونفراۋەندورفتىڭ جازعان حاتتارىندا ابىلاي سۇلتاننىڭ ابىرويىن توگىپ، جامانداپ كانتسلەرگە جازىپتى. وندا: «ابىلاي سۇلتان بىردە-ءبىر رۋدى باسقارماعان، حالىقتىڭ اراسىندا ابىرويى جوق»، دەپ، ەكىنشىسى «قىتايلارعا جالتاقتىق جاسادى» دەپتى. وسى حاتتاردى وقىعان بىرەن-ساران «تاريحشى-جازۋشىلارىمىز» ابىلاي حان تۋرالى الىپقاشپا اڭگىمە ايتىپ ءجۇر...
ابىلاي حاننىڭ رەسەيگە تاۋەلدى بولماي، ولارمەن تەڭ دارەجەدەگى وداقتاس مەملەكەتتىڭ حانىمىن دەگەنىن دالەلدەيتىن تاعى دا گەنەرال-پورۋچيك يۆان دەكولونگكە، ودان كەيىن گەنەرال-پورۋچيك جانە گۋبەرناتور يۆان رەننەدورفكە جازعان (1772 جىلى 19 قىركۇيەكتە) حاتىن مىسالعا كەلتىرەيىك:
«...گەنەرال مىرزا، سىزگە ايتارىم، ءبىزدىڭ وردا ءسىزدىڭ رەسەيدەي ەمەس، وتە شاشىراڭقى جاتىر. ۇرىلاردى، بۇزىقتاردى تابۋ، ۇستاۋ تەز ارادا قولدان كەلمەيدى. جەرىمىز وتە ۇلكەن. سول سەبەپتى كىمنىڭ قايدا كوشىپ جۇرگەنىن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس.
قىتايدىڭ بوگدو حانىنا مەن ءوز تالابىمدى ايتىپ بىلاي دەدىم: «قانداي كۇشى بار مەملەكەت بولسا دا ەگەر بىزگە قارسى شىقسا نەمەسە دورەكىلىك بىلدىرسە، وندا ءبىز ولارعا قارسى تۇرا الامىز». ەگەر دە قىتايدان كومەك سۇراي قالساق، ول ەشۋاقىتتا كومەك بەرۋگە دايىن ەمەستىگىن ءبىلدىردى.
وسىعان بايلانىستى، ەگەر دە بىزگە بىرەۋلەر كوز الارتىپ، سوعىس اشۋ قاۋپى بولا قالسا، وندا ءسىز بىزگە اسكەري كومەك بەرۋگە دايىنسىز با؟ وسى تۋرالى يمپەراتورعا جەتكىزىپ، ماعان جاۋابىن حابارلاساڭىز.
گەنەرال مىرزا، سىزدەن ماعان 1000 نەمەسە 500, بولماسا 300 اسكەري ادامداردى ۋاقىتشا بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن. ول ءبىزدىڭ ىشىمىزدەگى ۇرىلاردى اۋىزدىقتاپ، تىيۋ ءۇشىن كەرەك.
ۇرىلاردى ۇستاپ، جازالاساق، وندا ولار سىزدەرگە دە، بىزدەرگە دە جامانشىلىق جاساي الماۋى ءتيىس. ەكى گەنەراليتەت كەلىسىمگە كەلۋىمىز كەرەك (بايقادىڭىز با؟ ەكى مەملەكەتتىڭ گەنەراليتەتى دەگەن ماعىنادا - ب.ن.).
مەن ءسىزدىڭ اسكەردى الىسقا اپارمايمىن. بەس كۇن ۇرىلارمەن بىرگە بولادى. ول جەرگە مەن ءوزىم بارامىن نەمەسە بالالارىمنىڭ بىرەۋىن جىبەرەمىن. سودان كەيىن ولاردى قارۋ-جاراقتارىمەن، كيىمدەرىمەن ءوز ەلدەرىنە اپارىپ سالامىز. بۇل ماسەلەنى يمپەراتورعا جەتكىزبەي-اق ءوزىمىز شەشە الامىز عوي ء(وز كۇشىمىزبەن ورىنداۋ ءمۇمكىن بولمادى. قايدا بارسا دا قازاق «قارىن بولە» بولىپ شىعادى دەگەندى اڭعارتقان سياقتى - ب.ن.). اسكەر بەرسەڭىزدەر دە، بەرمەسەڭىزدەر دە ماعان حابار بەرىڭىزدەر. سوڭىندا سىزگە كوپ جىل دەنساۋشىلىق تىلەۋشى - ابىلاي حان. سەنىمدى بولۋ ءۇشىن ءوز مورىممەن راستايمىن».
ەلدە ءتارتىپ ورناتپاسا، ستارشىنداردىڭ ءوزارا بەيبىت ءومىر سۇرۋلەرى مۇمكىن ەمەستىگىن ابىلاي حان ءتۇسىندى.
ابىلاي حانعا رەسەيدىڭ كانتسلەرى، ورىنبور جانە ءسىبىر گۋبەرناتورلارى سەنىمسىزدىك ءبىلدىرىپ، ۇنەمى ونىڭ ورداسىنا جانسىزدارىن جىبەرىپ، باقىلاپ وتىرعان. ونىڭ دالەلى رەتىندە 1760 جىلى قاڭتار ايىنىڭ 20-سى كۇنى ومبىدان برەگادير فونفراۋەندورفتان پولكوۆنيك لەستوكقا جىبەرىلگەن حاتپەن تانىسساق، كوپ قۇپياعا قانىق بولارىمىز انىق.
«قۇپيا حات.
قىرعىز-قايساقتىڭ جەرىندە مىنا جاعدايلاردى بارلاپ ءبىلۋ قاجەت:
1. ولاردىڭ جاسىرىن اسكەرلەرى قاي جەرلەردە ورنالاسقان، قانداي مەكەندە، سانى قانشا، رەسەي جەرىنەن قاشىقتىعى قانشا؟
2. ونىڭ تۇراقتى اسكەرى بار ما؟ قانشا، قاي جەردە؟ ونىڭ باس ستارشىندارى كىم؟
3. ابىلاي سۇلتاننىڭ نەگىزگى ماقساتى نە؟ نەگىزگى باسشىلارى كىم؟ مەنىڭ جىبەرگەن حاتىما جاۋاپ بولمادى. ول حات كىمنىڭ قولىنا بەرىلگەن؟
4. رەسەيگە شابۋىل جاسايتىن اسكەرلەرى بار ما؟ شابۋىل جاساۋ ويلارى بار ما؟ ەگەر بولسا، نە ءۇشىن؟
5. قىتايدى جاقتايتىن قىرعىز-قايساقتار نەمەسە باسقا حالىقتار بار ما؟ قانشا؟
6. قىرعىزداردىڭ باسقاداي بوتەن ويلارى بار ما؟ كورشى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناستارى بار ما؟ سوعىس قاۋپى تۋىپ تۇرعان جەرلەرى جوق پا؟
7. بۇقارا، قاشعار، جاركەنت، تاشكەنت، تۇركىستان، تاعى باسقا دا جەرلەرمەن ۇرىس-كەرىستەرى بار ما؟ ولار ءوزارا تاتۋ بولسا، تەز ارادا ولارمەن ىمىرالاسۋعا نيەتتەرى بار ما؟
8. جازدا ابىلاي سۇلتان سىرت جاققا، كوكشەتاۋ جاعىنا كوشىپ بارماقشى. ول قايدا بارادى، ءارى قاراي باسقا جەرگە بارماي ما؟
9. باتىرلاردى سىرتىنان باقىلاۋ كەرەك.
10. قابىلان سۇلتان ورىنبوردان جىبەرىلگەن اۋدارماشى گۋلياەۆتى قىسىمعا الىپتى. رەسەي تۋرالى ويىن ءبىلۋ كەرەك. ولاردىڭ قۋلىقتارىن ەشكىم بايقامادى ما؟ ابىلاي سۇلتان، كۇلسارى باتىر، تاعى باسقالاردى باقىلاۋدى وتە قۇپيا تۇردە ءجۇرگىزۋ كەرەك».
مىنە، جوعارىداعى تاپسىرمانى وقىعان ادام ابىلاي حاننىڭ رەسەيلىكتەردىڭ ايداۋىمەن جۇرگەن ادام ەمەستىگىنە كوزى جەتەدى. ابىلاي حاننىڭ بيلىك جۇرگىزۋ جۇگى اسا اۋىر بولعانىن بايقايدى.
ابىلايداي دانا پاتشا ءار ەلدە بولعان جوق. كىشىگىرىم جاۋلاردى ەسەپكە الماعاندا ءۇش الىپپەن (رەسەي، جوڭعار، قىتاي) ورتاق ءتىل تابىسۋ ول زاماندا ەرەن سابىرلىلىق، بىلىمدىلىك، قايراتتىلىق، جىگەرلىلىك، پاراساتتىلىق، تەرەڭ ويشىلدىقتى تىلەيدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اقىلدى ديپلومات بولۋ كەرەك.
ابىلايدىڭ رەسەيمەن كارىم-قاتىناسىنىڭ سان قىرىن ءبىر ماقالادا تولىق اشىپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس. سول ەلدىڭ مۇراعاتتارىندا جاتقان باعا جەتپەس قازىنالار نەگىزىندە قۇراستىرىلعان مەنىڭ 2 تومدىق «ابىلاي حان» اتتى كىتابىمنان، بيىل اللا بۇيىرتسا، باسپادان شىعاتىن 3-ءشى تومىنان ابىلاي حاننىڭ، ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ ءجۇزدەگەن حاتتارىمەن قالىڭ جۇرت تانىسادى دەگەن ۇمىتتەمىن.
بولاتبەك ناسەنوۆ, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
