قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ مەملەكەتتىڭ زاڭنامالىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە باسقا دا شارالارىمەن جۇزەگە اسۋى ءتيىس قۇقىقتىق يدەيالارى مەن پرينتسيپتەرىن ودان ءارى ىسكە اسىرۋ قاجەت.
مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ينستيتۋتتاردىڭ كۇش-جىگەرى ەلدىڭ نەگىزگى زاڭىنىڭ بارلىق كونستيتۋتسيالىق ايقىندامالاردا قامتىلعان جاسامپاز الەۋەتىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى توڭىرەگىندە شوعىرلانۋى ءتيىس.
زاڭنامانى جەتىلدىرۋ پروتسەسىندە جانە قۇقىق قولدانۋ قىزمەتى بارىسىندا كونستيتۋتسيانىڭ ۇستەمدىك پرينتسيپتەرىن جانە تومەنگى دەڭگەيدەگى اكتىلەردىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى اكتىلەردىڭ نورمالارىنا سايكەستىگىن بۇلجىتپاي ساقتاۋ قاجەت.
ەلدەگى زاڭدىلىق رەجيمىن جانە قۇقىقتىق جۇيەنىڭ تۇراقتىلىعىن دا، سونىمەن قوسا قولدانىستاعى كونستيتۋتسيا شەڭبەرىندە ۇلتتىق قۇقىقتىڭ قارىشتى دامۋىن دا قامتاماسىز ەتەتىن جۇيەلى شارالار قاجەت. قۇقىقتىق ساياساتقا كەشەندى كوزقاراس بارلىق نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازانى مەملەكەت دامۋىنىڭ جالپى ستراتەگياسى تۇرعىسىندا، ونىڭ ىشىندە ناتيجەلىلىك، اشىقتىق جانە ەسەپتىلىك پرينتسيپتەرىندە، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن، قوعام مەن مەملەكەتتىڭ مۇددەلەرىن قامتاماسىز ەتەتىن مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ ساپالى جاڭا مودەلىن جاساۋ جونىنەن جاڭعىرتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ۇلتتىق قۇقىقتىق جۇيەنىڭ نەگىزى كونستيتۋتسيالىق قۇقىق بولىپ تابىلادى. ونىڭ قارىشتاپ دامۋى 2007 جىلعى كونستيتۋتسيالىق رەفورما ناتيجەسىندە ەلەۋلى تۇردە جاڭارعان قازاقستاننىڭ قولدانىستاعى كونستيتۋتسيانىڭ پرينتسيپتەرى مەن نورمالارىنا سۇيەنەدى.
ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭىندا كورىنىس تاپقان يدەيالار مەن پرينتسيپتەر ۇلتتىق قۇقىقتىق جۇيەنىڭ نەگىزگى باعىتتارى مەن دامۋ تەتىكتەرىن، ونىڭ ىشىندە كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتى ۇزاق مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا ايقىندايدى. ياعني كونستيتۋتسيانىڭ پرينتسيپتەرى مەن نورمالارىن، ەڭ الدىمەن، مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارى مەن ونىڭ لاۋازىمدى ادامدارىنىڭ قىزمەتىندە تولىققاندى ىسكە اسىرۋ، بۇل رەتتە كونستيتۋتسيانى تىكەلەي قولدانۋمەن قاتار اعىمداعى زاڭناما جانە قۇقىق قولدانۋ ارقىلى ونىڭ الەۋەتىن قامتاماسىز ەتۋ ماڭىزدى مىندەت بولىپ تابىلادى.
ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسىندا بەكىتىلگەن رەسپۋبليكا قىزمەتىنىڭ تۇبەگەيلى پرينتسيپتەرىن (بۇل: قوعامدىق كەلىسىم مەن ساياسي تۇراقتىلىق، بارشا حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن ەكونوميكالىق دامۋ، قازاقستاندىق پاتريوتيزم، مەملەكەتتىك ءومىردىڭ نەعۇرلىم ماڭىزدى ماسەلەلەرىن دەموكراتيالىق ادىستەرمەن شەشۋ) ساقتاۋ مەن ىسكە اسىرۋ ەلدىڭ ورنىقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي-قۇقىقتىق دامۋىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىسىنىڭ نەگىزى، مەملەكەتتىڭ ەگەمەندىگى مەن ءبىر تۇتاستىعى كونستيتۋتسيالىق زاڭنامانى جانە ونى قولدانۋ پراكتيكاسىن جەتىلدىرۋ ارقىلى نىعاياتىن بولادى.
كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتى دامىتۋ پەرسپەكتيۆالارى مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمىن، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ءبىر تۇتاستىعىن، ونىڭ تارماقتارىنىڭ جۇمىس ىستەۋ تەتىكتەرىن جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇكىل حالىقتىق سايلانعان پرەزيدەنتى تاراپىنان ستراتەگيالىق باسشىلىقپەن، باقىلاۋمەن جانە تورەلىكپەن ولاردىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلىن انىقتايتىن قولدانىستاعى كونستيتۋتسيالىق زاڭداردى جەتىلدىرۋمەن بايلانىستى.
كونستيتۋتسيالىق زاڭدىلىق رەجيمىن، كونستيتۋتسيانىڭ پرينتسيپتەرى مەن نورمالارىن ناقتى ءتۇسىندىرۋ، ۇلتتىق قۇقىق پەن قۇقىق قولدانۋ پراكتيكاسىن دامىتۋ باعدارىن قالىپتاستىرۋدى قامتاماسىز ەتۋدىڭ ماڭىزدى تەتىكتەرىنىڭ ءبىرى كونستيتۋتسيالىق كەڭەس قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ جانە مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق ساياساتىندا ونىڭ نورماتيۆتىك قاۋلىلارىن تولىعىمەن ءىس جۇزىنە اسىرۋ بولىپ تابىلادى.
ەلدە قۇقىقتىق مەملەكەت پرينتسيپتەرىن ودان ءارى بەكىتۋ پروتسەسىندە، ءبىر جاعىنان، ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ەڭ جوعارى ىقتيمال كەپىلدىگىنە قول جەتكىزۋ، ال ەكىنشى جاعىنان بارلىق مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ، ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ كونستيتۋتسيالىق مىندەتتەردى بۇلجىتپاي جانە تولىق ورىنداۋى ماڭىزدى.
ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيا تالاپ ەتەتىندەي، تەگىنە، الەۋمەتتىك، لاۋازىمدىق جانە مۇلىكتىك جاعدايىنا، جىنىسىنا، ناسىلىنە، ۇلتىنا، تىلىنە، دىنگە كوزقاراسىنا، نانىمىنا، تۇرعىلىقتى جەرىنە نەمەسە كەز كەلگەن وزگە جاعداياتتارعا قاتىسسىز قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ تەڭدىگىنە كەپىلدىك بەرەتىن جاعداي جاساۋ بولىپ تابىلادى.
وسى ورايدا ۇلتتىق كەلىسىمدى ساقتاۋ مەن نىعايتۋدا، قازاقستاننىڭ كوپ ۇلتتى حالقىنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋدە قۇقىقتىق تەتىكتەردىڭ ءرولى ارتا تۇسەتىن بولادى.
قازاقستان زايىرلى مەملەكەت بولىپ تابىلادى، وندا كونفەسسياارالىق تاتۋلىق پەن كەلىسىم سالتانات قۇرۋدا، دىنگە سەنۋشىلەرمەن قاتار اتەيستىك كوزقاراستى ۇستاناتىن ازاماتتاردىڭ دا قۇقىعى قۇرمەتتەلەدى. مەملەكەت ءدىني قىزمەت سالاسىنا ارالاسپايدى، الايدا كونفەسسيالارمەن ءوزارا ءىس-قيمىلدى قامتاماسىز ەتۋى جانە ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم بوستاندىعى قۇقىعىن قورعاۋى ءتيىس، ول ءۇشىن وسى سالادا ءتيىمدى مەملەكەتتىك ساياسات قالىپتاسۋى ءتيىس.
ءدىني سەنىم بوستاندىعى تۋرالى زاڭنامانى ميسسيونەرلىك قىزمەتتى رەتتەۋ، ءدىني ونىمدەردى تاراتۋ، ءدىني بىرلەستىكتەردى تىركەۋ بولىگىندە ودان ءارى جەتىلدىرۋ، ساقتاۋ جانە بىركەلكى قولدانۋ قاجەت.
قازىرگى جاعدايلاردا مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ومىردە گەندەرلىك تەڭدىك، ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ تەڭ قۇقىقتارى مەن تەڭ مۇمكىندىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋ فاكتورى ايتارلىقتاي رولگە يە بولۋدا.
قازاقستاننىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنىڭ ستاندارتتارى جوعارى، سەرپىندى، قازىرگى زامانعى مەملەكەت رەتىندە قارىشتى دا ورنىقتى دامۋى ادامي الەۋەتتى، ازاماتتاردىڭ ىسكەرلىگىن جانداندىرۋ، ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىن نىعايتۋ نەگىزىندە عانا مۇمكىن بولادى.
وسىعان بايلانىستى ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ دامۋىنا جانە ازاماتتىق باستامالاردى ىسكە اسىرۋ مۇمكىندىگىنە قوسىمشا قارقىن بەرەتىن قۇقىقتىق قۇرالدار قاجەت.
ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ مارتەبەسىن جەتىلدىرۋ كەرەك قۇقىقتىق رەتتەۋ تەتىكتەرى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار قىزمەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، سونداي-اق قوعامدىق بىرلەستىكتەردى مەملەكەتتىك قولداۋدى قامتاماسىز ەتۋدى ەسكەرۋى ءتيىس.
اقپارات ماسەلەلەرىن رەتتەيتىن نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق رەتتەۋدى دە جەتىلدىرۋ قاجەت. وسى قىزمەت جانە ونىڭ قۇقىقتىق رەتتەلۋى تۇتاس العاندا كەپىلدى ءسوز بوستاندىعىنا، ادامنىڭ جەكە ومىرىنە، جەكە جانە وتباسىلىق قۇپيالارىنا، حات جازىسۋ، تەلەفون ارقىلى سويلەسۋ جانە وزگە دە الىسقان حابارلارىنىڭ قۇپياسىنا قول سۇعىلماۋىنا كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىنىڭ ساقتالۋىن، سونداي-اق مەملەكەتتىك قۇپيالار تۋرالى زاڭناما تالاپتارىنىڭ ساقتاتۋىن ەسكەرە وتىرىپ زاڭدا تىيىم سالىنباعان تاسىلدەرمەن كەز كەلگەن اقپاراتتى ەركىن الۋعا جانە تاراتۋعا باعىتتالۋى ءتيىس.
ازاماتتىق باستامالاردى دامىتۋ جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ماسەلەلەرىمەن تىعىز بايلانىستى. مەملەكەت پەن ازاماتتىق قوعام توعىسىنداعى بۇل ينستيتۋت ءوزىن نىعايتۋ مەن دامىتۋدى تالاپ ەتەدى. اتاپ ايتقاندا، جيناقتالعان تاجىريبەنى ەسكەرە وتىرىپ، مەملەكەتتىك باسقارۋ مەن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ فۋنكتسيالارىنىڭ اراجىگىن اجىراتىپ قانا قويماي سونىمەن قاتار جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىن جەرگىلىكتى ماڭىزى بار مەملەكەتتىك فۋنكتسيالاردى ىسكە اسىرۋعا كەڭ اۋقىمدا تارتۋ قاجەت.
جەرگىلىكتى ماڭىزى بار ماسەلەلەردى شەشۋدە حالىقتىڭ ءرولى مەن بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى دامىتۋدىڭ ناتيجەلەرى بولۋعا ءتيىس.
بۇل رەتتە، مەملەكەتتىك باسقارۋ مەن ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ ءتيىمدى جۇيەسىن جاساۋ ماقساتىندا وسى جۇمىستى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ءارتۇرلى دەڭگەيلەرىنىڭ اراسىنداعى قىزمەت سالالارىنىڭ، فۋنكتسيالارى مەن جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ اراجىگىن ودان ءارى اجىراتۋمەن ءبىر مەزگىلدە جۇرگىزۋ قاجەت.
مۇنداي جۇمىس مەملەكەتتىك جانە ءوزىن-ءوزى باسقارۋ نەگىزدەرىن ۇتىمدى ءبولۋ تۇرعىسىنان جەرگىلىكتى وكىلدى جانە اتقارۋشى ورگاندار مارتەبەسىنىڭ وزگەرۋىمەن قاتار جۇرگىزىلۋى ءتيىس. وسى تۇرعىدان العاندا اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىس تۋرالى زاڭنامادا ءاربىر اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىكتىڭ ءرولى مەن ماقساتىنا ناقتى انىقتاما بەرۋ قاجەت، بۇل مەملەكەتتىك بيلىك جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ ءاربىر ورگانىنىڭ ءرولى مەن ماقساتىن تيىسىنشە انىقتاۋعا نەگىز بولادى. بۇل زاڭنامادا ءتۇرلى اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىكتەر، ونىڭ ىشىندە مونوقالالار مارتەبەسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن جانە حالىقتىڭ لايىقتى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتەتىن مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ قىزمەتىن ناقتى كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

قازاقستاندا مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن دامىتۋ ءتيىمدى دە جيناقى مەملەكەتتىك اپپارات قۇرۋعا جاڭا باسقارۋ تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋگە، اكىمشىلىك راسىمدەردى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان اكىمشىلىك رەفورمانى قۇقىقتىق قامتاماسىز ەتۋمەن تىعىز بايلانىستى. ال بۇل - قۇقىقتىڭ اكىمشىلىك ءتارىزدى سالاسىن رەتتەۋ اياسى،ونىڭ ماڭىزدى مىندەتى - بيلىكتىڭ بارلىق دەڭگەيىندە مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋ. وسىعان بايلانىستى مەملەكەتتىك باسقارۋ سالاسىنداعى اكىمشىلىك قۇقىق:
- مەملەكەتتىك ورگاندار اراسىنداعى قۇزىرەتتى ۇتىمدى جانە ناقتى ءبولۋدى قامتاماسىز ەتۋگە;
- نارىقتىق ەكونوميكا جاعدايىندا ارتىق مەملەكەتتىك رەتتەۋدى، ونىڭ ىشىندە باقىلاۋ-قاداعالاۋ فۋنكتسيالارىن بولدىرماۋعا;
- بيلىكتىڭ اتقارۋشى تارماعى ورگاندارىنىڭ مەملەكەتتىك فۋنكتسيالاردى ىسكە اسىرۋىنىڭ شارتى مەن ءتارتىبىن رەگلامەنتتەۋگە;
- مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارىنىڭ ازاماتتارمەن جانە ۇيىمدارمەن ءوزارا ءىس-قيمىلىن قامتاماسىز ەتۋگە جانە ۇيىمداستىرۋعا باعىتتالۋى ءتيىس.
سونىمەن قاتار ەكونوميكانى مەملەكەتتىك رەتتەۋدىڭ ءرولى ارتىپ وتىرعان قازىرگى جاعدايدا اكىمشىلىك قۇقىق مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋ جانە ونىڭ رەتتەۋشى الەۋەتىن جاڭا قوعامدىق قاتىناستارعا قولدانۋ تۋرالى ءسوز ەتكەن ءجون.
اكىمشىلىك قۇقىقتى ودان ءارى دامىتۋ كەزىندە، مۇمكىندىگىنە قاراي، مەملەكەتتىڭ، ازاماتتاردىڭ جانە بىرجاقتى بيلىك پرينتسيپتەرىنە نەگىزدەلگەن مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستارداعى قالىپتاسقان ءداستۇرلى تاسىلدەردەن باس تارتقان ءجون. "بيلىك جانە باعىنۋ" پرينتسيپتەرىنەن تولىق كولەمدە باس تارتۋ مۇمكىن ەمەس، الايدا ارىپتەستىك-جاردەمدەسۋ، فۋنكتسيونالدىق-كليەنتتىك، تىكەلەي قورعاۋ پرينتسيپتەرىن قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋ كەرەك.
وسىعان بايلانىستى، تىركەۋ، رۇقسات ەتۋ-ليتسەنزيالىق راسىمدەردى وڭايلاتۋ، كوممەرتسيالىق جانە كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمداردىڭ قىزمەتىنە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ زاڭسىز ارالاسۋىنا توسقاۋىل قويۋ جونىندەگى جۇمىستى جالعاستىرۋ قاجەت.
ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارعا جانە مەملەكەتتىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارىنا ءوتىنىش جاساۋ تەتىكتەرىن، ولاردىڭ مەملەكەتتى باسقارۋعا قاتىسۋىنىڭ جانە ءوز قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ تاسىلدەرىنىڭ نىساندارى رەتىندە جەتىلدىرۋ كەرەك، ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىڭ "ەلەكتروندىق ۇكىمەت" ارقىلى ۇسىناتىن قىزمەتتەر اۋقىمىن كەڭەيتۋ قاجەت.
«ەلەكتروندىق ۇكىمەت» ينفراقۇرىلىمىنىڭ بازالىق قۇراۋىشتارىن ودان ءارى جاڭعىرتۋ باتىس ەۋروپالىق ەلدەردە ويداعىداي جۇمىس ىستەيتىن «e-justice» جۇيەسىنىڭ ەلەمەنتتەرىن ەنگىزۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋى مۇمكىن. بۇل ازاماتتار مەن زاڭدى تۇلعالار مەملەكەتتىك ورگاندارعا جانە سوتتارعا جۇگىنگەن كەزدە بىرتىندەپ قاعازسىز قۇجات اينالىمىنا كوشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
سونىمەن بىرگە ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا وزدەرىنىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ، ونىڭ ىشىندە قاراۋ مەرزىمىن ساقتاۋ، ۇيىمدار مەن ولاردىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارىنىڭ ءوز قىزمەتتەرىن تۇتىنۋشىلاردىڭ وتىنىشتەرىن قاراۋداعى جاۋاپكەرشىلىگىن بەلگىلەۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وتىنىشتەرىمەن بايلانىستى قاتىناستاردى رەتتەۋ قاجەت.
وسىلايشا، اكىمشىلىك قۇقىق قازىرگى جاعدايدا مەملەكەتتىك-بيلىك قاتىناستارىنىڭ عانا سالاسىن قامتىمايدى. اكىمشىلىك قۇقىق اياسىندا مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ ازاماتتارمەن جانە ۇيىمدارمەن جاريالى، ياعني مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى ۇسىنۋ كەزىندەگى قاتىناستارى دا بار. بۇل رەتتە مەملەكەتتىك قىزمەتتەردىڭ قۇقىقتىق تابيعاتتى كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ ءتيىستى شەشىمىندە اتاپ وتكەندەي ادەتتەگى مەملەكەتتىك فۋنكتسيالاردان وزگەشە.
ءىس جۇزىندە ازاماتتارعا جانە ۇيىمدارعا مەملەكەتتىك قىزمەتتەر كورسەتۋ سالاسىنداعى قاتىناستى رەتتەيتىن اكىمشىلىك قۇقىقتىڭ جاڭا ينستيتۋتى تۋىندايدى. بۇل ينستيتۋتتىڭ جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءتيىستى قۇقىقتىق نەگىز كەرەك.
بارابار اكىمشىلىك-قۇقىقتىق رەتتەۋ مەملەكەتتىك قىزمەتتەر كورسەتۋدىڭ ستاندارتتارىن تولىققاندى ەنگىزۋدى تالاپ ەتەدى. مەملەكەتتىك قىزمەتتەر ءتىزىلىمىن كەڭەيتۋ، جاڭا تەحنولوگيالاردى پايدالانا وتىرىپ، ولاردىڭ ورىندالۋىنا ءتيىمدى سىرتقى باقىلاۋ ەنگىزۋ قاجەت. «جالعىز تەرەزە» قاعيداتى بويىنشا مەملەكەتتىك كورسەتىلەتىن قىزمەتتىڭ كەيبىر تۇرلەرىن كورسەتۋ حقو-لاردىڭ قىزمەتىن رەتتەيتىن ءتيىستى قۇقىقتىق بازانى قالىپتاستىرۋدى تالاپ ەتەدى.
اكىمشىلىك قۇقىقتى دامىتۋدى بيلىك پەن باعىنىستىڭ ءداستۇرلى ساتىلاس قاتىناسى ارقىلى عانا ەمەس، ءارى الەۋمەتتىك، كوبىنەسە ءار باعىتتاعى مۇددەلەر، ارناسى ارقىلى دا قاراستىرۋ قاجەت.
اكىمشىلىك قۇقىقتىڭ كومەگىمەن ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ مەملەكەت كەپىلدىك بەرگەن قۇقىعى ىسكە اسىرىلادى، ويتكەنى وسى قۇقىقتاردى قامتاماسىز ەتۋ مەن قورعاۋ مەملەكەتتىڭ جاريالى مۇددەسى بولىپ تابىلادى.
بۇل رەتتە اكىمشىلىك قۇقىق سۋبەكتىلەرى (ورگاندار جانە مەملەكەتتىڭ لاۋازىمدى ادامدارى، جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارى) جاريالى مۇددەنى جەتكىزۋشى بولىپ تابىلادى، ولاردىڭ مىندەتى ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ جانە ىسكە اسىرۋ.
باسقاشا ايتقاندا، ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ جاريالى مۇددە دارەجەسىنە كوتەرىلگەن قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ جانە ىسكە اسىرۋ، اكىمشىلىك قۇقىقتىڭ قۇقىق قورعاۋ فۋنكتسيالارىنىڭ قازىرگى زامانعى مازمۇنى دەگەن ءسوز.
قوعامدىق ءومىردىڭ كوپتەگەن كۇردەلىلىگىنە نەگىزدەلگەن قازىرگى جاعدايدا، ارالاس قاتىناستار ءجيى تۋىندايدى، سوعان بايلانىستى اكىمشىلىك قۇقىق ارەكەتىنىڭ شەگىنىڭ ماسەلەلەرىن، ونىڭ قۇقىقتىڭ باسقا سالالارىمەن جانە ەڭ الدىمەن اكىمشىلىك قۇقىقتىڭ ازاماتتىق قۇقىقپەن ارالاس (اكىمشىلىك-ازاماتتىق) قۇقىقتىق قاتىناستار تۋىنداعان كەزىندەگى اراقاتىناسى ماسەلەلەرىن شەشۋ قاجەت.
      مەملەكەتتىك ورگانداردى باقىلاۋ مەن قاداعالاۋ ءبىر جاعىنان مەملەكەتتىك باسقارۋ فۋنكتسيالارى جانە ەكىنشى جاعىنان زاڭدىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ تاسىلدەرى بولا وتىرىپ، اكىمشىلىك قۇقىقتىڭ وزەكتى ماسەلەسى بولىپ قالا بەرەدى.
كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ ءتيىستى قاۋلىسىمەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باقىلاۋ جانە قاداعالاۋ وكىلەتتىكتەرىنىڭ اراقاتىناسى تۋرالى ماسەلە شەشىلدى. بۇل رەتتە، ءبىزدىڭ ەلدە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قۇزىرەتى شەگىندە ولارعا باقىلاۋ جانە قاداعالاۋ وكىلەتتىكتەرىن بەرۋدە كونستيتۋتسيالىق شەكتەۋلەر جوقتىعى راستالدى. ياعني، قاداعالاۋ وكىلەتتىگى پروكۋراتۋرادان باسقا، وزگە دە مەملەكەتتىك ورگاندارعا جۇكتەلۋى مۇمكىن.
وسىلايشا، پروكۋرورلىق قاداعالاۋمەن قاتار اتقارۋشى بيلىكتىڭ ۋاكىلەتتى لاۋازىمدى تۇلعالارىنىڭ زاڭدا كوزدەلگەن اكىمشىلىك ماجبۇرلەۋ شارالارى جاعدايلارىن قولدانا وتىرىپ، باعىنىستى ەمەس سۋبەكتىلەرگە - ازاماتتار مەن ۇيىمدارعا قاتىستى جۇزەگە اسىراتىن، اكىمشىلىك زاڭنامامەن رەتتەلەتىن قىزمەت سالالارىنداعى زاڭدىلىقتى ساقتاۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىنداعى اكىمشىلىك قاداعالاۋدىڭ بولۋى زاڭدىلىق.
ياعني ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قاتاڭ ساقتاۋ كەزىندەگى اكىمشىلىك قاداعالاۋدىڭ مىندەتى اكىمشىلىك قۇقىقتىق رەجيمدى ساقتاۋدى قامتاماسىز ەتۋ.
مەملەكەتتىك باقىلاۋ مەن قاداعالاۋدى جەتىلدىرۋدىڭ پەرسپەكتيۆالى باعىتتارى:
- باقىلاۋ-قاداعالاۋ ورگاندارىنىڭ جۇيەسىن وڭتايلاندىرۋمەن;
- كاسىپكەرلەرگە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قۇقىقتىڭ باسقا دا سۋبەكتىلەرىنە قاتىستى باقىلاۋ-قاداعالاۋ وكىلەتتىكتەرىنىڭ اۋقىمىن رەتتەۋمەن جانە قىسقارتۋمەن;
- اكىمشىلىك-قاداعالاۋ قىزمەتىن قۇقىقتىق رەتتەۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋمەن بايلانىستى.
      مەملەكەتتىك قىزمەت سالاسىنداعى قاتىناستار دا اكىمشىلىك قۇقىقتى رەتتەۋدىڭ نىسانى بولىپ تابىلادى. ونىڭ دامۋىنىڭ باسىم باعىتتار رەتىندە:
- مەملەكەتتىك ساياسي جانە اكىمشىلىك قىزمەتتىڭ اراجىگىن نەعۇرلىم ناقتى اجىراتۋ;
- مەملەكەتتىك قىزمەتتە ادام رەسۋرستارىن باسقارۋدىڭ جاڭا ينستيتۋتتارىن قالىپتاستىرۋ جانە جۇمىس ىستەپ تۇرعاندارىن جاڭعىرتۋ;
- مەملەكەتتىك قىزمەتكە كاسىبي جانە جەكە سيپاتتارى نەگىزىندە ىرىكتەۋدىڭ جاڭا ادىستەرىن ەنگىزۋ;
- ەڭبەككە اقى تولەۋدىڭ جانە ىنتالاندىرۋدىڭ جاڭا پرينتسيپتەرىن ەنگىزۋ;
- مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ تۇپكىلىكتى ناتيجەگە باعدارلانعان قىزمەتىن باعالاۋدىڭ قازىرگى زامانعى جۇيەسىن ەنگىزۋ كۇتىلەدى.
اكىمشىلىك قۇقىقتىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ ءبىرى دامۋ پەرسپەكتيۆاسى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى زاڭنامانى جاڭارتۋمەن بايلانىستى، نەگىزىندە ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى تۋرالى تىكەلەي قولدانىستاعى ءمانىن، مازمۇنىن انىقتايتىن جانە زاڭداردى قولدانۋمەن كونستيتۋتسيالىق نورمالاردى تانۋ جاتۋعا ءتيىس - اكىمشىلىك-دەليكتىلىك قۇقىق بولىپ تابىلادى.
اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتار تۋرالى زاڭناما بۇزىلعان قۇقىقتاردى قالپىنا كەلتىرۋگە، اكىمشىلىك-قۇقىقتىق شارالارمەن قوعامداعى قۇقىقتىق جانجالداردىڭ الدىن الۋعا بارىنشا باعىتتالۋى ءتيىس. بۇل رەتتە اكىمشىلىك-قۇقىقتىق سانكتسيالاردى قالىپتاستىرۋ كەزىندە ولاردىڭ قوعامدىق قاۋىپتىلىك دەڭگەيى مەن قۇقىق بۇزۋشىلىق سيپاتىنا سايكەستىك ءپرينتسيپى مۇلتىكسىز ساقتالۋى ءتيىس.
اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتار تۋرالى ىستەردى قارايتىن سوت جانە سوتتان تىس ينستانتسيالار اراسىنداعى وكىلەتتىكتەردىڭ اراجىگىن اجىراتۋدىڭ ناقتى تۇجىرىمداماسىن ايقىنداعان ءجون. بۇل رەتتە اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتار تۋرالى جاڭارتىلعان زاڭناما قولدانۋدا قاراپايىم ءارى ءتيىمدى بولۋى جانە نەگىزىنەن قۇقىقتار مەن زاڭدى مۇددەلەرگە قول سۇعۋشىلىقتان سوتتان تىس قورعاۋعا باعىتتالۋى ءتيىس.
اكىمشىلىك-دەليكتىلىك قۇقىق ءۇشىن اكىمشىلىك-دەليكتىلىك زاڭنامامەن قورعالاتىن قۇقىقتىق قاتىناستار اۋقىمىن نەعۇرلىم ناقتى انىقتاۋ جانە تيىسىنشە اكىمشىلىك-قۇقىقتىق جانە قىلمىستىق-قۇقىقتىق سانكتسيالاردىڭ اراجىگىن ناقتى اجىراتۋ ماسەلەلەرى وتكىر بولىپ تابىلادى.
تاعى ءبىر ماڭىزدى باعىت اكىمشىلىك-ءىس جۇرگىزۋ قۇقىعىن دامىتۋ بولىپ تابىلادى، ونىڭ ناتيجەسى اكىمشىلىك-ءىس جۇرگىزۋ كودەكسىن قابىلداۋ بولار ەدى. بۇل رەتتە اكىمشىلىك-ءىس جۇرگىزۋ زاڭناماسىنىڭ رەتتەۋدىڭ نىسانىن ناقتى انىقتاۋ قاجەت. بۇل تۇرعىدا اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتار تۋرالى ناقتى ىستەردى شەشۋ ءتارتىبىن زاڭنامالىق رەگلامەنتتەۋ ماسەلەلەرى وزەكتىلىگىن ساقتايدى.
سونداي-اق اكىمشىلىك-ءىس جۇرگىزۋ قۇقىعىن دامىتۋمەن بايلانىستى مەملەكەت پەن ازامات (ۇيىم) اراسىندا جاريالى-قۇقىقتىق قاتىناستاردان تۋىنداعان قۇقىق تۋرالى داۋدى شەشەتىن اكىمشىلىك ادىلەت ماسەلەسىن قاراعان ءجون. ياعني، ءىس جۇرگىزۋ وقشاۋلاۋ مەن جاريالى-قۇقىقتىق سيپاتتاعى جانجالداردى شەشۋ ءتارتىبىنىڭ زاڭدىلىعى ماسەلەلەرى قارالۋعا جاتادى.
وسىلايشا، اكىمشىلىك سوت ءىسىن جۇرگىزۋ قىلمىستىق جانە ازاماتتىق ءىس جۇرگىزۋمەن قاتار سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ تولىققاندى نىسانى بولۋى ءتيىس.

نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ

قر پرەزيدەنتى

Abai.kz