ءبىر جارىم عاسىردان بۇرىن رەسەيدىڭ بودانىندا بولعان قازاقتاردىڭ اتا-بابالارى مەكەندەگەن جەرلەرى (شىعىس تۇركىستان ايماعى) ولاردىڭ ىقتيارىنسىز رەسەي مەملەكەتى تاراپىنان قىتايمەن ءوزارا ساۋدالانىپ، 1860 جىلعى پەكين، 1864 جىلعى شاۋەشەك، 1881 جىلعى پەتەربۋرگ كەلىسىمدەرى بويىنشا زاڭداستىرىلدى. ال 1864 جىلى قازان ايىنىڭ 7-ءسى كۇنى رەسەي مەن قىتاي اراسىندا "شاۋەشەك كەلىسىمى" قازىرگى قازاق-قىتاي شەكارا سىزىعىنىڭ تارتىلىپ بەلگىلەنۋىنىڭ نەگىزى بولدى. بۇل كەلىسىم-شارتتى كەزىندە رەسەيلىك تاريحشى عالىم ۆلاديمير مويسەەۆ "1864 جىلعى "شاۋەشەك كەلىسىمى" – ورىس ديپلوماتياسىنىڭ ءىرى تابىسى" دەپ باعالاپتى.

بۇل كەلىسىم رەسەي يمپەرياسىنىڭ شىعىس شەكاراسى مەن قىتايدىڭ باتىس شەكاراسى جونىندە العاش جاسالعان 1860 جىلعى پەكين كەلىسىمىنەن باستاۋ الىپ، 1869 جىلى قوبدا حاتتاماسىنا، 1870 جىلى تارباعاتاي دەماركاتسيالىق حاتتاماسىنا جانە 1881 جىلى پەتەربۋرگ كەلىسىمىنە ۇلاستى. پەتەربۋرگ شارتى — 1881 جىلى رەسەي مەن قىتايدىڭ ىلە ايماعىنداعى شەكارا ماسەلەسىن ايقىنداۋعا ارنالعان كەلىسىمى. قىتايداعى مۇسىلماندار كوتەرىلىسىنىڭ قول استىنداعى ۇلت ايماقتارىنا قانات جايۋىنان سەسكەنگەن رەسەي 1871 جىلى قازاق جەرىنە جاقىن ىلە ايماعىن باسىپ الدى. قىتاي شىڭجاڭداعى كوتەرىلىستى باسقاننان كەيىن رەسەيگە ىلەنى قايتارۋ تۋرالى تالاپ قويدى. ەكى ەل اراسىنداعى ۇزاققا سوزىلعان ديپلومات. كەلىسسوزدەردەن كەيىن 1881 جىلى 12 اقپاندا ەكى جاق پەتەربۋرگ شارتىنا قول قويدى.

كەلىسىم بويىنشا ورىس اسكەرلەرى باسىپ العان ىلە ايماعى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ بيلىگىنە قايتارىلدى، تەك تسين وكىمەتىنىڭ بيلىگىندە قالعىسى كەلمەيتىندەردى ورنالاستىرۋ ءۇشىن دەگەن جەلەۋمەن رەسەي ىلەنىڭ باتىس بولىگىن يەمدەندى. ىلە حالقىنا ءبىر جىل ىشىندە رەسەيگە دۇنيە مۇلكىمەن كەدەرگىسىز قونىس اۋدارۋعا رۇقسات بەرىلدى. ەكى مەملەكەتتىڭ ىلە ايماعىنداعى شەكاراسى بەجىنتاۋدان باستالىپ، قورعاس وزەنىن بويلاي ونىڭ ىلەگە قۇيار تۇسىنا دەيىن سوزىلىپ، ودان قازىرگى الماتى وبلىسىنداعى كولجات اۋىلىنىڭ شىعىسىن وراپ ءوتىپ، وڭتۇستىككە قاراي ۇزىنقاراتاۋعا دەيىن، ال قالعان جەرى 1884 جىلعى شاۋەشەك كەلىسىمىندە كورسەتىلگەن سىزىقپەن وتەتىن بولدى. الايدا قازاقتاردىڭ بۇرىنعىسىنشا جايلاۋ مەن قىستاۋلارىن اۋىستىرىپ، كوشىپ-قونىپ ءجۇرۋى رەسەي مەن قىتاي شەكاراسىندا ءبىراز قيىندىقتار تۋعىزدى. كەلىسسوزدەر بارىسىندا پاتشا وكىمەتى “جەرلەرى دۇرىس بولىنبەگەن قازاق رۋلارى تۇتاسىمەن رەسەي بوداندىعىندا بولۋ كەرەك” ەكەندىگىن دالەلدەۋ ارقىلى، زايسان مەن قارا ەرتىس اۋماعىنداعى شەكارانى رەسەيدىڭ پايداسىنا قايتا بەلگىلەۋگە قول جەتكىزدى. شەكارا سىزىعى قارا ەرتىستىڭ كۇيتىن تاۋلارىنان ساۋىر جوتالارىنا قاراي كەسىپ وتەتىن بولدى. الايدا شەكارا سىزىعىن جۇرگىزۋ تۋرالى كەلىسىمدەردىڭ ىشىندە نەگىزگىسى، كەيىنگى كەلىسسوزدەردە تالقىلايتىن ماسەلەنى انىقتاعانى 1860 جىلعى پەكين كەلىسىمى ەكەنى بايقالادى. پەكين كەلىسىمى بويىنشا داۋلى ەكى سىزىق سىزىلعانى ءمالىم. ەكى سىزىق تا پەكين كەلىسىمىندە تالقىلاناتىن ماسەلە رەتىندە قالا بەرگەن. قازىرگى شەكارانىڭ جالپى سورابى سول كەزدە ايقىندالعان. ول بويىنشا "ورىس-قىتاي شەكاراسىنىڭ جالپى باعىتى التاي، تارباعاتاي، جوڭعار الاتاۋى، تيان-شان جانە پامير تاۋلارى ارقىلى، ءىرى وزەندەر ەرتىس پەن ىلەنى قيىپ وتەتىن بولعان". الگى داۋلى ەكى سىزىقتىڭ ءبىرى زايسان كولىنىڭ ۇستىنەن وتسە، ءبىرى زايسان كولى رەسەي يەلىگىندە قالاتىن بولىپ بەلگىلەنگەن.

رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى اتالعان كەلىسىمدەر سوۆەت وكىمەتى تۇسىندا دا، كەيىن دە قازاقستاننىڭ قىتايمەن اراداعى مەملەكەتتىك شەكاراسىنىڭ نەگىزىنە اينالدى.

ال ەندى شىعىس تۇركىستان جەرى تۋرالى ايتاتىن بولساق، ول ايماق ەجەلدەن كوك تۇرىكتىڭ ياعني، قازاقتاردىڭ اتا-بابالارىنىڭ قونىس تەپكەن جەرى ەكەندىگىن تاريحتا، ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر دە راستايدى. ءتىپتى، قازاقتاردىڭ اتا-بابالارى قونىستانعان جەر ەكەندىگىن قازىرگى شىعىس تۇركىستاننىڭ قوجاسى قىتاي تاريحى دا جوققا شىعارا المايدى. شىعىس تۇركىستان جەرى قازىر قىتاي مەملەكەتىنىڭ جەرى بولىپ سانالىپ وعان شينجياڭ (جاڭا شەكارا، جاڭا ولكە) ولكەسى اتاۋى بەرىلگەن. سولتۇستىگى مەن سولتۇستىك شىعىسىندا التاي، باتىس ورتاسىندا ءتاڭىر تاۋى (تيان-شان), وڭتۇستىگىندە ايگىلى تاكلاماكان ءشولى مەن كۋنلۋن تاۋلارىن الىپ جاتىر، قىتايدىڭ باتىس سولتۇستىك بولىگىندە، تەرريتورياسىنىڭ التىدان ءبىر بولىگىن قۇرايتىن ولكەلىك كوپ ۇلتتى ەلدى مەكەن . سولاردىڭ ىشىندەگى قازاق كوپ شوعىرلانعان التاي، تارباعاتاي، ىلە ايماقتارى گەوگرافيالىق جاقتان شىعىس قازاقستان مەن جەتىسۋ جەرىمەن شەكارالاس. شىعىس تۇركىستان اتاۋى - ەشقانداي ساياسي مۇددەگە تاۋەلسىز گەوگرافيالىق اتاۋ عانا، بىلايشا ايتقاندا، تۇركى الەمىنە تاۋەلدى جەردىڭ شىعىس قاناتى. ەجەلدەن تۇركىلەردىڭ ءوزى بيلەپ، ءوز توستەگەن جەرى.

قىتاي جىلنامالارى تۇركىلەردى عۇنداردىڭ ۇرپاعى دەپ اتاعان. باستاپقى كەزدە تۇرىك دەگەن ءسوز تۇركىتىلدەس كوشپەلىلەردىڭ ىشىندەگى باسقارۋشى اقسۇيەك رۋ وكىلدەرىنە عانا قاتىستى بولدى. سودان كەيىنگى كەزدەردە تۇرىك دەگەن اتاۋ ساياسي مانگە يە بولىپ، ولاردىڭ قول استىندا بولعان وزگە تايپالار دا اتالا باستادى. دەگەنمەن تۇرىك قاعاناتى قۇلاعاننان كەيىنگى تۇرىك ۇلىستارىن تۇرىكتەر دەگەننەن گورى تۇركى ءتىلدى، تۇركى ءناسىلدى حالىقتار دەپ اتاۋ ءۇردىسى قالىپتاستى.

تۇرىكتەر 552 جىلى سولتۇستىك موڭعوليا جەرىندە تۇرىك كاگاناتىن قۇردى. ونىڭ العاشقى بيلەۋشىسى بۋمىن قاعان ەدى. مۇقان قاعان تۇسىندا بۇكىل ىشكى ازيا، وڭتۇستىك ءسىبىر جەرى، وڭتۇستىك-باتىس مانچجۋرياداعى قيداندار، قاراقىتايلار، تۋۆا جەرى مەن ەنيسەي قىرعىزدارى باعىندىرىلدى. يشتەمي (ەستەمي) قاعان تۇسىندا تۇرىكتەر باتىسقا قاراي جىلجىپ، جوڭعاريا جەرىن، قازاقستاننىڭ، ورتالىق ازيانىڭ شىعىس ايماقتارىن باعىندىرا باستادى. VI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا قاراي تۇرىكتەر بۇكىل قازاقستان جەرىن، ورتالىق ازيانىڭ ءبىراز بولىگىن باعىندىرىپ، قارا تەڭىز جاعالاۋىنا دەيىن جەتتى. بيلىك باسىندا اقسۇيەك اشىنا (اشينا) رۋى تۇردى. بۇل - «كيەلى قاسقىر» دەگەن ءسوز. قاعاندار مەملەكەتتىڭ باستى بيلەۋشىسى بولدى. تۇرىكتەردىڭ تۋى ءبورىلى بايراق بولۋىمەن قاتار ولاردىڭ قورعاۋشى وق قاعارلارى دا «ءبورى» اتالعان. ونىڭ العاشقى قاعاندارى تۇمەن (بۋمىن), مۇقان، ەستەمي، قارا-ەسكە قاعاندار ەدى. قىتاي جازبالارىندا ايتىلعانداي بۋمىن (تۇمىن) قاعاننىڭ كىشى ءىنىسى مۇقان قاعان 552—554 جىلدارى تۇرىك قاعاناتىنىڭ نەگىزگى دۇشپانىنىڭ ءبىرى جۋجانداردى (اۆارلاردى) باعىندىرىپ، ورتالىق ازيا بيلەۋشىسىنە اينالادى. تۇرىك قاعانىنىڭ تاعى ءبىر ءىنىسى يشتەمي (ەستەمي) (552-582 جج.) باتىسقا جىلجىپ، جەتىسۋ مەن قازاقستاننىڭ دالالىق ايماقتارى جانە سىرداريا، ارال تەڭىزىنە دەيىن جەتتى. تۇرىك قاعاناتى قازاقستان جەرىندەگى العاشقى ورتاعاسىرلىق مەملەكەت بولدى. باتىس تۇرىك قاعاناتى (603-704). سونىمەن 580 جىلعا دەيىن تۇرىك قاعاناتى دامۋىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. 20 جىلعا سوزىلعان تۇرىك بيلەۋشىلەرىنىڭ اراسىنداعى ءوزارا سوعىستار ناتيجەسىندە 582-603 جىلدارى تۇرىك مەملەكەتىندە ىدىراۋ ۇدەرىسى ءجۇردى. تۇرىك قاعاناتى 603 جىلى شىعىس (موڭعوليا), باتىس (ورتا ازيا مەن قازاقستان جەرىندەگى) بولىپ ەكىگە ءبولىندى. باتىس تۇرىك قاعاناتى ەجەلگى ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ جەرىندە قۇرىلدى. باتىس قاعاناتتىڭ ورتالىعى شۋ اڭعارىنداعى سۋياب (جەتىسۋ) قالاسى بولدى. اۋماعى: قاراتاۋدىڭ شىعىس باۋرايىنان جوڭعارياعا دەيىنگى جەر،

التاي،ءسىبىر، ءامۋداريا، ەدىل، جايىق وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى ارالىقتارىن قامتىعان. قۇرامىنا شىعىس تۇركىستان، سامارقاند، كەش، بۇقارا سياقتى وتىرىقشى-ەگىنشى ايماقتار دا ەندى.

شىعىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ جۇرتى كوك تۇرىك، ال باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ جۇرتى «ون وق بۇدىن» - «ون وق ەلى» اتالدى. باتىس تۇرىك قاعاناتى وزىنە جاڭا جەرلەر مەن جاڭا ەلدەردى جاۋلاپ الىپ جاتتى. ولار 588 جىلى ەدىل بويىن، ورال تاۋىنىڭ بەرگى بەتىندەگى ەلدەردى، ورتالىڭ ازيانىڭ ءبىراز بولىگىن وزدەرىنە باعىندىرىپ الدى. الايدا «ون وق بۇدىن» ەلىنىڭ وڭ قاناتى (5 نۋشيبي) مەن سول قاناتى (5 دۋلۋ) اراسىنداعى 16 جىلعا سوزىلعان بيلىك ءۇشىن كۇرەس قاعاندىقتىڭ ىرگەسىن شايقالتتى. بۇعان 657 جىلى جەتىسۋدا ءوز ۇستەمدىگىن ورناتۋعا ۇمتىلعان قىتاي ەكسپانسياسى قوسىلدى.

ەكىنشى تۇرىك قاعاناتى كەزەڭى جانە ونىڭ اتاقتى بيلەۋشىلەرى (683-745). بىراق باتىس تۇرىك قاعاناتى قۇلاعانىمەن، شىعىس تۇرىكتەرى قىتاي بيلىگىن مويىنداماي تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستەرىن جالعاستىرا بەردى. 679-689 جىلدارى شىعىس تۇرىكتەرى قىتايمەن كۇرەستە وزدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزدى. شىعىس تۇرىكتەرى قاعانى ەلتەرىس-قۇتلىق قاعان، كومەكشىسى، كەڭەسشىسى تونىكوك كەزىندە ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىن قايتا قۇردى. ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىن قۇرۋشىلاردى «تۇركى-قىپشاق» دەپ اتادى. سول كەزدەگى ەسكەرتكىشتەگى جازۋدا «تۇركى-قىپشاق ەلۋ جىل بيلەدى» دەيدى. ەكىنشى شىعىس تۇرىك قاعاناتى جانە ونىڭ نەگىزىن سالعان تونىكوك جايىنداعى دەرەكتى تاق اۋلەتى شەجىرەسىنەن، تونىكوك قۇرمەتىنە قويىلعان ەسكەرتكىشتەگى تاس جازۋ دالەل. وندا 646 جىلى دۇنيەگە كەلگەن، شىققان تەگى تەلە بىرلەستىگىنە قارايدى دەلىنەدى. تونىكوك جاس كەزىندە قىتايدا وقىعان كورىنەدى، ول شىعىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءۇش بىردەي حانىنا ءۋازىر بولدى. كۇلتەگىن (686-731) - ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىن قۇرۋشى ەلتەرىس-قۇتلىق قاعاننىڭ ۇلى. ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىن قۇرۋعا اتسالىسقان قولباسشىلاردىڭ ءبىرى. ول 16 جاسىندا، دەمەك، 702 جىلى تاق يمپەرياسىنىڭ 50 مىڭ قولىن تالقانداپ، اسكەرباسىن تۇتقىنعا الادى. 706 ج. اعاسى بىلگە قاعانمەن تۇرىكتەردىڭ قولىن باستاپ، حۋانحەدەن ءوتىپ، استانا ايماعىنا قاۋىپ توندىرەدى.

716 جىلى بىلگە قاعاننىڭ تۇسىندا تۇرىكتەر قىتاي اسكەرلەرىنە ۇلكەن سوققى بەردى. قاپاعاننان كەيىن ەل بيلەگەن بىلگە، كۇلتەگىن (686-731) سياقتى اعايىندى قاعاندار قىتايمەن سوعىستا تاعى دا جەڭىسكە جەتىپ، شەكارالىق ساۋدا جاقسى دامىدى. 731 جىلى كۇلتەگىن قايتىس بولدى، 734 جىلى بىلگە دە ۋ بەرىلىپ ولتىرىلەدى. كوك تۇرىكتەر قۇرعان ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىن 744-745 جىلدارى ورحون ۇيعىرلارى مەن قارلۇقتار (توعىز وعىز كونفەدەراتسياسى) تالقاندادى. قازىرگى موڭعولياداعى ورحون وزەنى بويىندا اعايىندى بيلەۋشىلەرگە تاس بەلگى قويىلىپ، وعان قاعاناتتىڭ تاريحى قاشاپ جازىلعان. كۇلتەگىن مەن بىلگە قاعان ەسكەرتكىشتەرىندەگى جازبالار ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىنىڭ قۇرىلۋ مەن ورلەۋ كەزەڭىندەگى قاعاناتتىڭ تاق يمپەرياسىمەن بولعان قارىم-قاتىناسىنان حاباردار ەتەدى.

«شىعىس تۇركى قاعاندىعىنىڭ سوڭعى قاعانى وزمەشتەگىن قاعان 744 جىلى ۇيعىرلار قولىنان قازا تابادى. بوس قالعان تۇركى قاعانىنىڭ ورنىنا قۇتلىق بىلگە قۇل قاعان وتىرىپ، ۇيعىر مەملەكەتىن قۇردى. شىعىس تۇركى مەملەكەتى قيراعان سوڭ باتىس جاعىنداعى جەرلەرگە نايمان، كەرەي، مەركىت، قيماق، قىپشاق تايپالارى يە بولدى. (ك.ر.امانجولوۆ «تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى»، الماتى، «ءبىلىم» 2005 1-توم، 135-136 بەت).

جوعارىدا ايتىلعان شىعىس تۇركى قاعاندىعىنىڭ شىعىس تۇركىستان اتۋىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعانىن بايقايىمىز.

تاريح ءبىر مەزەت تۇركى ەلىنىڭ بايتاق دالاسىن ورىس جانە قىتاي ەلدەرىنىڭ وتارىنا اينالدىرىپ تىندى.

قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، قاراقالپاقستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان تۇركىلەرى باتىس تۇركىستان اتالسا، شىنجاڭ جەرى – شىعىس تۇركىستان اتالدى.

ال، تۇركىستان اتاۋىنىڭ رەسمي قالىپتاسۋىنا كەلسەك، «جۇڭگو شىنجاڭنىڭ تاريحى جانە قازىرگى جاعدايى» دەگەن كىتاپتا بىلايشا تۇسىندىرىلەدى: «تۇركىستان دەگەن ءسوز جاعراپيالىق اتاۋ، ول «تۇركىلەر مەكەنى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. بۇل تۇرىك قاعانى جويىلعاننان كەيىن ءىشىنارا جاعراپيالىق شىعارمالاردا قولدانىلعان ۇعىم. جاڭا ەرانىڭ ءىح عاسىرىنىڭ ءحى عاسىنىنا دەيىنگى ارالىقتا، ارابتاردىڭ جاعراپيالىق شىعارمالارىندا ورتا ازياداعى سىر داريانىڭ سولتۇستىگىندەگى بەنگالدىڭ شىعىسىنداعى وڭىرلەر تۇركىستان دەپ اتالدى…

«تۇركىستان» دەگەن جاعراپيالىق اتاۋدىڭ قايتادان اتالۋى ءحىح عاسىردىڭ باس شەنىندە كاپيتاليستىك بەلدى ەلدەردىڭ، ورتا ازيا وڭىرىندەگى وتار جەرلەرىنىڭ ىرگەسىن كەڭەيتۋىنىڭ تۋىندىسى ەدى. 1805 جىلى رەسەيلىك جيموكوۆسكي بايانداماسىندا ورتا ازياداعى اۋدانداردى جانە قىتايداعى شىنجاڭنىڭ وڭتۇستىگىندەگى تارىم ويپاتىن «شىعىس تۇركىستان» نەمەسە «قىتاي تۇركىستانى» دەپ اتادى. ويتكەنى وسى ەكى جەردەگى تاريح، ءتىل، عۇرىپ-ادەت جاقتاعى ايىرماشىلىقتاردى جانە ساياسي جاقتاعى ۇقساستىعى ەسكەرىلگەن ەدى. («جۇڭگو شىنجاڭنىڭ تاريحى جانە قازىرگى جاعدايى»، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 2006ج.ءۇرىمجى 244 بەت).

رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى "شاۋەشەك كەلىسىمىنە" دەيىنگى تارتىستاردىڭ، تاريحي مالىمەتتەرگە قاراعاندا، جوڭعاريا مەن شىعىس تۇركىستاندى جاۋلاپ العان قىتاي جانە ورتا ازيانى قۇرامىنا قوسىپ الۋدى كوزدەگەن رەسەي اراسىنداعى باسەكە جانە كوپ بولىگى قازاق جەرىنە تالاس تۇرىندە جۇرگەنى اڭعارىلادى.

مويسەەۆتىڭ دەرەگى بويىنشا، 1861 جىلى قىتاي جاعى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى ديۋگامەلگە شەكارا جونىندە كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن شاۋەشەككە رەسەي ديپلوماتتارىن جىبەرۋدى ۇسىنعان. سول جىلى تامىزدىڭ 15-ءى كۇنى شاۋەشەكتە كەزدەسكەن ەكى جاق 1862 جىلى ماۋسىمنىڭ 29-ىنان باستاپ رەسمي كەلىسسوز باستاۋ جونىندە ۋاعدالاسقان.

وسى ۋاعدادان سوڭ ەكى جاق تا كەلەشەك شەكارا ماڭىنداعى اسكەري جاساقتارىن كۇشەيتىپ، قاراۋىل قويۋعا كىرىسكەن. رەسەيلىك زەرتتەۋشى "شىڭجاڭ بيلىگى شەكارا ءوتۋى مۇمكىن تۇستارعا

قىتاي تىلىندەگى جازۋلارى بار تاستار كومىپ، بەلگى قويا باستادى. ول جەرلەردى مەكەندەپ وتىرعان قازاقتاردى رەسەيگە قارسى شىعۋعا شاقىردى" دەپ جازادى.

1862 جىلى قاڭتاردىڭ 10-ى كۇنى رەسەي پاتشاسى ءىى الەكساندردىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن كەڭەستە "شەكارانى رەسەي بوداندىعىن قابىلداعان قازاقتاردىڭ جەرىنە دەيىن جەتكىزىپ، پەكين كەلىسىمىنەن اۋىتقىماۋ جونىندە" شەشىم قابىلداندى.

رەسەيلىك تاريحشى ۆلاديمير مويسەەۆ "ال كەلىسسوز باستالعان كەزدە قىتاي جاعى پەكين كەلىسىمىن مويىنداماي جاڭا جوبا ۇسىندى. ول جوبادا ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز عانا ەمەس، ەمبى مەن ورالعا دەيىنگى كىشى ءجۇز جەرلەرى قىتايعا قوسىلۋى ءتيىس ەكەنى جونىندە ايتىلعان ەدى. تسين وكىلدەرى "بوعدىحاننىڭ بوداندارى – قازاق پەن قىرعىز اۋەلدەن-اق قىتايعا تيەسىلى" ەكەنىن مالىمدەدى" دەپ جازادى.

كەلىسسوز تۇيىققا تىرەلگەن سوڭ رەسەي جاعى ۇلى ءجۇز قازاقتارى مەن قىرعىز جەرىن تەزىرەك وتارلاۋعا كىرىستى. 1860 جىلى قازان ايىندا وتكەن ۇزىناعاش شايقاسىندا قوقان حاندىعىنىڭ 15 مىڭدىق جاساعىن جەڭگەن كولپاكوۆسكيدىڭ اسكەرى 1862 جىلى قوقاننىڭ تاعى ءبىر بەكىنىسى پىشپەكتى الدى. اقمەشىت، سوزاق، شولاققورعان، تۇركىستان، شىمكەنت، اۋليەاتا، مەركە، توقماق سەكىلدى قوقان حاندىعىنىڭ ءىرى بەكىنىستەرىن دە رەسەي وزىنە قاراتتى.

ال بۇل كەزدە قىتايدىڭ ءوز ىشىندەگى مۇسىلماندار كوتەرىلىسى قاشعار قالاسىنا جەتىپ، ىلە ايماعىنا قاراي ءوتۋى قىتاي جاعىن رەسەيمەن شەكارا ماسەلەسىن تەزىرەك شەشۋگە ماجبۇرلەدى. ولار اۋەلى شەكاراداعى قازاق سۇلتاندارىنا حات جولداپ، "ورىس جاساقتارىن قۋىپ شىعۋ، قايتا كەلسە، ول جونىندە شاۋەشەككە دەرەۋ حابارلاۋ جونىندە" نۇسقاۋ بەردى. رەسەيلىك عالىمنىڭ دەرەگىنشە، "الايدا، قازاق سۇلتاندارى ورىس بيلىگىمەن جاۋلاسقىسى كەلمەگەن". تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، 1863 جىلى رەسەي مەن قىتاي اسكەرى بىرنەشە رەت قاقتىعىسقان. سول جىلى تامىزدىڭ 22-ءسى كۇنى ۆەرنىيعا كەلگەن ديۋگامەل رەسەي اسكەري ءمينيسترى ميليۋتينگە "شەكارا ماسەلەسى قوزعالعالى قىتاي جاعى اقىلعا سىيمايتىن تالاپتار قويىپ، پەكين تراكتاتىن ("پەكين كەلىسىمىن" ايتادى – رەد.) جوققا شىعارۋمەن شۇعىلدانىپ جاتىر" دەپ حات جازعان.

بىراق 1964 جىلى شىلدەنىڭ 30-ى باتىس ايماعىندا مۇسىلمان حالىقتاردىڭ تولۋىنا بايلانىستى قىتاي جاعى رەسەي تالاپتارىنا مويىنسۇناتىنىن ءبىلدىرىپ، قازان ايىندا "شاۋەشەك كەلىسىمىنە" قول قويىلعان.

ورتالىق ازيا ايماعىنداعى حالىقارالىق قاتىناستار مامانى، رەسەيلىك تاريحشى بوريس گۋرەۆيچ (2004 جىلى قايتىس بولعان – رەد.) "شاۋەشەك كەلىسىمىنە" بەرگەن باعاسىندا: "1864 جىلعى شاۋەشەك كەلىسىمى ورىس ديپلوماتياسىنىڭ ءىرى تابىسى بولدى. ورتالىق ازيادا قالىپتاسقان جاعدايدى (شەكارانى ايتادى – رەد.) ءبىرجولا بەكىتتى. التاي مەن كۇرشىمنىڭ باي ولكەسى، بالىعى سىيماي جاتقان زايسان كولى، تارباعاتاي، الاتاۋ، تيان-شاننىڭ تاماشا جەرلەرى رەسەيگە ءوتتى" دەپ جازعان.

كەيبىر تاريحشىلار "شەكارانى بولىسكە سالۋدا ەكى مەملەكەتتىڭ اسكەري قۋاتى باستى ءرول اتقارعانىن، قىتايدىڭ اسكەري كۇشى وزىنەن مىعىم رەسەي تالاپتارىنا امالسىز كونگەنىن" ايتادى.

تاريحشى ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى "10 تاراۋدان تۇراتىن "شاۋەشەك كەلىسىمىنىڭ" 5-تاراۋىندا "جەر قايسى ەلگە بولىنسە، سول جەردە وتىرعان حالىق سول ەلگە تاۋەلدى بولاتىن" كورسەتكەن –دەيدى وسى تاقىرىپتى ارنايى زەرتتەگەن ازامتتىق ءتىلشىسى اسىلحان ماماشۇلى.

- شەكارانى قانداي نەگىزدە بەلگىلەۋ قاجەت دەگەندە قىتاي تاراپى "جوڭعارلار - قىتايعا تاۋەلدى بولعان ەل. سوندىقتان جوڭعارلاردىڭ بارعان جەرلەرى قىتايدىڭ اۋماعى بولادى" دەگەن تالاپ قويعان.

الايدا "شاۋەشەك كەلىسىمى" جاسالعانىمەن، شەكارانى دەماركاتسيالاۋ شارالارى 1917 جىلعى توڭكەرىستەن كەيىن بولشەۆيكتەر تۇسىندا عانا جۇزەگە اسىرىلا باستاعان، بىراق تولىق اياقتالماعان ەكەن.

- كەلىسىم جاساۋىن جاساعانىمەن، قىتاي جاعى "رەسەي ءوزىنىڭ اسكەري كۇشىنە سۇيەنىپ، بىزگە زورلىقپەنەن قول قويدىردى" دەگەن پىكىرىنەن قايتپايدى. قىتايدىڭ بۇل داۋى سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىندا دا جالعاسادى. بىراق سوۆەت ۇكىمەتى ونى مويىندامايدى.

- قازاقستان-قىتاي شەكاراسىن دەماركاتسيالاۋ جاريالى بولماعان، سوندىقتان ول جاعى بەيمالىم. قازاقستاننىڭ باقىلاۋىنداعى داۋلى اۋماقتىڭ 47 پايىزىن قىتايعا بەرىپ، 53 پايىزى قازاقستاندا قالدىرۋمەن بۇل ماسەلەگە نۇكتە قويىلدى،- دەگەن اقپاراتتا كۇماندى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن 1994 جىلى قىتايمەن اراداعى مەملەكەتتىك شەكارا تۋرالى كەلىسىم جاساستى. مۇنان كەيىن دە قىتايمەن شەكارانى انىقتاۋ پروتسەسىنە بايلانىستى قوعامدا ءتۇرلى قاراما-قايشى ويلار كۇنى-بۇگىنگە دەيىن انىقتالماي كەلەدى.

بۇگىن تاڭدا قىتايدىڭ شىڭجاڭ اۆتونوميالىق اۋدانىنداعى وزدەرىنىڭ اتا-بابا جەرلەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 1,6 ميلليون، ەندى ءبىر باسقا دەرەكتەردە – 3,0 ميلليون قازاققا قاتىستى بۇرىنعى ىمىرالى ساياسات سوڭعى جىلدارى كۇرت وزگەرىپ، ءبىزدىڭ قانداستارىمىزدى جەدەل تۇردە قىتايلاندىرىپ-اسسيميلياتسيالاپ، جۇتىپ قويۋ ماقساتىنداعى جاپپاي قۋدالاۋ، قۋعىن-سۇرگىن، گەنوتسيد ساياساتى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانى دالەلدەنىپ وتىر.

مىنە بۇگىن تاڭدا الىپ ەكى يمپەريانىڭ زورلىعى مەن وزبىرلىعىنان وزگە ەلدەردى مەكەندەگەن ۇلتتار سەكىلدى «ادام قۇقىقتارى تۋرالى حالىقارالىق ءبيللدىڭ» «ادام قۇقىقتارىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراتسياسىنىڭ» 1-بابى «بارلىق ادامدار تۋماسىنان ازات جانە قادىر-قاسيەتى مەن قۇقىقتارى تەڭ بولىپ دۇنيەگە كەلەدى»، 3-باپ «ءار ادام ءومىر سۇرۋگە، بوستاندىقتا بولۋعا جانە ونىڭ جەكە باسىنا قول سۇعىلماۋىنا قۇقىلى»، 6-باپ «ءار ادام قاي جەردە جۇرسە دە، قۇقىقتىق سۋبەكتىسى رەتىندە تانىلۋىنا قۇقىلى». 13-باپ. «ءار ادامنىڭ ءار مەملەكەتتىڭ ىشىندە ءجۇرىپ-تۇرۋىنا جانە ءوز قالاۋىنشا تۇراتىن مەكەن-جايدى تاڭداۋىنا قۇقىعى بار»، «ءار ءبىر ادام كەز-كەلگەن ەلدەن، سونىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ تۋعان ەلىنەن، باسقا ەلگە قونىس اۋدارۋعا جانە ءوز ەلىنە قايتىپ ورالۋعا قۇقىلى» دەپ زاڭداستىرىلىپ

بەكىتىلگەن قۇقىعى بۇزىلماۋى ءتيىس. مەملەكەت اتالعان قۇقىتاردىڭ بۇزىلۋىنا جول بەرمەۋگە مىندەتتى. بۇل كەز-كەلگەن مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى مىندەتى بولىپ تابىلادى.

قۋاندىق ەسەنعازى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz