سوڭعى كەزدە اباي قۇنانباەۆتىڭ اينالاسىندا ءارتۇرلى اڭگىمە وربۋدە. التى الاشتىڭ الدىنداعى ادام بولعاسىن بىرەۋلەر ودان ءبىلىپ-ۇيرەنۋگە تىرىسسا، ەكىنشىلەرى ارقا سۇيەيدى... وعان اباي كىنالى ەمەس. اباي قازاق تاريحىنىڭ مۇرات موڭكەۇلى، دۋلات باباتايۇلى، ابۋباكىر كەردەرى ت.ب. سياقتى «زار زامانى» مەن الاشورداشىلاردىڭ ەكى اراسىندا قازاق ساحاراسىنا وتارلاۋدىڭ ەڭسەلەپ كىرىپ، ەلدى 1850-1860 جىلدارى پوتانين، سەمەنوۆ-تيانشانسكيلەر كورگەن بىرلىگى مەن تۇتاستىعىنان ازدىرىپ جاتقان، دارمەنسىز كەزدە ءومىر ءسۇردى. سوندىقتان دا بولار ونىڭ ەل مەن قوعامعا ارنالعان ولەڭدەرى نەگىزىنەن ەلدى بىرىكتىرۋ مەن ۇلت-ازاتتىق كۇرەستەن گورى، قوعامدى، ونىڭ ىشىندە قازاقتى سىناۋعا باعىتتالعان نەمەسە، «قايران ەلىم قازاعىم قالىڭ جۇرتىم، ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ... وزدىگىڭنەن تۇزەلەر دەي المايمىن...» دەگەن سياقتى دارمەنسىزدىكتەن تۋعان دۇنيەلەر بولدى.

تاۋەلسىز ەلدىڭ مەملەكەتقۇرۋشى ۇلتى رەتىندە بۇگىنگى قازاق قوعامى، ونىڭ ىشىندە جاستار ىزدەنۋ ۇستىندە. بۇگىن، ۇيىقتاپ جاتقان قازاقتى وياتاتىن سىلكىنىس، ال جاڭا قوعامعا جاڭا مورال، جاڭا ۇستانىم، ۇلتتىق نامىس پەن اردى جانە قالعىپ جاتقان رۋحتى وياتىپ سانانى ازات ەتەتىن كۇش كەرەك؟!

وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقتىڭ تابىنىپ كەلگەنى - اباي. ول، جوعارىداعى ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تاۋىپ بەرە الادى ما؟ جالپى ول ماسەلەلەردى شەشۋ ءبىر ادامنىڭ قولىنان كەلەدى مە؟ اباي، شاكارىم، ءماشھۇر جۇسىپتەردەن اعارتۋشىلار رەتىندە جاقسى مەن جامان، عىلىم مەن بىلىمگە ۇگىتتەۋ... سياقتى جاقتارىن ۇيرەنۋگە بولادى.

ازاتتىق – ول ەل مەن جەر، انا ءتىل مەن اتا ءداستۇر ءۇشىن كۇرەس، ۇلتتىڭ بويىنداعى قۇلدىق سانادان كەتىپ ازات ساناعا جەتۋ، تۇرمىستاعى قۇلدىق – وتباسىنان باستاپ، اينالاڭدى ۇلتتىق سانادا تاربيەلەۋ، ىشكى-سىرتقى ۇلت بولاشاعى، ەل مۇددەسى ءۇشىن بىتپەيتىن كۇرەس... بۇنداي ماسەلەنى ءبىر ادام شەشتى دەگەن تاريحتا بولعان ەمەس. ونى اباي دا شەشە المايدى!

بۇل ماسەلەلەردى شەشۋ ارۋاقتاردىڭ ەمەس، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ تاريحي مىندەتى. ەگەر ءبىز ۇلى ارۋاقتارعا جۇگىنەمىز دەسەك، وندا قورقىت پەن ءال فارابي، اسان قايعى مەن قازتۋعاننان باستاپ، قوجابەرگەن جىراۋ («ەلىم-اي» داستانى), «اڭىراقاي» مەن «بۇلانتى» شايقاستارىن جەڭىپ ەلدى جوڭعاردان ازات ەتكەن حان-باتىرلار، كەنەسارى مەن ماحامبەت... اباي، مۇستافا مەن مىرجاقىپ... الالاماي، بارىنەن بىردەي ۇيرەنگەندە عانا قوعام جان-جاقتى داميدى. بۇل جەردە ءبىز تالانتىمىز بەن تاسىمىزدى ايىرماي، ەسالاڭنىڭ كۇيىن كەشۋدەمىز.

بۇل جولدا بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ موينىندا الاشوردالىقتاردان الدەقايدا كۇردەلى، ءۇش عاسىر بوداندىقتا بولعان سانانى ازات ەتۋ ماسەلەسى تۇر. ونى تۇسىنگىسى كەلمەيتىن نەمەسە سول ماسەلەنى شەشۋگە جۇرەگى بارمايتىن، ونىڭ ىشىندە زيالىلار دەپ جۇرگەننىڭ كوپشىلىگى ماسەلەنى ابايعا سىرىپ سالىپ، باستى قۇمعا تىعىپ وتىرۋدان اسا الماۋدا. ال، پوستكوممۋنيستىك يدەولوگيانى جالعاستىرىپ كەلە جاتقان بيلىك ۇلت ياعني ەل تاعدىرىن شەشەتىن كۇردەلى ماسەلەلەردەن گورى «قازاقتا مەملەكەت بولعان جوق»، «قازاقستاننىڭ تاريحى 1991 جىلدان باستالادى» ت.ب. شۆوندەرلەردىڭ تىرلىگىمەن اينالىسۋدا. سوندىقتان دا، مەكتەپ وقۋلىقتارىنان، اباي ايتتى دەگەن، «شاشۋباي، دۋلاتپەنەن، بۇقار جىراۋ، ءسوزىنىڭ ءبىرى قۇراۋ، ءبىرى جاماۋ» دەگەندەرى نەمەسە «قازاق ادەبيەتى ابايدان باستالادى» (م. ماعاۋين) ت.ب. ءالى ساقتالۋدا. سوندا، ابايعا دەيىن قازاقتا ادەبيەت بولمادى ما؟

اۆتوردىڭ «تۇركى وركەنيەتى نەگىزىندەگى قازاق يدەياسى» (2007ج.) مونوگرافياسىنداعى زەرتتەۋلەرى /اكىم جانۇزاق، youtube, abai, massagan سايتتارىندا/ قازاقتىڭ ادەبي ءتىلى مەن ۇلتتىق يدەياسى XV عاسىردىڭ 1-ءشى جارتىسىندا اسان قايعى، جيرەنشە (ەكەۋى دە سارايشىقتا جەرلەنگەن), قازتۋعانداردىڭ كەزىندە قالىپتاسىپ، 1456 جىلى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندارعا قازاق حاندىعىن قۇرۋعا نەگىز بولسا، قازاق مەملەكەتىنىڭ (حاندىعىنىڭ) شەگاراسى 1500-1511 جىلدارى قاسىم حاننىڭ كەزىندە تولىعىمەن انىقتالعانى دالەلدەندى.

ابايعا اعارتۋشى، ويشىل جانە ليريك اقىن دەپ قاراساق، ول ەلگە تۇسىنىكتى بولادى. ابايدىڭ دانىشپاندىعىن الەم مويىنداۋ ءۇشىن، ونىڭ سونداي ەكەنىن شەتەلدىڭ اقىن، عالىم-ويشىلدارى مويىنداۋى كەرەك.

جالپى، الەمدە 700-دەن استام دانىشپاندار بولعانى تۋرالى زەرتتەلىپ، ولاردىڭ ءتىزىمى شىققان. الەمنىڭ ەڭ ۇزدىك 100 عالىمىنىڭ ىشىندە ءال فارابي بار. ونى جانە اريستوتەلدى الەم قاۋىمداستىعى ادامزاتتىڭ ۇستازدارى دەپ مويىندايدى. ورتا عاسىردا ءفارابيدى ەۋروپا جانە ورىس شىركەۋلەرى اۋليەلەر قاتارىنا كىرگىزسە، ونى باتىس ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە بەس عاسىر وقىپ، ول الەمدەگى ەڭ كوپ وقىلعان عۇلامانىڭ قاتارىنا كىرەدى.

نەمىستىڭ ۇلى فيلوسوفى وسۆالد شپەنگلەر ءوزىنىڭ «زاكات ەۆروپى» كىتابىندا ءال ءفارابيدى گەگەل مەن كانتتان دا جوعارى قويادى. سوندىقتان، انگلو-ساكستارداعى شەكسپير، گەرماندارداعى گەتە، ەكى مىڭنان استام حالقى بار ءۇندىستاننان شىققان بۋددا ت.ب. سياقتى تەك قازاق ەمەس، بارلىق تۇركى حالىقتارى ءال ءفارابيدى الەم عالىمىمەن بىرگە تۇركى دۇنيەسىنىڭ عىلىمى، فيلوسوفياسى، مەملەكەتتانۋ، مۋزىكاسى... نەگىزىن سالعان دانىشپانى دەپ شىعارسا، ونىڭ اتى تۇركى وركەنيەتىن الەمگە تانىتۋعا شەكسىز ەڭبەك ەتەدى. ءال فارابيدەي دانىشپانى بار ەل ادامزات وركەنيەتىنىڭ الدىندا بولادى.

سونىمەن قاتار، قازاقتىڭ بۇگىنگى ماسەلەسى ۇلتتىق نامىس، ار جانە رۋح ماسەلەسىنە تىرەلەدى. ۇلتتىڭ وسىنداي تاپتىرماس قازىنالارىن ءبىز ەل مەن جەر،  قازاقتىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن حاندار مەن باتىرلار، ابىزدار مەن اقىنداردىڭ قالدىرعان مۇرالارى مەن ەرلىك ىستەرىنەن كورەمىز. مىسالى، قازتۋعان (XVع.),

«ەدىل ءۇشىن ەگەستىك،

جايىق ءۇشىن جانداستىق،

قيعاش ءۇشىن قىرىلدىق...» دەسە،

مۇرات موڭكەۇلى (XIXع.),

«ەدىلدى العانى،

ەتەككە قولدى سالعانى،

جايىقتى العانى،

جاعاعا قولدى سالعانى،

ويىلدى  العانى،

ويلاعانىن قىلعانى...» دەپ،

ماحامبەت (XIXع.) ءوزىنىڭ «ۇلى ارمانىندا»،

«ەدىلدىڭ بويى ەن توعاي،

ەل قوندىرسام دەپ ەدىم.

جاعالاي جاتقان سول ەلگە،

مال تولتىرسام دەپ ەدىم» دەگەن قازاقتىڭ ءتورت عاسىرلىق گەوساياساتىن ايقىندايتىن جانە بولاشاق ۇرپاققا ارمانىن مۇرا ەتكەن جىرلار مەكتەپ وقۋلىقتارىنا نەگە كىرمەيدى؟!

1943 جىلى سوعىستا حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن مەكتەپ جانە جوو باعدارلامالارىنا باتىرلار جىرىن (ەپوستاردى) كىرگىزگەن.

بىزدەر دە رۋحى اسقاق، نامىستى ۇرپاق تاربيەلەۋ ءۇشىن مودە قاعاننىڭ كەزىنەن كەلە جاتقان باتىرلار جىرلارى، اسان قايعىدان باستاپ، دوسمامبەت، شالكيىز، قوجابەرگەن جىراۋدىڭ «ەلىم-اي» داستانى، اقتامبەردى، ءسۇيىنباي...  ۇلى جىرلار مەن قاسىم، ابىلقايىر، ابىلاي، كەنەسارى حاندار، بوگەمباي، قابانباي، يساتاي... الاشورداشىلار سياقتى ۇلىلاردىڭ ۇلاعاتتى ومىرلەرىمەن تاربيەلەنۋلەرى كەرەك.

ۇلتتىق رۋح پەن نامىس وتارلانۋعا دەيىنگى ءداستۇر، ادەبيەت، فيلوسوفيادان... تابىلادى. وتارلانۋ – ول رۋحتىڭ تاپتالىپ، نامىستىڭ ەزگىلەنىپ، اردىڭ ازعان ۋاقىتى. وكىنىشكە وراي تاۋەلسىزدىك جىلدارى وسى ازعىندىق جالعاسۋدا.

بارلىق وقۋلىقتاردا:

مىرجاقىپتىڭ «ويان قازاعى»،

قاسىمنىڭ، «ەي تاكاپپار دۇنيە،

سەن دە بەرمەن قاراشى،

تانيمىسىڭ سەن مەنى،

مەن قازاقتىڭ بالاسى...»,

جۇباننىڭ «مەن قازاق» پوەماسى،

مۇقاعاليدىڭ، «...عاسىرلاردان ءبىر ىزىڭ تىڭداپ تۇرمىن،

التىن ادام شىنىمەن قازاق بولسا،

بىلگەن ەكەن قۇنىنىڭ قىمباتتىعىن» دەگەنى نەمەسە

قادىردىڭ، «تۋعان جەردىڭ تىلسىم سىرىن ۇعىپ كور،

بۇلتىن ونىڭ بۇلت دەمەي ءبىر ءتۇبىت دەر،

كورىپ تۇرىپ مىناۋ ۇلى دالانى،

قالاي كىشى بولامىز ەي-جىگىتتەر!»  دەگەندەرىن جاستار ءانۇرانداي جاتتاپ وسكەندە، ولار ۇلت تاربيەسىندەگى ءوز مىندەتتەرىن اتقارادى.

جاستارعا، «قازاقتىڭ مورالدىق دەڭگەيى ورىستىڭ مۇجىعىنان تومەن...»، «قازاقتىڭ قازاقتان باسقا جاۋى جوق...»، «ءتىرى قازاقتىڭ سوزدەن امانى جوق، ءولى قازاقتىڭ جامانى جوق» دەگەن سياقتى ۇلتتىق نامىستى جاسىتىپ، رۋحتى ءپاس قىلاتىن، كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ قولشوقپارى قىزمەتىن اتقارعان ماعىناسىز سوزدەردى شىعارۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن ەسەكتەردەن باسقالاردىڭ تۇسىنەتىن كەزى كەلدى. باتىستا، «دانىشپان ءجۇز پايىزعا قاتەلەسپەيدى (ياعني 99 پايىزعا قاتەلەسۋى مۇمكىن)» دەگەن ءتامسىل بار. ابايدى ءوز زامانىنىڭ ۇلى دەپ قاراعاندا ءبىز ونى دۇرىس تۇسىنەمىز. قازىرگى زاماندا تەك اباي، نە شەكسپير ت.ب. تۇلعالار ەمەس، تۇگەل ادەبيەت ادامزاتقا رۋحاني ازىق بولمايتىنى اكسيوماعا اينالدى. باتىستا، قوعام ادەبيەتسىز دە داميدى دەگەن تۇجىرىم قالىپتاستى.

1870-ءشى جىلدارى ا.پۋشكينگە ەسكەرتكىش اشقانداعى ف. دوستوەۆسكيدىڭ «شەكسپير اعىلشىننىڭ، گەتە نەمىستىڭ، ال پۋشكين ادامزاتتىڭ دانىشپانى...» دەگەنىنەن كەيىن ورىس اقىن-جازۋشىلارى بلوك، تسۆەتاەۆا، احماتوۆا... بارلىعى ءجۇز جىل بويى «مەنىڭ پۋشكينىم» دەگەن تاقىرىپتا شىعارما جازىپ جانە ول مارگينالدىق ۇستانىم بولشەۆيكتەردىڭ «ءبىر كوسەم، ءبىر دانىشپان» سياقتى جەكە باسقا تابىنۋمەن ۇندەس بولىپ، كۋلتقا اينالدى.

اقىرىندا، 1970 جىلدارى اندرەي بيتوۆ ت.ب. «جالعىز پۋشكين ورىستىڭ ءبارى بولا المايدى...» دەگەن سىندارىنان كەيىن ەستەرىن جيىپ پۋشكينگە جاپپاي تابىنۋدى توقتاتتى. بىراق، ودان اقىن رەتىندەگى پۋشكيننىڭ باعاسى تۇسكەن جوق. جاقىندا قايتا وقىپ شىققاننان كەيىن ا.پۋشكين تەك ۇلى اقىن عانا ەمەس، 1917 جىلعى رەۆوليۋتسيانىڭ بولاتىنىن ءجۇز جىل ءبىلىپ، سوعان ەلدى جىگەرلەندىرگەن ازاتتىقتىڭ العاشقى جارشىسى ەكەنىنە كوزىم جەتتى.

ال، كوسەمدەرىن كۇنگە تەڭەپ، بارلىق پايعامپارلاردان دا اسىرىپ جىبەرگەن ءبىزدىڭ «ىلعي قىرتتان» تۇراتىن ەسالاڭ قوعامعا اباي تۋرالى ءسوز قوزعاپ، وي ايتۋ ەلمەن جاۋلاسقانمەن بىردەي بولىپ كورىنەدى.  سەبەبى، قۇلداردىڭ جەكە ويلارى بولمايدى. اباي دا قازاقتىڭ ءبارى بولا المايدى. ەگەر قازاق باسقاشا ويلاسا، وندا ول ۇلت بولىپ قالىپتاسا المايدى. سەبەبى، ءبىر دانىشپان، نە ءبىر ەپوسقا جابىسىپ قالعان قوعام دامىمايدى، ول، سول تار شەڭبەردە تۇنشىعىپ، ءوزىن-ءوزى سوعىسسىز قۇرتادى («تۇركى وركەنيەتى نەگىزىندەگى قازاق يدەياسى»). ءبىز قازىر وسىنداي جاعدايدامىز.

ال، ءبىزدىڭ زيالىلاردىڭ كوپشىلىگى - ابايتانۋشىلار. بىراق، ەلدەگى ءۇش مىڭنان استام ءدىني سەكتالاردىڭ مۇشەلەرى سياقتى ولاردىڭ كوپشىلىگى، جەر نە قازاق ءتىلى ءۇشىن كۇرەسپەيدى، قازاقتىڭ بىرىگۋىنە اتسالىسپايدى، وزدەرىن ۇلت ماسەلەسىنەن اۋلاق ۇستايتىن وگەي اكەدەن تۋعان تەكسىزدەردى ەسكە تۇسىرەدى. بۇگىندە ەلدىڭ نەمەسە قازاقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسپەيتىندەر، باۋىرجان اتامىز ايتاتىن «تەكسىز قاڭعىباستار». ولاردىڭ كوپشىلىگى ودان گورى ءبىر-بىرىمەن ءومىر بويى ارپالىسقان، ابايدىڭ كەزىندەگى توبىقتىنىڭ شونجارلارىنا ۇقسايدى. الدە سولاردىڭ ءبارى ابايدى كوپ وقىپ، وبرازعا كىرىپ كەتىپ، سودان شىعا الماي ءجۇر مە ەكەن؟!  بىراق، سولاردىڭ ماقساتى پانتەوندا جاتۋ ما دەپ قالاسىڭ. سەبەبى، سولاردىڭ كوبى ماقساتتارىنا ۇلتىنا قاستاندىق جاساۋ ارقىلى جەتىپ جۇرگەندەر. الەمدەگى بارلىق قىلمىستىڭ ۇندەمەيتىندەردەر، ياعني نەمقۇرايلىلاردىڭ قاتىسۋىمەن بولاتىنى اقيقات. بىزدەگى نەمقۇرايلىلار دا (ول شەنەۋنىك، زيالى، قۇقىق قورعاۋشى، ۇستاز، كۇزەتشى ت.ب.) ۇلت پەن ەلدى  ساتاتىن قىلمىسكەرلەر. سەبەبى، جەردىڭ ساتىلۋى، كوررۋپتسيا، بالا-باقشا مەن شەگارادا شەتەلدىكتەرگە تولقۇجات ساتۋ نە ۇبت مەملەكەتتىك قۇپيانى ساتۋ ت.ب. بارلىق قىلمىس سوندايلاردىڭ قولىمەن نە قاتىسۋىمەن ىستەلۋدە. بۇل، ار-نامىسسىز ازعان ەلدىڭ تىرلىگى. ابۋباكىر كەردەرى بىردە، «ۇرى-قارى جينالىپ، ۇلاعاتتى ەل بولماس» دەسە، كەلەسىدە سونداي ەل «ءبىز زامانعا نە قىلدىق» دەپ زارلايتىنىن جازادى.

ابايدىڭ كەزى مەن قازىرگى زاماندى سالىستىرۋعا بولادى ما؟ قوعام دا تولاسسىز اققان تاۋدىڭ تاسقىنى سياقتى ءار ءسات وزگەرىپ وتىرادى. وزدەرىنىڭ داستۇرلەرىن وزگەرتپەي ساقتايمىز دەگەن امەريكانىڭ ۇندىلەرى العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستا قالىپ قويدى. بىزدەگى «ساكرالدىق ياعني «و دۇنيەلىك» قازاقستان» ارقىلى رۋحاني جاڭعىرامىز دەپ اداسپايمىز با؟ جالپى، جوعارىداعى ماسەلەلەرگە رۋحاني جاڭعىرۋ ارقىلى جاۋاپ ىزدەە، شەشىمىن تابۋىمىز كەرەك!

كۇلتەگىن مەن تونىكوكتىڭ كەزىندە قىتاي حالقى سانىنىڭ ەكى پايىزىن قۇرايتىن كوك تۇركىلەر ات تۇياعى جەتكەن جەردىڭ تىزەسىن بۇكتىرىپ، باستارىن يدىرگەن، قىتايعا سالىق تولەتكەن. تۇرىك- تۇرىك نەمەسە قازاق-قازاق بولىپ ءوزىنىڭ تاريحي قازىعىن تاپقاندا الەم وعان باس يەتىن بولادى. ماحمۇد قاشقاري، مونتەسكە، رەنە گرۋسسە ت.ب. ۇلىلار ونىڭ اقيقات ەكەنىن جانە وتارلاۋ داۋىرىنە دەيىنگى كەزدە تۇركىلەر بيلەگەن جەرلەردە ادىلەت بولعانىن دالەلدەپ كەتتى. سىم تسيان وردوستان بارعان عۇندار ب.د.د. 2700 ج. ءحۋانديدىڭ باسشىلىعىمەن قىتاي مەملەكەتىن قۇرسا، دج. نەرۋ ءبىر-بىرىمەن قىرقىسىپ باستارى قوسىلماي جاتقان ءۇندىستاندى تۇرىكتەر بىرىكتىرىپ ءبىرتۇتاس مەملەكەت قىلعانىن، ەۋروپاداعى اتتيلا، ەگيپەتتەگى مامليۋكتەر، رەسەيدى قۇرعان التىن وردا –بارلىعى تۇركى مەملەكەتتەرى. بۇل ماڭگى ولمەيتىن قىزىر بابا (كەدەر، گەسەر...) الەمگە تۇركى يدەياسىن تاراتقان ياعني ادىلەتتى قوعام ورناتقان كەزدەگى تاريح. تاريح قايتالانادى!

جانۇزاق اكىم

Abai.kz