كەشە اقتاۋ قالاسىندا بەس ەل - قازاقستان، ءازىربايجان، رەسەي، يران جانە تۇركىمەنستان باسشىلارى كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن انىقتايتىن كونۆەنتسياعا قول قويدى. وسىلايشا، 20 جىلدان استام ۋاقىت بويى جالعاسىپ كەلگەن كەلىسسوزدەر ءوز ناتيجەسىن بەرىپ، كاسپي ماڭى ەلدەرى ورتاق ماملەگە كەلگەندەي بولدى.

الايدا، بەسىنشى كاسپي ءسامميتى بارىسىندا ناقتى قانداي شەشىمدەر قابىلدانىپ، قانداي كەلىسىمگە قول قويىلعانى ءالى ەل نازارىنا ۇسىنىلا قويعان جوق. سەبەبى، كونۆەنتسيانىڭ ءماتىنى ءالى اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانبادى. ءبىر انىعى، تەڭىزدە اسكەر ورنالاستىرۋعا تىيىم سالىنىپ، ونى تەك ەكونوميكالىق ماقساتتا يگەرۋگە كەلىسىم بەرىلگەنى بولىپ وتىر.

كاسپي كەلىسسوزدەرىنىڭ وسىنشا ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلۋ سەبەبى، كاسپي جاعالاۋىندا ورنالساقان ەلدەردىڭ ورتاق شەشىمگە كەلە الماۋىندا ەكەنى ءسوزسىز. كاسپيدىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى وسى كەزگە دەيىن ەكى ەلدىڭ – كەڭەس وداعى مەن يراننىڭ اراسىندا جاسالعان كەلىسىممەن رەتتەلىپ كەلەدى. كەڭەس ۇكىمەتى تاراعان كەزدە كاسپي جاعالاۋىندا تاعى 4 ەل پايدا بولدى – قازاقستان، ءازىربايجان، تۇرىكمەنستان جانە رەسەي. وسىلايشا، ەندى كاسپي تەڭىزىن ەكى ەلدىڭ ەمەس، 5 ەلدىڭ اراسىندا بولۋگە تۋرا كەلدى.

كاسپي كەلىسىمىن تىعىرىققا تىرەپ كەلگەن باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى ونىڭ اتاۋىنا بايلانىسىتى بولدى. كاسپي جاعالاۋىنداعى بەس ەل ونى تەڭىز دەپ ساناۋ كەرەك پە، الدە كول دەپ تانۋ دۇرىس پا دەگەن تالاس توڭىرەگىندە كەلىسسوز جۇرگىزىپ كەلدى. ويتكەنى كاسپيدىڭ تابيعي بايلىعى مەن سۋ ايدىنىنىڭ قالاي بولىنەتىنى ونىڭ كول نەمەسە تەڭىز دەپ تانىلۋىنا بايلانىستى بولاتىن.

بۇعان حالىقارالىق تەڭىز قۇقىعى نورمالارى سەبەپ بولىپ وتىر. بۇلاي دەيتىنىمىز، 1982 جىلى 10 جەلتوقساندا يامايكانىڭ مونتەگو-بەي قالاسىندا قابىلدانىپ، 1994 جىلى 16 قاراشادان بەرى اتقارىلىپ كەلە جاتقان بۇۇ تەڭىز قۇقىعى جونىندەگى حالىقارالىق كونۆەنتسياسىندا تەڭىزدى پايدالانۋ جايلى ەرەجەلەر انىق كورسەتىلگەن. وندا تەڭىز جاعالاۋىندا ورنالاسقان كەز-كەلگەن ەل سول تەڭىزدىڭ جاعالاۋدان 200 ميل (370 شاقىرىم) كولەمiندەگى ەكونوميكالىق ايماعىن پايدالانۋعا قۇقىعى بار دەپ بەكىتىلگەن.  وسىعان بايلانىسىتى ءوز بولىگەندە مۇناي-گاز مولشەرى مولىنان تابىلعان قازاقستان، ءازىربايجان، رەسەي ەلدەرى كاسپيدى تەڭىز دەپ تانۋعا مۇددەلى. وسى ارقىلى ولار جوعاردا اتالعان بۇۇ-نىڭ قاۋلىسى بويىنشا وزىنە تيەسىلى ءوڭىردىڭ بايلىعىن ەركىن يگەرمەكشى. ال تۇرىكمەنستان مەن يران بۇعان كەلىسپەيدى. ولار كاسپي تەڭىز ەمەس - كول. سول ءۇشىن كاسپيدىڭ بايلىعى بەس ەلگە ورتاق. ال ونى يگەرۋ ءۇشىن كولدىڭ ورتاق يەسى سانالاتىن بەس ەلدىڭ كەلىسىمى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.

بۇل ەلدەردىڭ كاسپيدى تەڭىز ەمەس دەپ شىر-پىر بولاتىن دا ءجونى بار. وسىلاي بولعاندا حالىقارالىق تەڭىز قۇقىعى نورمالارىن اينالىپ وتۋگە بولاتىنىن ايتتىق. جانە ولاردىڭ كاسپيدى تەڭىز دەپ تانىماۋىنا نەگىز دە جوق ەمەس. سەبەبى، كاسپي ەشقانداي مۇحيتپەن نەمەسە تەڭىزبەن تىكەلەي تۇتاسپايدى. تەك سامۋر،  ەدىل،  جايىق،  تەرەك، قۇر قاتارلى بەس وزەن قۇيادى. كاسپيدىڭ وسى ەرەكشەلىگىن ءوز كوزقاراستارىنا كوپىر ەتكەن ەكى ەل كۇنى كەشەگە دەيىن ونى تەڭىز دەپ تانۋدان باس تارتىپ كەلدى. الايدا، اقتاۋدا قابىلدانعان كونۆەنتسيانىڭ بۇعان دەيىن اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانعان جوباسىنا قاراساق، جاعالاۋداعى بەس ەل كاسپيدى تەڭىز دەپ تانۋعا توقتاعان ءتارىزدى. سەبەبى، وسى ماسەلە شەشىلمەسە كاسپيدىڭ سۋى، تابانى، تابيعي رەسۋرستارى مەن اۋە كەڭىستىگىن پايدالانۋ تۋرالى كەلىسىمگە كەلۋ مۇمكىن ەمەس. جينالىسقا قاتىسۋشى بەس ەل باسىشىلارى دا كاسپيدىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن انىقتايتىن كونۆەنتسياعا قول قويماعان بولار ەدى. وسىعان قاراپ كاسپيدىڭ تەڭىز مارتەبەسىنىڭ مويىندالۋىنا ەڭ بەلسەندى تۇردە قارسى بولىپ كەلگەن يران دا رايىنان قايتقان سەكىلدى دەپ مەجەلەۋگە ابدەن مۇمكىندىگىمىز بار.

ەگەر كاسپي تەڭىز دەپ تانىلىپ، كەشە قول قويىلعان كونۆەنتسيادا بۇۇ-نىڭ حالىقارالىق تەڭىز قۇقىعى نورمالارى باسشىلىققا الىناتىن بولسا، بۇدان ءبىزدىڭ ەل ۇتىلمايدى. سەبەبى، قازاقستاننىڭ كاسپيدەگى ۇلەسى 29,6%. ونىڭ ۇستىنە تەڭىزدىڭ سولتۇستىك، سولتۇستىك شىعىس بولىگىندە مۇناي، گاز بايلىعى باسقا جاقتارعا قاراعاندا مول. سونىمەن قاتار، كاسپي تەڭىزىندەگى كومىرسۋتەگى شيكىزاتىنىڭ جارتىسىنان استامى تەڭىزدىڭ قازاقستاندىق بولىگىندە جاتىر دەگەن بولجام بار. اقىرى ءسوز باستاعان سوڭ بىزدەن باسقا ءتورت ەلدىڭ دە تەڭىزدەن الار ۇلەسىن كورسەتە كەتەيىك. ءازىربايجاننىڭ ۇلەسى – 19,5%، رەسەيدىكى – 18,7%، تۇرىكمەنستاندىكى – 18,4%، يراننىڭ ۇلەسى 13%. وسى ساندى مالىمەتتەرگە قاراپ-اق، يران ەلىنىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى كاسپيگە تەڭىز مارتەبەسىن قيماي جۇرگەن سەبەبىن تۇسىنۋگە بولاتىن سەكىلدى.

20 جىل جاعالاسىپ ءجۇرىپ، تەڭىزدى پايدالانۋ ۇلەسى مەن يەلىك ەتۋ اۋماعىن انىقتاپ، اقتاۋ تورىندە قاجەتتى قۇجاتقا قول قويىلعانىمەن، كاسپي ماسەلەسى بىردەن شەشىلە قويمايدى. كاسپيدىڭ قازاقستان جاق جاعالاۋىنا كەلىپ جايعاسىپ، ماڭعىستاۋ جۇرتىنىڭ مارقا كوڭىلمەن جايعان داستارقانىنان ءدام تاتقانىنا ءماز بولىپ، بارلىق ماسەلەنى ءبىر جولدا شەشىپ، قول الىسىپ قايتاتىنداي بەس ەلدىڭ باسشىسى اۋىل ءۇيدىڭ ۇساق شارۋاسىمەن جۇرگەن جوق. بۇل دەگەنىڭىز اتالعان بەس ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن ءىرى ماسەلە. دەمەك، ءبىر ماسەلە شەشىلگەنىمەن مىڭ ماسەلەنىنىڭ توبەسى قىلتيدى دەگەن ءسوز.

الدىمەن كاسپي ماڭىنىڭ قاۋىپسىزدىگى تالقىعا تۇسەرى ءسوزسىز. وسىعان بايلانىسىتى اقتاۋدا قابىلدانعان كونۆەنتسيادا تەڭىزدە جاعالاۋداعى بەس مەملەكەتتەن باسقا ەلدىڭ اسكەري كۇشتەرىنىڭ بولۋىنا تىيىم سالىناتىنى انىق كورسەتىلدى. قۇجاتتاعى بۇل نورمانى كاسپي تەڭىزىندەگى ەڭ وزىق اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى بار ەل – رەسەي قولداپ وتىر.

نەگىزى كاسپي ماڭىندا وزگە ەلدىڭ اسكەرى پايدا بولۋىنان الاڭداپ، مالىمدەمە جاساعان ءدال وسى رەسەي اقپارات قۇرالدارى مەن ساراپشىلارى بولاتىن. مامىر ايىندا رەسەيدىڭ بەلگىلى توك-شوۋىنا قاتىسقان قوناق ءسوز اراسىندا «قازاقستان اقش-تىڭ كاسپي تەڭىزى جاعالاۋىندا اسكەري بازا قۇرۋىنا قوسىلدى» دەگەن بولاتىن. بۇعان قازاقستان ارقىلى وتەتىن امەريكالىق اسكەري ەمەس جۇكتەردىڭ ترانزيتىنە قاتىسىتى ماسەلە سەبەپ بولعان كورىنەدى. ويتكەنى، بيىل مامىر ايىندا ەلباسى اۋعانستانعا جۇكتەردى جەتكىزۋ تۋرالى اقش-پەن اراداعى كەلىسىمگە ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەردى ماقۇلداعان بولاتىن.

وسى كەلىسىمنىڭ انىق-قانىعىن بىلمەگەن رەسەي اقپارات قۇرالدارى ورىنسىز مالىمدەمە جاساعان بولىپ شىقتى. بۇل تۋرالى 9 شىلدە كۇنى ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قايرات ءابدىراحمانوۆ مالىمدەدى.

تاعى ءبىر تۇيتكىلدى ماسەلە، تەڭىز تابانىمەن سۋاستى قۇبىرىن جۇرگىزۋ ماسەلەسى. كونۆەنتسيادا «تاراپتار كاسپي تەڭىزىنىڭ تابانىمەن سۋاستى قۇبىرىن جۇرگىزە الادى» دەلىنگەن، بىراق، ول ءۇشىن تەڭىزدىڭ قۇبىر نە كابەل جۇرگىزىلەتىن سەكتورىنا يەلىك ەتەتىن تاراپتىڭ كەلىسىمىن الۋى كەرەك.
تۇرىكمەنستان تەڭىز تابانى ارقىلى ءوز گازىن ازىربايجانعا جەتكىزىپ، ودان ءارى باتىسقا – تۇركياعا، قارا تەڭىزگە جانە سوڭىندا ەۋروپاعا جەتكىزەتىن گاز قۇبىرىن سالۋدى 20 جىلدان بەرى ارمانداپ كەلەدى. نەگىزى بۇل جوباعا تەك تۇرىكمەنستان عانا ەمەس قازاقستان مەن ءازىربايجان دا مۇددەلى. بۇل ەكى ەل دە قۇرىق قالاسىنان ءازىربايجاننىڭ ەسكەنە پورتىنا مۇناي جەتكىزەتىن «قازاقستان كاسپي تاسىمالداۋ جۇيەسى» قۇبىرىن سالۋعا نيەتتى.
الايدا، بۇل جوبانىڭ جۇزەگە اسۋىنا رەسەي مەن يران جول قويعىسى كەلمەيدى. ولار بۇل جوبا كاسپيدىڭ قايتالانباس بيوسفەراسىنا زيان كەلتىرۋى مۇمكىن دەپ سانايدى. دەسە دە، ساراپشىلار رەسەي مەن يران تابيعاتتى سىلتاۋراتىپ، ءوز ەكونوميكالىق مۇددەلەرىن كوبىرەك ويلاپ وتىر دەپ ەسەپتەيدى. ەكەۋى دە گاز ەكسپورتتاۋشى باسەكەلەستەرى – تۇرىكمەنستان مەن قازاقستاننىڭ ءونىمىن ەۋروپاعا ساتقىزباۋعا تىرىسىپ وتىرعان كورىنەدى.
تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ءسال بۇرىن قازاقستان مەن رەسەي كاسپي تەڭىزى مەن قارا تەڭىزدى تۇتاستىراتىن «ەۋرازيا تەڭىز كانالىن» اشۋدى ۇسىنعان بولاتىن. وسى ارقىلى كاسپي تەڭىزى جاعالاۋىنداعى ەلدەردىڭ شىن مانىندە ۇلكەن تەڭىزگە شىعۋ جولىن اشقىسى كەلگەن. سونىمەن قاتار بۇل جوبا ارقىلى كاسپي تەڭىزىنىڭ سۋ دەڭگەيى تۇراقتىلىعىن ساقتاۋعا بولادى دەپ ەسەپتەگەن. الايدا، تەڭىز جاعالاۋى ەلدەرىنىڭ ءبىر اۋىزدىلىققا كەلمەۋى جانە جۇمسالاتىن قارجى مولشەرىنىڭ شەكتەن تىس كوپ بولۋى سەبەپتى بۇل جوبا قازىرشە قاعاز جۇزىندە عانا قالىپ وتىر.

سونىمەن 20 جىلدان استام ۋاقىتقا جالعاسقان كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن انىقتايتىن كونۆەنتسياعا قول قويىلدى. الايدا، ءبىر ەمەس بەس ەلدىڭ پايداسى مەن زيانى ساپارقا تۇسكەن ءىرى ماسەلەنىڭ ءبىر جينالىس، ءبىر قۇجاتپەن بىتە قويۋى ەكىتالاي ەكەنىن باستا ايتتىق. وتە ءىرى مۇناي مەن گاز قورىن قۇشاعىنا العان كاسپي تەڭىزىن ءبولىسۋ، ونداعى رەسۋرستاردى پايدالانۋ بويىنشا كەلىسسوزدەر ءالى دە ءوز جالعاسىن تاباتىن بولادى. بىراق، اقتاۋدا قول قويىلعان قۇجات بارلىق كوزقاراستاردى ءبىر ارناعا توعىستىرۋعا باعىتتالعان ۇزاق جىلدىق جۇمىستىڭ العاشقى جەمىسى دەپ باعالاۋعا ابدەن بولادى.

قۋانىش قاپپاس

ارنايى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ءۇشىن