بۇگىنگى كۇنى شەت ەلدەردە التى ميلليونعا جۋىق قازاق بار بولسا، سونىڭ ءبىر ميلليونعا جۋىعى رەسەي فەدەراتسياسىندا تۇرادى. رەسەيدىڭ قازاقستانمەن شەكارالاس وبلىستارىندا تۇراتىن قازاقتاردى دياسپورا ەمەس، يررەدەنت دەپ اتاعانىمىز ءجون. سەبەبى، دەموگرافيا عىلىمى بويىنشا ءوز ەلىنەن وزگە جەرلەرگە قونىس اۋدارعان شاشىراڭقى نەمەسە توپ بولىپ وتىرعان ەتنوستوردى دياسپورا دەپ اتايتىن بولساق، ال يررەدەنت دەپ وزگە مەملەكەتتە تۇرعانمەن، ءوزىنىڭ تاريحي  اتامەكەنىندە وتىرعان ۇلت شوعىرىن ايتامىز. ەندەشە ءوزىنىڭ بايىرعى اتا قونىسىندا وتىرعان رەسەيدىڭ استراحان، ساراتوۆ، ورىنبور، سامارا، چەليابى، قورعان، ومبى وبلىستارىمەن بىرگە، تاۋلى التايداعى قوساعاش اۋدانىن مەكەن ەتكەن قازاقتار دياسپورا ەمەس، يررەدەنت بولىپ تابىلادى. ءبىز بۇگىنگى شىعارمامىزدا تاۋلى التاي رەسپۋبليكاسىنداعى قوساعاش اۋدانىنداعى قازاقتاردىڭ وتكەن تاريحى مەن بۇگىنگى تىنىس-تىرشىلىگى حاقىندا ءسوز ەتپەكپىز.

بۇگىنگى كۇنى شەت ەلدەردە التى ميلليونعا جۋىق قازاق بار بولسا، سونىڭ ءبىر ميلليونعا جۋىعى رەسەي فەدەراتسياسىندا تۇرادى. رەسەيدىڭ قازاقستانمەن شەكارالاس وبلىستارىندا تۇراتىن قازاقتاردى دياسپورا ەمەس، يررەدەنت دەپ اتاعانىمىز ءجون. سەبەبى، دەموگرافيا عىلىمى بويىنشا ءوز ەلىنەن وزگە جەرلەرگە قونىس اۋدارعان شاشىراڭقى نەمەسە توپ بولىپ وتىرعان ەتنوستوردى دياسپورا دەپ اتايتىن بولساق، ال يررەدەنت دەپ وزگە مەملەكەتتە تۇرعانمەن، ءوزىنىڭ تاريحي  اتامەكەنىندە وتىرعان ۇلت شوعىرىن ايتامىز. ەندەشە ءوزىنىڭ بايىرعى اتا قونىسىندا وتىرعان رەسەيدىڭ استراحان، ساراتوۆ، ورىنبور، سامارا، چەليابى، قورعان، ومبى وبلىستارىمەن بىرگە، تاۋلى التايداعى قوساعاش اۋدانىن مەكەن ەتكەن قازاقتار دياسپورا ەمەس، يررەدەنت بولىپ تابىلادى. ءبىز بۇگىنگى شىعارمامىزدا تاۋلى التاي رەسپۋبليكاسىنداعى قوساعاش اۋدانىنداعى قازاقتاردىڭ وتكەن تاريحى مەن بۇگىنگى تىنىس-تىرشىلىگى حاقىندا ءسوز ەتپەكپىز.

قوساعاش وڭتۇستىك ءسىبىر ايماعىنا جاتاتىندىقتان تابيعاتى قاتال ءوڭىر سانالادى. قىس مەزگىلىندە ورتاشا سۋىقتىق 32 گرادۋس 0 تومەن بولادى. ال، كۇننىڭ سۋىقتىعى قاھارىنا مىنگەندە 50-60 گرادۋسقا دەيىن تومەندەيدى. كليماتى قوڭىرجاي كونتينەنتتىك. جازى قىسقا جانە سالقىن. بۇل ءوڭىر التاي تاۋىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى مۇزتاۋدىڭ تەرىسكەيىندە بولعاندىقتان، شامامەن تەڭىز دەڭگەيىنەن 2000-2500 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان («كازاحي التايا». و.ۆ. نەچيپورەنكو، د.د. ەشپانوۆا). قوساعاش - تاۋلى التاي رەسپۋبليكاسىنىڭ وڭتۇستىك شىعىسىنداعى ءشۇي مەن ۇكوك جازىعىنا ورنالاسقان اۋدان. سولتۇستىك شىعىسى تۋۆا رەسپۋبليكاسى، تۋ شىعىس بەتى موڭعوليانىڭ بايان ولگەي ايماعى، وڭتۇستىگى قىتايدىڭ التاي ولكەسى مەن شىعىس قازاقستان وبلىسىمەن شەكتەسەدى. حالقىنىڭ سانى 17,5 مىڭ. ونىڭ شاشامەن 60 پايىزىن قازاقتار قۇرايدى.

قوساعاش وڭىرىندە قازاقتاردىڭ قاي ۋاقىتتان بەرى تۇراتىندىعى تۋرالى ناقتى تاريحي دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى. قوساعاش اۋداندىق ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتىڭ ءتورايىمى بەسايدار الاشقىزىنىڭ «ءشۇي جەرىندەگى قازاقتار» اتتى ماقالاسىندا: «تاۋلى التاي ءوڭىرىنىڭ وڭتۇستىگى سانالاتىن ءشۇي القابىنا قازاقتار ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا ياعني، 1870 جىلى كوشىپ كەلگەن» («التىن بەسىك» جۋرنالى. 2/2004) دەگەن دەرەكتى ايتىپ وتەدى. 2007 جىلى نوۆوسيبيرسكى قالاسىنان شىققان «تاۋلى التاي قازاقتارى» اتتى مادەني-تانىمدىق ەنتسيكلوپەديادا: «...1860 جىلدىڭ اياق شەنىندە ءور التايداعى قاراتاي اتانىڭ مەكەنى شابانبايدى، مارقاكولدى پاتشا ۇكىمەتى مەنشىكتەگەننەن كەيىن شاكىرتتىڭ ۇلى اكەسى قالدەكە، ءوز اكەسى ابدوللالار 300-400-دەي ءتۇتىن اعايىندارىن باستاپ قازىرگى قىتاي جەرىندەگى قازاقتاردىڭ اراسىنا بارىپ شىڭگىل بويىن بىرەر جىل پانالايدى. ول جەردىڭ تارلىعىنان موڭعوليا جاقتاعى قازاقتار اراسىنا ءوتىپ، ونان اينالىپ تاۋلى التايداعى وزدەرى بىلەتىن ۇكوك دالاسىنا كورشىلەس ءشۇي وزەنىنىڭ تەرىسكەي جاعاسىنداعى جازىققا كەلىپ ورىن تەبەدى» دەگەن مالىمەت ايتىلادى. بۇل سوڭعى مالىمەت تە، قازاقتاردىڭ قوساعاشقا كوشىپ كەلۋ تاريحىن تولىق قامتي المايدى. دەگەنمەن، بۇل دەرەك مۇنداعى قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگىنىڭ قوساعاشقا باتىس موڭعوليا ارقىلى كوشىپ كەلگەندىگىن بىلدىرەدى. بەلگىلى تاريحشى گ.ە. گرۋمم-گرجيمايلو: «قىتايداعى 1850 جىلعى تايپين جانە 1862 جىلعى دۇنگەن كوتەرىلىسىنىڭ جانشىلۋىنان كەيىن شىڭجان قازاقتارىنىڭ ءبىر بولىگى باتىس موڭعولياعا قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. سەبەبى، تسين ۇكىمەتى «جاڭادان قولداناتىن جەر» رەفورامسى بويىنشا كوتەرىلىسشىلەرگە باتىس ولكەدەن جەر ءبولىپ بەردى. وسىدان كەيىن شىڭجانداعى قازاقتار مەكەندەيتىن كەيبىر جەرلەرگە قىتاي، دۇنگەن، سارتتاردى قونىستاندىردى. ولاردىڭ كوشىپ كەلۋىمەن قازاقتارعا مال جايىلىمى تارلىق ەتىپ، ولاردىڭ ءبىر بولىگى باتىس موڭعولياعا قونىس اۋداردى» (گ.ە. گرۋمم-گرجيمايلو «زاپادنايا مونگوليا». اۋد: م.ي) دەگەن مالىمەتتى كەلتىرەدى. بۇل دەرەكتى ز. قياناتتىڭ «موڭعول قازاقتارى» اتتى عىلىمي ماقالاسى قۋاتتاي تۇسەدى. ز. قيانات اعامىز جوعارىداعى گرۋم-گرجيمايلونىڭ   دەرەگىن قولداي كەلە قوسىمشا مىنانداي دەرەكتەردى العا تارتادى: «1791 جىلعى اباق كەرەيدىڭ حانى كوگەداي مەن تسين پاتشاسىنىڭ اراسىنداعى «سارى نوقتانىڭ اتى» كەلىسىمشارتى بويىنشا جىلىنا قازاقتار تسين ۇكىمەتىنە 1000 جىلقى كولەمىندە سالىق تولەيتىن. بۇدان باسقا بەلگىلى ادامداردىڭ اسىن بەرۋ جانە ەل بيلەۋشىلەرگە تارتۋ-تارالعى، سونداي-اق، رۋلاستارىنىڭ ايىپ قۇنىن كوتەرۋ سەكىلدى سالىق تۇرلەرى بار بولاتىن. بۇل جاعداي كۇڭگەي التايدى مەكەندەيتىن قازاقتارعا اۋىر ءتيىپ، مۇنداعى كەيبىر رۋلار باتىس موڭعولياعا قونىس اۋداردى. سونداي-اق، 1850 جىلداردان باستاپ تسين ۇكىمەتى كۇڭگەي التايداعى قازاقتارعا ۋاڭ، ءتايجى، ۇكىرداي، زالىڭ، زاڭگى دەگەن بەس ساتىدان تۇراتىن اكىمشىلىك جۇيەنى ەنگىزدى. وسى جۇيەمەن كەلىسكىسى كەلمەگەن كەيبىر قازاقتار باتىس موڭعولياعا اۋا كوشتى. بۇدان باسقا 1869 جىلى كۇڭگەي التاي وڭىرىندە قىس قاتتى بولىپ بۇنىڭ اياعى جۇتقا اينالدى. جۇتتان امان قالۋ ءۇشىن قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى تەرىسكەي التايعا قونىس (باتىس موڭعوليا) اۋدارعان».

تاۋلى التاي قازاقتارى ەنتسيكلوپەدياسىنداعى: «1860 جىلدارى ءور التايداعى نايماننىڭ سارعالداق-قاراتاي اتاسىنىڭ 300-400-دەي ءتۇتىنى موڭعوليانى باسىپ ءوتىپ تاۋلى التايداعى وزدەرى بىلەتىن ۇكوك جانە ءشۇي وزەنىنىڭ تەرىسكەي جاعاسىنداعى جازىققا كەلىپ ورىن تەپتى» دەگەن مالىمەت، ز. قيانات اعامىزدىڭ «موڭعول قازاقتارى» اتتى ماقالاسىندا كورسەتىپ وتىرعان دەرەگىمەن ۋاقىت جانە ساياسي احۋال تۇرعىسىنان  دا تولىعىمەن ساباقتاسادى. ءبىزدىڭ بۇل دەرەكتى قولداۋمىزدىڭ سەبەبى دە، بۇگىنگى قوساعاش قازاقتارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى جوعارىدا ايتىلعان نايماننىڭ سارعالداق-قاراتاي اتاسى بولىپ تابىلادى.

ال، قوساعاشقا اباق كەرەيدىڭ كەيبىر رۋلارىنىڭ كوشىپ كەلۋى باتىس موڭعوليادا بولعان اتاقتى 1912 جىلعى «جالاما ايداعان» وقيعاسىنا بايلانىستى بولعان. بۇعان تەرەڭىرەك توقاتالاتىن بولساق. رەسەي پاتشالىعى 1911 جىلعى قىتاي رەفورماتورى سۋن ءياتسيننىڭ وتارشىلدىعىنا قارسى سىرتقى موڭعولدىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن ءوز پايداسىنا شەشكىسى كەلدى. ەدىل بويىنداعى قالماقتاردان دامبيجانتسان دەگەن ارنايى وقۋدان وتكەن وزدەرىنىڭ تىڭشىسىن جوڭعار حاندىعىنىڭ ەڭ سوڭعى قوڭتايجىسى ءامىرسانانىڭ ۇرپاعى دەگەن داقپىرت تاراتىپ، ونى باتىس موڭعولياعا اتتاندىرادى. موڭعولداردىڭ لامايزم نانىمى بويىنشا رەنكورناتسيا (قايتا تۋ) سەنىمى بار بولاتىن. باتىس موڭعول حالقى وسى سەنىمىنىڭ نەگىزىندە دامبيجانتساننىڭ پايدا بولۋىن ءامىرسانانىڭ قايتا تۋىلۋى دەپ قابىلداپ، ونىڭ سوڭىنان ەرەدى. موڭعول اراسىندا دامبيجانتسان جا¢لاما (باس مولدا) دەگەن ءدىني اتتى يەلەنىپ، باتىس موڭعوليادا رەسەيگە ۆاسسال بولاتىن جاڭا مەملەكەت قۇرماقشى بولادى. جالاما 1912 جىلى ءۇش سەڭگىرگە كەلىپ مۇنداعى قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى قىلاڭ، ارسالان، ورازبەك، بارلام، كۇلكەتايلارمەن جيىن وزدىرادى. ونداعى ماقساتى باتىس موڭعوليادا ءوزى قۇرماق بولعان مەملەكەتكە التايداعى اباق كەرەي مەن نايماننىڭ كەيبىر رۋلارىن قوسىپ الۋ بولاتىن. جالاما وزىنە قارسى شىقققان ارسالان، اقىمبەك، ءۇمىتايلاردى قاتاڭ جازالايدى. قىلاڭدى قازاقتارعا باسشى ەتىپ تاعايىنداپ، قازاقتاردى باتىس موڭعولياداعى حاندگايت جانە تۋۆاعا قاراستى توحلوگقا دەيىنگى ايماققا قونىستاندىرۋدى كوزدەيدى. قازاق كوشى ورىكتى كول دەگەن جەرگە كەلگەندە كورىمباي باتىردىڭ باسشىلىعىمەن تۇتقيىلدان كوتەرىلىس جاساپ، جالامانىڭ اسكەرىن تاس-تالقان ەتەدى. جالامانىڭ ءوزى ازەر قاشىپ قۇتىلادى. كوتەرىلىستەن كەيىن اباق كەرەيدىڭ كەيبىر رۋلارى رەسەيگە قاراستى قوساعاشتىڭ بوس جاتقان ءشۇي، جازوتىر، اقساي القابىنا بەت بۇرادى» ء(ۇ. قۇرمانبايۇلى، ش. راحمەتۇلى. موڭعولياداعى قازاق حالقى.). وسىلايشا، موڭعوليا قازاقتارى ءۇشىن «اقتابان شۇبىرىندى» بولىپ تابىلاتىن «جالاما ايداعان» وقيعاسىنان كەيىن اباق كەرەيدىڭ كەيبىر رۋلارى قوساعاشقا قونىس تەپتى.

جوعارىداعى دەرەكتەر قوساعاشقا قازاقتاردىڭ بەرتىندەگى قونىستانۋىنان حابار بەرەدى. ال، قوساعاشتى قازاقتىڭ اتاقونىسى دەۋگە بۇل تاريحي مالىمەتتەر جەتكىلىكسىز. زادىندا، قوساعاشتى 1801 جىلى بيسك قالاسىنىڭ ورىس كوپەستەرى سالعان. قوساعاش ءوڭىرى باتىس موڭعوليا جانە قىتايمەن شەكتەسەتىندىكتەن رەسەي پاتشالىعى مۇندا شەكارا زاستاۆاسىن قۇرعان. سول كەزدەرى ورىس، قىتاي، موڭعول ساۋدا كەرۋەنى ءشۇي جازىعىمەن ءجۇرىپ وتەتىن. ءشۇي جازىعى موڭعوليا مەن قىتايعا اپاراتىن توتە جولداردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، ورىس كوپەستەرى قوساعاشتى ساۋدا كەرۋەنى ايالدايتىن بەكەت رەتىندە تاڭداپ العان. ال، قوساعاش اۋدانىنىڭ ۇكوك جازىعىن ەجەلدەن قازاقتار مەكەندەيتىن. بۇل حاقىندا زەرتتەنۋشى ت. شاڭباي: «ۇكوك قونىس-شاتقال كەزىندە شىڭعىستاي بولىسىنا، كەيىننەن شىعىس قازاقستان وبلىسىنا قاراپ تۇرعان، الايدا جەر قاتىناسى قيىن دەگەن جەلەۋمەن ءبىر كەزدەرى التاي ولكەسىنە ءوتىپ كەتىپتى. جەرمەن بىرگە اتا-بابا قونىسىندا حالىق تا قالىپ قويعان» (تاۋلى التاي قازاقتارى ەنتسيكلوپەدياسى. 550 بەت) دەگەن دەرەكتى العا تارتادى. زەرتتەۋشىنىڭ بۇل مالىمەتى ەجەلدەن قوساعاشتىڭ قازاقتاردىڭ اتا-مەكەنى بولىپ كەلگەندىگىن اڭعارتادى.

قوساعاش قازاقتاردىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان جايىلىمى بولعانمەن، جوعارىداعى 1870 جىلدارداعى نايماننىڭ سارعالداق-قاراتاي اتاسىنىڭ 300-400-دەي ءتۇتىنى، 1912 جىلعى «جالاما ايداعان» وقيعاسىنان كەيىنگى اباق كەرەيدىڭ كەيبىر رۋلارى كوشىپ كەلگەن. سونىمەن بىرگە، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندە مارقاكول مەن زايسانداعى نايماندار كوشىپ كەلىپ، مۇنداعى قازاقتاردىڭ سانىن ۇلعايتا تۇسكەن. بۇلاي دەيتىن سەبەبىمىز، تاۋلى التاي قازاقتارى ەنتسيكلوپەدياسىندا 1900 جىلعا دەيىنگى تۋىلعان ءبىراز قازاقتاردىڭ مارقاكول مەن زايساننان كوشىپ كەلگەندىگى ايتىلادى.

قوساعاش اۋدانىن قازاقتىڭ اتاقونىسى دەۋىمىزدىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، تاۋلى التاي قازاقتارىنىڭ ءپىر تۇتار ازاماتى شاكىر قاجى ابدوللاۇلى 1911 جىلى باتىس ءسىبىر گەنەرەل- گۋبەرناتورىنا ارىز جازىپ ءجۇرىپ پ-بيە بولىسىن قۇرعان (تاۋلى التاي قازاقتارى ەنتسيكلوپەدياسى. 567 ب). كەيىن، قوساعاش بولىستىعى شىعىس قازاقستان وبلىسىنا شالعاي ورنالاسقاندىقتان، 1922 جىلى رەسەي فەدەراتسياسى قۇرىلعاندا تاۋلى التاي رەسپۋبليكسىنا قارايتىن بولىپ شەشىلگەن. وسىدان باستاپ، قازاقتىڭ سولتۇستىك شىعىسىنداعى تاۋ تۇرپاتتى تابيعاتى كوركەم، جەر-جايىلىمى قۇيقالى ءشۇي جانە ۇكوك جازىعى جات جۇرتتىقتارعا قولدى بولدى.

قوساعاش قازاقتارىنىڭ كەڭەستىك ۇكىمەت كەزەڭىندەگى ءومىر تاريحى قازاقستانمەن تاعدىرلاس بولدى. قوساعاش قازاقتارى دا 1918-1920 جىلدارداعى اق پەن قىزىلدىڭ اراسىنداعى قاندى قىرعىندى، 1930 جىلدارداعى باي-ماناپتىڭ مۇلكىن تاركىلەۋ كەزىندەگى قۋدالاۋدى، 1937 جىلعى ۇلت زيالىلارىن قىناداي قىرعان زوبالاڭدى، 1941-1945 جىلدار اراسىنداعى ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگى اۋىر كۇندەردى باسىنان كەشىردى (قاراڭىز: تاۋلى التاي قازاقتارى ەنتسيكلوپەدياسىنداعى: جەكە ادامدار ءبولىمى).

سوعىستان كەيىنگى جىلدارى قوساعاش اۋدانىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى ءبىرشاما تۇزەلىپ، ايانباي ەتكەن قاجىرلى ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا حالىقتىڭ تۇرمىسى جاقسارا تۇسەدى. قوساعاش اۋدانىنىڭ حالقى نەگىزىنەن اۋىل شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانادى. ونىڭ ىشىندە قوي، سيىر، جىلقى، تۇيە شارۋاشىلىعى دامىعان. ءنوباسىبىر، تومسك، ومبى جانە قازاقستاننىڭ ىرگەلى وقۋ ورىندارىندا وقىعان ازاماتتار قوساعاشتىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە ءوز ۇلەستەرىن قوسادى. كەيبىر كوكتەمدە سۋ تاسقىنى جۇرەتىن جىلعالارعا جاقىن ورنالاسقان اقتال سەكىلدى اۋىلداردى قاۋىپسىز دوڭەس جەرلەرگە كوشىرىپ جاڭااۋىل، ورتالىق سەكىلدى جاڭا ەلدى-مەكەندەردىڭ نەگىزىن قالايدى. جالپى اۋدان ورتالىعى قوساعاشتان باسقا توبەلەر، تاشانتى، جازوتىر، جاڭاۋىل، ورتالىق، سەكىلدى تازا قازاق اۋىلدارى بار. بۇدان باسقا تولەڭگىت-سارىتوعاي، مۇقىر-تارقاتا، كوكوريا سەكىلدى اۋىلداردا قازاقتارمەن بىرگە التايلىقتار جانە ورىستار ارالاس تۇرادى. اۋداندا ونعا تارتا ورتا جانە بىرنەشە باستاۋىش مەكتەپتەر بار. مەكتەپتەر ورىس ءتىلدى، بىراق، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى اپتاسىنا 4-5 ساعاتتان وقىتىلادى. قازاق دياسپوراسى ماسەلەسىمەن زەرتتەنىپ جۇرگەن مامانداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا رەسەي قازاقتارىنىڭ ەلۋ جاسقا دەيىنگىلەرىنىڭ كوپشىلىگى ءوز انا تىلدەرىندە سويلەي المايتىن بولسا (ا. ايتالى. رەسەي قازاقتارى.), قوساعاش قازاقتارى ءجۇز پايىز ەڭبەكتەگەن بالاسىنان ەڭكەيگەن كارىسىنە دەيىن ءوز انا تىلدەرىندە ەركىن سويلەي الادى. بۇل قوساعاش قازاقتارىنىڭ رەسەيدەگى وزگە قازاقتاردان باستى ەرەكشەلىگى دەسەك بولادى. سونىمەن بىرگە، قوساعاش قازاقتارى ۇلتتىق سالت-ءداستۇرى مەن ءدىني سەنىمگە وتە بەرىك. قازىرگى تاڭدا قوساعاش، جاڭااۋىل، توبەلەر، تاشانتى اۋىلدارىندا جاڭادان مەشىتتەر بوي كوتەرگەن. قوساعاش قازاقتارى يسلام ءدىنىن وزدەرى عانا بەرىك ۇستانىپ قويماي، وزگە ۇلتتارعا دا ۇلگى بولىپ كەلەدى. بۇنىڭ ايقىن كورىنىسى - بۇگىنگى كۇنى قوساعاشتا قازاقتارمەن قويان-قولتىق ارالاس تۇراتىن جۇزگە تارتا التاي ۇلتىنىڭ وكىلدەرى يسلام ءدىنىن قابىلداعان.

كەڭەس ۇكىمەتى ىدىراعاننان كەيىنگى ەكونوميكالىق داعدارىس كەزىندە قوساعاش قازاقتارى العاشقىدا جاڭا زامانعا كوندىگە الماي ءبىرشاما ابدىراپ مالدىڭ باسىن كەمىتىپ الدى. كەيىن بىرتىندەپ نارىققا بەيىمدەلگەن قانداستارىمىز اتا كاسىپ مال شارۋاشىلىعىمەن قاتار بايان-ولگەي مەن ءسىبىر قالالارىنىڭ اراسىندا ساۋدا-ساتتىق جاساۋدى قولعا الدى. سونىمەن بىرگە، قوساعاش قازاقتارى سوڭعى كەزدەرى اعاش وڭدەۋ جانە مارال ءوسىرۋ شارۋاشىلىعىن دامىتۋدى قولعا الىپ وتىر. بۇگىنگى كۇنگى قوساعاش قازاقتارىنىڭ جالپى الەۋمەتتىك تۇرمىسىن ءتۇزۋ دەۋگە بولادى.

قوساعاش قوساعاش اۋدانىنىڭ اكىمى اۋەلحان جاتقامباەۆ سىندى ۇلتشىل ازاماتتىڭ باستاماسىمەن 2001 جىلى «دوستىق» ءۇيى شاڭىراق كوتەرىپ، كەيىن ول ۇلتتىق-مادەني ورتالىق بولىپ قايتا قۇرىلدى. بۇل ورتالىقتىڭ ءتورايىمى بەسايدار الاشقىزى مەن وسىنداعى جۇرەگى ۇلتىم دەپ سوققان وزگە دە ازاماتتاردىڭ ۇلتتىق باعىتتا جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىپ وتىرعان مادەني ءىس-شارالارى قوساعاش قازاقتارىنىڭ تابيعي بولمىسىنىڭ ساقتالۋىنا ءوز سەپتىگىن تيگىزۋدە. اتالمىش ۇلتتىق-مادەني ورتالىق بايان-ولگەي جانە شىعىس قازاقستان وبلىسىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتقان. سونىمەن بىرگە، ناۋرىز جانە وزگەدە ۇلتتىق-ءدىني مەيرامداردى ءوز دەڭگەيىندە وتكىزۋگە ۇيىتقى بولىپ كەلەدى.

قوساعاش قازاقتارىنىڭ كوشپەندى ەلدىڭ ۇرپاعى ەكەنىن ءاربىر ۇيگە باس سۇققان سايىن كوز جەتكىزەسىز. ۇيلەرى اعاشتان سالىنعانمەن، ءىشى تۇس-كيىز، سىرماق، قۇراق كورپە، باسقۇر، ۋىق باۋلار، قازاقى ويۋمەن ورنەكتەلگەن جاستىقتار مەن كەستە-ورامال، قورجىن، كەبەجەمەن كومكەرىلگەن. توردە جوعارىعا ىلىنگەن دومبىرا مەن اڭ تەرىلەرى، تۇرمىس بۇيىمدارىنان ساماۋىرىن، كەلى، كەلساپ، ساپتىاياق، تورسىق، تۇتقىش، اعاش سابا مەن وجاۋدى كورەسىز.

قوساعاش قازاقتارى بالانى بەسىككە سالۋ، كىندىك شەشە اتاۋ، تۇساۋ كەسۋ، ءتىل اشار، مۇشەل جاستى تويلاۋ، قىز ۇزاتىپ، كەلىن ءتۇسىرۋ، جاساۋ بەرۋ، دۇنيەدەن وزعان كىسىلەردى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالۋ سەكىلدى حالقىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرىن ەرەكشە اتاپ وتەدى. جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايدى. ءبىر قىزىعى تەك شىمكەنتتىكتەرگە ءتان دەپ جۇرەتىن قىز الىپ قاشۋ ءۇردىسى بۇندا كەڭ ەتەك جايعان.

قوساعاشتاعى ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتىڭ «ميراس» اتتى قازاق ءبولىمى مادەني جاڭالىقتاردى حالىققا جەتكىزىپ وتىراتىن «ءشۇي نۇرى» اتتى گازەت شىعارۋدا. سونىمەن بىرگە، ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتىڭ «كەرۋەن» جانە «ميراس» سەكىلدى ءانسامبلى جۇمىس ىستەيدى. سوڭعى جىلدارى ۇلتتىق-مادەني ورتالىق قازاقتىڭ قولونەر شەبەرلىگىن قايتا جاڭعىرتۋ ماقساتىندا شاعىن شەبەرحانا اشتى. بۇگىندە شەبەرحانانىڭ شىعارعان قولونەر بۇيىمدارى ءتۇرلى كورمەلەرگە قويىلىپ كەلەدى.

قوساعاشتىقتار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىن قاز-قالپىندا ساقتاۋىمەن رەسەيدىڭ وزگە يررەدەنت قازاقتارىنا ۇلگى بولاتىنداي دارەجەدە. مۇرتى مۇزىلماعان كۇيى ۇلت بولىپ ۇيىسىپ وتىرعان قوساعاش اۋدانىن كەشەگى رەسەيمەن شەكارانى دەليميتاتسيالاۋ كەزىندە قازاقستانعا قايتارىپ الاتىن-اق ءجونىمىز ەدى. ەندى، اتتەڭ دەگەننەن باسقا امالىمىز جوق. ايتسە دە، ۇكىمەتىمىز قوساعاش دەگەن ەلىنىڭ بارىن ۇمىتپاي، مۇنداعى قانداستارىمىزعا قولدان كەلگەن كومەگىن اياماعانى ابزال. اللا الاشقا جار بولىپ، ءدىن امان بولايىق اعايىن!

«اباي-اقپارات»