ءحۇىى-عاسىردا قازاق حاندىعىنا جان-جاقتان قاۋپىپ ءتونىپ، ەلدىڭ اۋىزبىرلىگى السىرەي باستايدى. وسى تۇستا تاۋكە حان حاندىقتى نىعايتۋعا كۇش سالدى. بۇل ءۇشىن مىقتى بيلىك پەن بىرلىكتى قامتاماسىز ەتە الاتىن جاڭا زاڭدار جۇيەسى قاجەت بولدى. تاۋكە حان قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇرلى ادەپ-عۇرىپتارى مەن وزىنەن بۇرىنعى حانداردىڭ تۇسىندا قابىلدانعان «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» مەن «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن» نەگىزگە الىپ، جاڭا زاڭ جۇيەسىن جارىققا شىعاردى. كۇلتوبەنىڭ باسىندا تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بيلەر باس قوسىپ، «تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى» دەگەن اتاۋعا يە بولعان زاڭدار جيىنتىعىن قابىلدادى.

2. جارعى جەتى جاڭا تارماعىمەن ەرەكشەلەنگەن

«جەتى جارعىنىڭ» تولىق نۇسقاسى ساقتالماعان. ونىڭ ۇزىندىلەرىن ك.شۇكىراليەۆتىڭ (1804), يا.گاۆەردوۆسكيدىڭ (1806), ا.لەۆشيننىڭ (1832) جازبالارىنان وقۋعا بولادى. سونداي-اق، ن.گرودەكوۆ، ل. ا. سلوۆوحوتوۆ، ا. پ. چۋلوشنيكوۆ ءتارىزدى ورىس عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋلەرى شەجىرەشى ءا.قايناربايۇلىنان الىنعان نۇسقاعا جاقىن كەلەدى. اتالعان نۇسقادا جەتى جارعىنىڭ اتالۋى تاۋكە حان ەنگىزگەن جەتى وزگەرىسكە بايلانىستى دەگەن تۇجىرىم جاسالىنعان. بۇل وزگەرىستەردە تورەلەر مەن قوجالارعا ەرەكشە قۇقىق بەرۋ ارقىلى بيلىكتى نىعايتۋ ماقساتى كوزدەلگەنى ايقىن بايقالادى.

3. سايلاۋعا قارۋ اسىنىپ كەلۋ مىندەتتەلگەن 

«جەتى جارعى» زاڭدار جيناعى نەگىزىندە قازاقتىڭ تايپا، رۋ باسىلارى جىلىنا ءبىر رەت جينالعان. بۇل جيىنداردا مەملەكەتتىڭ سىرتقى جانە ىشكى جاعدايىنا بايلانىستى ماسەلەلەر داۋىس بەرۋ نەگىزىندە شەشىلدى. جيىنعا قارۋ اسىنىپ كەلگەن ازاماتتاردىڭ عانا داۋىس بەرۋ قۇقىقتارى بولدى. سونىمەن بىرگە قارۋ ۇستاپ كەلگەن ازامات جىلىنا ءوز بايلىعىنىڭ جيىرمادان ءبىر بولىگىن سالىق رەتىندە مەملەكەتكە بەرۋگە مىندەتتەلدى. جيىنعا قاتىسۋشى ءار رۋدىڭ ءوز تاڭباسى بولدى. بۇل تاڭبالار قۇرىلتايدا مەملەكەتتىك ءرامىز دارەجەسىندە بەكىتىلدى.

4. ءتورت تۇلىك مالمەن قۇن تولەگەن 

جازالاۋدىڭ ەڭ كوپ تارالعان ءتۇرى — قۇن تولەۋ بولعان. قىلمىسكەردىڭ جانە ولگەن ادامنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا بايلانىستى قۇن مولشەرى وزگەرىپ وتىرعان. مىسالى، ولگەن ەر ادامنىڭ قۇنى 1000 قوي بولسا، ايەل ادامنىڭ قۇنى 500 قوي بولعان. ولگەن ادامنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى ەسكەرىلگەن، اقسۇيەك بولسا قۇن مولشەرى جەتى ەسە وسكەن، ياعني سۇلتان نەمەسە قوجا تۇقىمىنان ولتىرىلگەندەرگە جەتى ادامنىڭ قۇنىن تولەگەن. «سۇلتان» نەمەسە «قوجاعا» ءتىل تيگىزگەنى ءۇشىن 9 مال، قول جۇمساعانى ءۇشىن 27 مال تولەنەتىن بولدى. قۇلدىڭ قۇنى بۇركىتتىڭ نەمەسە تازى ءيتتىڭ قۇنىمەن تەڭەسكەن. دەنە مۇشەلەرىنە زاقىم كەلتىرگەن قىلمىسكەر-دە بەلگىلى مولشەردە قۇن تولەگەن. اتاپ ايتقاندا، باس بارماق — 100 قوي، شىناشاق 20 قوي بولعان. ۇرلىق جاسالعان كەزدە ۇرلانعان زاتتىڭ قۇنى يەسىنە «ءۇش توعىز» ەتىپ قايتارىلعان. مىسالى، ۇرلانعان 100 تۇيە 300 جىلقىعا نەمەسە 1000 قويعا تەڭەلگەن. بۇل باپتاردان ءبىز «جەتى جارعىعا» ساي قىلمىس ىستەگەن ءار الەۋمەتتىك تاپتىڭ قۇقىقتارى زاڭداستىرىلعانىن كورەمىز.

5. اۋىر قىلمىس جاساعان ادام ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن 

«جەتى جارعىدا» قىلمىستى ءىس-قۇقىق نورمالارىنا ۇلكەن ورىن بولىنگەن. قىلمىس رەتىنە: كىسى ءولتىرۋ، مەرتىكتىرۋ، ايەلدى زورلاۋ، سوققىعا جىعۋ، قورلاۋ، ۇرلىق ىستەۋ جانە تاعى باسقالارى جاتقان. كىنالىلەر جاساعان قىلمىس-دەڭگەيىنە ساي ءارتۇرلى جازاعا كەسىلگەن. بۇل جيناقتا «قانعا قان» زاڭى ساقتالدى. ءولىم جازاسىنىڭ ەكى ءتۇرى بولعان: دارعا اسۋ جانە تاس اتىپ ءولتىرۋ. سونداي-اق، مەملەكەت ىشىندەگى بۇلىكشىلەر مەن ساتقىندار ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن.

6. قىلمىستىق ىستەردى بيلەر سوتى قاراعان 

بيلەر سوتى بارىسىندا ەكى جاق كەلىسۋى بويىنشا ءولىم جازاسىن قۇن تولەۋمەن الماستىرۋعا مۇمكىندىك بولعان. قۇن تولەۋ ءتورت جاعدايدا راسىمدەنگەن. ولار: ەگەر ايەلى كۇيەۋىن ولتىرسە جانە كۇيەۋىنىڭ تۋىستارى ونى كەشىرمەگەن جاعدايدا; ەگەر ايەل نەكەسىز تۋعان بالاسىن ولتىرگەن جاعدايدا; جۇبايلار اراسىنداعى «كوزگە ءشوپ سالۋشىلىق» دالەلدەنگەن جاعدايدا; «قۇدايعا ءتىل تيگىزگەنى انىقتالعان جاعدايدا». ال، اكەسىنە قول جۇمساعان ۇل بالانى قارا سيىرعا تەرىس وتىرعىزىپ ماسقارالاعان. اتا-اناسىنا داۋىس كوتەرگەن قىز بالانىڭ جازاسىن شەشەسى شەشكەن.

7. «جەتى جارعى» ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن قولدانىلعان 

«جەتى جارعىنى» قازاق حالقى ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن پايدالانىپ كەلدى. ال كەيبىر زاڭدار قازان توڭكەرىسىنە دەيىن قولدانىلدى. جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا «جەتى جارعىنىڭ» تۇپنۇسقاسى جەتكەن جوق. العاش رەت ورىس عالىمى گ. سپاسسكي جاپپاس رۋىنىڭ ستارشىنى كۇبەك شۇكىراليەۆتىڭ مالىمەتتەرى نەگىزىندە «جەتى جارعىنىڭ»11 ءۇزىندىسىن 1820-شى جىلى «سيبيرسكي ۆەستنيك» ءباسپاسوزىنىڭ بەتىندە جاريالادى. «جەتى جارعىنىڭ» ەكىنشى نۇسقاسى (34 ءۇزىندى) ا.لەۆشيننىڭ زەرتتەۋلەرىندە بەرىلەدى. بۇل نۇسقالار «جەتى جارعى» جارىققا شىققاننان كەيىن 100 جىلدان سوڭ حالىق اۋىز ادەبيەتى جانرىندا جاريالانعان.

گۇلجانات ءابدىمومىنوۆا

Abai.kz