ءار وقۋ جىلىنىڭ باسىندا وقۋلىقتىڭ اينالاسىنداعى داۋ-دايماننىڭ ءورشۋى كەيبىر باسپالار ءۇشىن «قارا پيارعا» اينالىپ كەتكەندەي وي تۋعىزادى. مىسالى، «مەكتەپ» باسپاسى الماتى قالاسى اباي جانە گاگارين كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا وتىرىپ، ۋكراينا مەملەكەتىنىڭ قىرىمىن رەسەيگە بەرە سالعان ەدى انا ءبىر جىلدارى. سودان ۋكراينا مەملەكەتى تاراپىنان داۋ شىققاندا، قىرىمدى رەسەيدەن الىپ ۋكرايناعا قايتاردى، سول باياعى اباي جانە گاگارين كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا وتىرىپ. جىل وتپەي 2017 جىلى وسى باسپادان شىققان ورىس ءتىلى وقۋلىعى توڭىرەگىندە تاعى ايقاي-شۋ پايدا بولدى. ول شۋدىڭ اياعى وقۋلىقتى بيىل قايتا شىعاراتىن بولىپ اياقتالدى.

ادامداردىڭ كەيبىرى جاقسىدان لەزدە جەرىپ، جامانعا دا تەز ۇيرەنەدى ەمەس پە؟ قارا پيارعا ەتى ۇيرەنىپ قالعان «مەكتەپ» باسپاسىنىڭ بيىل دا توسىن سىيى بار ءتارىزدى. ءيا، تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ءبارىن باسىنان ايتىپ شىعايىن.

2017 جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ جاڭارتىلعان مازمۇنداعى باعدارلاماعا سايكەس 6, 8-سىنىپ وقۋلىقتارىنىڭ جوبالارى «وقۋلىق» رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ سايتىنا ءىلىنىپ، كوپشىلىككە تانىستىرىلدى، قوعامدىق باقىلاۋدان، مامانداردىڭ ساراپتاماسىنان ءوتتى. ىرىكتەلگەن وقۋلىقتار 2017 جىلدىڭ  قاراشا ايىندا قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىس ورتالىقتارىندا جينالعان ۇستازدارعا تانىستىرىلىپ، ارنايى بولىنگەن مەكتەپتەردە بايقاۋدان (اپراباتسيادان) ءوتتى. وسىنداي وقۋلىق جوبالارىنىڭ ءبىرى-«مەكتەپ» باسپاسىندا ازىرلەنىپ كوپشىلىككە ۇسىنىلعان «فيزيكا-8» وقۋلىعى (اۆت.: ب.ا. كرونگارت، ن.ي. تەمىرقۇلوۆا، ج.ك. بادانوۆا).

وسى وقۋلىقتىڭ ءتورت تاراۋىن (1,2,6,7) مەن، بادانوۆا جۇلدىزاي، باسپانىڭ تاپسىرىسى بويىنشا جازعان ەدىم. قالعان ءۇش تاراۋى ب.ا. كرونگارتتىڭ ماتەريالدارى. وقۋلىق 2018 جىلدىڭ قاڭتارىندا ارنايى جاساقتالعان رەسپۋبليكالىق كوميسسيانىڭ تالقىلاۋىنا كەتتى (بىزگە باسپا باسشىلىعى وسىلاي دەگەن). اقپان ايىندا كوميسسيادان ءوتىپ، ۇسىنىلعان وقۋلىقتاردىڭ ىشىندە فيزيكا وقۋلىعى دا بولدى. ەندى اۆتورلار كوميسسيانىڭ ەسكەرتۋلەرى بويىنشا جۇمىس جاساپ، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە وقۋلىقتاردى قايتا جىبەرىپ، بۇيرىق كۇتۋى ءتيىس بولاتىن.

اتالعان باسپا ماعان، وقۋلىق اۆتورى رەتىندە، «وقۋلىق» رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنان كەلەتىن كوميسسيانىڭ وقۋلىققا قاتىستى جازعان پىكىرىن جىبەرۋى ءتيىس ەدى. بىراق حابار بولمادى. ءوزىم وقۋلىقتىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىنىڭ رەداكتورىنا بايلانىسقا شىعۋعا تىرىسىپ ەدىم، ول بارلىق تەلەفون بايلانىستارىن «بلوكقا» قويىپ تاستاعان ەكەن. «اۆتورلار مەكتەبى» ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى د. ءا. سۋحاەۆا ماعان «ەلدىڭ مازاسىن الىپ تەلەفون سوقپا!» دەپ بىردەن باسىما سۋ قۇيا سالدى.  وقۋلىقتى كومپيۋتەردە بەتتەۋشى-وپەراتوردى جانە ورىس نۇسقاسىنىڭ رەداكتورىن الماستىرعان. باسپا وسىلايشا بەلگىسىز سەبەپتەرمەن مەن دايىنداعان وقۋلىقتى تابان استىندا «قۇپياعا» اينالدىرىپ جىبەردى. سويتسەم، گاپ مىنادا ەكەن: وقۋلىقتى تامىز-اقپان ايلارىندا كوپشىلىككە ۇسىنىپ، بايقاۋدان وتكىزىپ العان سوڭ  ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترىنىڭ 2018 جىلدىڭ 5 ساۋىرىندە شىققان №138 بۇيرىعىنا باسقا فاميليانى (بادانوۆا مەن تەمىرقۇلوۆانىڭ ورنىندا نوسوحوۆا تۇر!) كىرگىزىپ جىبەرگەن.

مەن وسى جايلى «وقۋلىق» رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ ماماندارىنىڭ بىرىمەن سويلەسكەندە، ول: «باسپانىڭ ديرەكتورى اۆتورلاردى ءوزى اۋىستىرا بەرەدى. وعان قۇقى بار.» - دەدى. «قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى» دەيدى قازاق. قارعالار زاڭعا تۇكىرۋگە دە ارلاناتىن شىعار.

قالاي بولعاندا دا «مەكتەپ» باسپاسى مىناداي قۇقىق بۇزۋشىلىق تانىتىپ وتىر:

1. باسپا قر ازاماتتىق كودەكسىنىڭ 50-تاراۋىنداعى «اۆتورلىق قۇقىق تۋرالى» 971, 976,977-باپتاردى ورەسكەل بۇزىپ وتىر. 976-باپتىڭ 1-پۋنكتىنە سايكەس اتالعان جوبانىڭ اۆتورلىق قۇقىعى قورعالعان. وعان دالەل وقۋلىق جوباسى قر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترىنىڭ بۇيرىعىنا سايكەس 2017-2018 وقۋ جىلىندا بايقاۋدان وتكىزۋگە پيلوتتىق مەكتەپتەرگە تاراتۋ جانە 2017 جىلدىڭ قاراشا ايىندا بارلىق وبلىس ورتالىقتارىندا مۇعالىمدەرگە تانىستىرۋ ءۇشىن 2017 جىلدىڭ 10 قازانىندا «مەكتەپ» باسپاسى ديرەكتورىنىڭ بۇيرىعىمەن 373 دانا قازاق، 312 دانا ورىس تىلىندە باسىلىپ شىعارىلدى. وقۋلىق جوباسىنىڭ باسىلىمىندا 976-باپتىڭ 1-پۋنكتىنە سايكەس جوبا اۆتورلارىنا ايىرىقشا اۆتورلىق قۇقىق بەرىلگەنى جانە بارلىق قۇقىقتاردىڭ قورعالعانى كورسەتىلگەن. جوبا 2017 جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ  رەسپۋبليكالىق-عىلىمي «وقۋلىق» ورتالىعىنىڭ سايتىندا ءىلىنىپ، كوپشىلىككە ۇسىنىلىپ كەلەدى.

2. 971-باپتىڭ 1-پۋنكتىنە سايكەس اتالعان جوبا حالىققا زاڭدى تۇردە تانىستىرىلعان بولىپ ەسەپتەلەدى. سەبەبى مەن دايىنداعان «فيزيكا-8» وقۋلىعىنىڭ جوباسى 373 دانا قازاق، 312 دانا ورىس تىلىندە باسىلىپ، بايقاۋدان وتكىزۋگە مەكتەپتەرگە تاراتىلدى جانە بارلىق وبلىس ورتالىقتارىندا مۇعالىمدەرگە، دەمەك قازاقستان كولەمى بويىنشا باسقا وقۋلىق-تارمەن بىرگە تانىستىرىلدى. 2017 جىلدىڭ قاراشا ايىندا جوبانى مەن ءوزىم وڭتۇستىك جانە باتىس وبلىستارىندا تانىستىردىم، ال شىعىس جانە سولتۇستىك وبلىستارىنا باسپا وكىلى تانىستىرىلىم جاسادى.

ماعان قاتىستى باسپا اكىمشىلىگى تاراپىنان اۆتورلىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ بولۋ سەبەبىن تۇسىندىرمەك تۇگەل، باسپانىڭ ماڭىنا دا جۋىتپايدى. اقپان ايىنىڭ اياعىندا كرونگارتپەن سويلەسكەندە، ول باسپانىڭ ينيتسياتيۆاسىمەن وقۋلىقتىڭ 6-تاراۋىن وزگەرتىپ جاتقانىن ايتقان (977-باپتىڭ 3-پۋنكتىنە سايكەس تۋىندىعا قول سۇقپاۋشىلىق قۇقىعى بۇزىلىپ تۇر). بىراق ول قالعان ءۇش تاراۋ جايلى ەشتەڭە ايتپادى. تەك ءوزىنىڭ «ادىستەمەلىك نۇسقاۋىن» جوندەۋ كەرەگىن، قولى بوس ەمەستىگىن ايتتى. وسى نۇسقاۋلىقتى نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرى مۇعالىمدەرىنىڭ ورتاق جۇمىسى دەپ داۋلاپ، سول مەكتەپتىڭ مۇعالىمدەرى سوتقا بەرەمىز دەپ جاتقانى جايلى قاڭتاردا ايتقان ەدى. ول جايلى استانا قالاسىندا دا تانىستىرىلىم كەزىندە ءسوز بولعان. باس رەداكتور باسپاقوۆاعا دا، باسپانىڭ ديرەكتورى ساتىبالديەۆكە دە وسى داۋ بەلگىلى. بىراق ولار كرونگارتتىڭ داۋلى جۇمىسىن ۇسىنۋدان باس تارتپادى، ەسەسىنە ەش سەبەپسىز ءوزىم جاساعان وقۋلىق جوباسىنىڭ اۆتورلىعىنان مەنى الىپ تاستاپ، اۆتورلىق قۇقىقتى جوباعا قاتىسى جوق ادامعا بەرىپ وتىر. سوندا باسپا باسشىلىعىنا بىرەۋدىڭ قۇقىعىنا قول سۇعۋ اۋرۋعا اينالعان با، الدە ادەتى مە؟

جالپى، باسپا باسشىلىعى تاراپىنان  ماعان تۇسىنىكسىز جايتتار جەتەرلىك:

1. باسپا اكىمشىلىگى، ياعني باسپانىڭ ديرەكتورى ە.ءا. ساتىبالديەۆ پەن باسپانىڭ باس رەداكتورى ش.ى. باسپاقوۆا وسى ىستەرىمەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى جۇمىستاردىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن وسى ىسكە حالىقتىڭ قاتىسۋى مەن باقىلاۋ جاساۋى ماقساتىندا جاساپ وتىرعان جاريالىلىق ساياساتىن جوققا شىعاردى. ايتايىن دەگەنىم، باسپانىڭ حالىققا كورسەتىپ، جاريالايتىنى ءبىر تاۋار، ال ساتاتىنى مۇلدە باسقا تاۋار نەمەسە سول كورسەتكەن تاۋار، بىراق اۆتورى باسقا. ماعان وقۋلىقتى كورسەتپەي، قۇپيا ۇستاعاندىقتان (ول اقپاننان باستاپ سايتقا دا ىلىنبەدى), ساتىبالديەۆتىڭ وسى ەكى جولدىڭ قايسىسىن تاڭداپ وتىرعانىن بىلمەدىم. اكەسى ولسە دە ەستىرتەدى، ولار ماعان قانداي جاعداي بولماسىن، الدىن الا ەسكەرتۋلەرى زاڭ جانە ادامي تۇرعىدان ءجون ەدى.

2. ۇسىنىلىپ وتىرعان ءار وقۋلىقتىڭ، ءار كەشەننىڭ ساپاسىن جاقسارتۋعا قازاقستان     حالقى ات سالىستى دەسەم قاتەلەسپەيمىن. سەبەبى «وقۋلىق» ورتالىعى جىبەرگەن پىكىرلەردىڭ باسىمى سايتتا جاريا بولعاندار. فيزيكا وقۋلىعىنا «وقۋلىق» ورتالىعىنان كەلگەن پىكىرلەر مەندە ساقتاۋلى. دەمەك، باسپا اكىمشىلىگى مۇعالىمدەردى عانا ەمەس،  وقۋلىقتى تالداۋعا قاتىسقان بارشا حالىقتى الداپ وتىر. حالىقتىڭ سول وقۋلىقتىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا جىبەرگەن التىن ۋاقىتىن، سەنىمىن، ءۇمىتىن اياق استى ەتتى.

3. ەگەر ساتىبالديەۆ كابينەتىندە وتىرىپ ءوز بەتىنشە اۆتورلىق قۇقىقتى بىرەۋدەن الىپ بىرەۋگە بەرە سالاتىن بولسا نەمەسە جوبانى كەز كەلگەن ۋاقىتتا اۋىستىرا سالسا،  مينيسترلىكتىڭ ول جوبالاردى بۇكىل قازاقستان حالقىنا تانىستىرۋى، مۇعالىمدەردىڭ التىن ۋاقىتىن الىپ، بيۋدجەتتەن قىرۋار اقشا شىعارىپ، مۇعالىمدەردى جيناۋى نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟ وسىعان كەتكەن ميلليونداعان قاراجاتتى مۇعالىمدەرىڭ جالاقىسىنا بولگەنى ءجون ەدى، سەبەبى وقۋلىقتىڭ تاعدىرىن مينيسترلىك ەمەس، ساتىبالديەۆ شەشىپ تۇر ەمەس پە؟!

4. ءيا، باسپا وقۋلىق اۆتورلارىن جيناپ، ونى دايىنداپ ۇسىنادى. دەگەنمەن، ەلىمىزدەگى ازاماتتىق كودەكسكە سايكەس جوبا اۆتورلارىنا اۆتورلىق قۇقىق بەرىلىپ، ول قورعالادى دا. وسىنى جاقسى بىلەتىن ساتىبالديەۆ نە سەبەپتى زاڭدى بەلدەن باسۋعا بەل بۋدى؟ مۇمكىن، ول ءوزىن ارىستان، ال مەنى ءپىلدىڭ تابانىندا قالاتىن قۇمىرسقا كورەتىن بولار. ارينە، ساتىبالديەۆتىڭ قولى ۇزىن، قالتاسى قالىڭ ءارى ەلىمىزدە «جەڭ ىشىمەن، قول ۇشىمەن جالعاسۋ» دەگەن تاڭسىق ءادىس ەمەس. وعان ۋكراينادان قىرىمدى رەسەيگە نەمەسە رەسەيدەن ۋكرايناعا بەرە سالۋ ءسوز بولماعاندا قايداعى ءبىر بادانوۆانىڭ قۇقىعىن تارتىپ الىپ، قالاعانىنا بەرۋ قيىن بولىپ پا، ءتايىرى؟ ايتپاقشى، قىرىم جايلى سول داۋدى تۋعىزعان ءبىر عانا سويلەم تاريح وقۋلىعىنىڭ جوباسىن مينيسترلىككە ۇسىنعان نۇسقاسىندا بولماعان، بىراق مەكتەپكە اپارعان وقۋلىقتا پايدا بولدى! عاجاپ ەمەس پە؟! وسىدان كەيىن «وقۋلىقتىڭ ساپاسى نەگە ناشار؟» دەگەن سۇراقتى كىمگە قويامىز؟

مەن اۆتور بولماسام دا ءومىر سۇرگەنمىن، تالاي جەردە تالاي ەڭبەك تە زايا كەتكەن. مەن باس رەداكتور باسپاقوۆانىڭ قولىنداعى بيلىگىن پايدالانىپ،  ماعان تيەسىلى اۆتورلىق قۇقىقتى قۇربىسى، زەينەتكەر نوسوحوۆاعا بەرە سالعانىن دا ءتۇسىنىپ وتىرمىن. ول قۇربى، ال مەن كىممىن؟ بىراق مەنى ەڭبەگىمنىڭ ەش كەتكەنى ەمەس، قۇقىعىمنىڭ بۇزىلعانى، ەلىمىزدە ادىلەتسىزدىكتىڭ ءجيى تورگە شىعاتىنى مازالايدى. قۇقىق بۇزۋشىلىق، زاڭ بۇزۋشىلىق، كوز بوياشىلىق، ادىلەتسىزدىك، الداۋ-ارباۋ، زورلىق-زومبىلىق ت.ب. قاشان تيىلادى؟ قاشان زيالى، « مالىم جانىم ساداقاسى، جانىم ارىم ساداقاسى» دەگەن قازاقى، ادامي پرينتسيپتەرمەن ءومىر سۇرەتىن قوعامعا اينالامىز؟

ءبىز، قازاقستان ازاماتتارى، ادام رەتىندە وركەنيەتتى ەل بولۋدى، جارقىن بولاشاقتى ارماندايمىز، بىراق ادامي قۇندىلىقتاردان جۇرداي الدىڭعى ۇرپاق بۋىنى قالاي وزىق ويلى، جوعارى سانالى، ادامگەرشىلىك، مورال، ار-ۇجدانى بيىك ۇرپاق تاربيەلەيدى؟ مەن ايتار ەدىم: «ەل بولام دەسەڭ، وزىڭنەن باستا...»

جۇلدىزاي بادانوۆا 

Abai.kz