قازاق ءالىپبيىن لاتىنعا اۋىستىرۋ ماسەلەسى بۇگىنگى كۇنى قىتايدىڭ نازارىن اۋدارىپ جاتىر. قىتاي قازاقستانداعى بارلىق اقپاراتتىق جاڭالىقتى قاداعالاپ وتىراتىنىن ەسكەرسەك بىلدەي مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءالىپبي اۋىستىرۋىن نازاردار تىس قالدىرماسى انىق. جانە ول تەك قارىپ اۋىستىرۋ ماسەلەسى ەمەس، تىلدىك رەفورما دەپ وتىر. قوش، ەندى مىنا قىزىقتى قاراڭىز!

قازاقستاندا لاتىن ءالىپبيى ماسەلەسى 90-جىلدارى قازاق ءتىلتانۋشى عالىمدارى (اكادەميك ءا.قايداروۆ) جاعىنان اۋىزعا الىنعانى راس، ءدال سول تۇستا قىتاي بۇل اقپاراتتى جابىق كۇيدە تالقىعا سالدى، ويتكەنى 90-جىلدارى قىتايدا ەكى مىڭنان استام تازا قازاق مەكتەبى جانە قۇلجادا قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، كۇيتىندە قازاق ينستيتۋتى سونىمەن قاتار التاي، شاۋەشەك، سانجىدا قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن پەدەگوگيكالىق جوعارى ءبىلىم بەرۋ ورىندارى بار-دى جانە بارلىق قازاق مەكتەبى، كوللەدج، ۋنيۆەرسيتەت قازاقشا ءىس-قاعاز قولداناتىن، قازاق مەكتەپتەرىندە ءتىپتى قىتاي ءتىلىن 3-سىنىپتان كەيىن (كەي جەردە 5-سىنىپتان سوڭ) شەت ءتىلى رەتىندە قوسىمشا عانا وقىتاتىن. قازاق ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگى جوعارى ەدى، كەي ەلدى-مەكەندەگى قىتاي، موڭعول، xۋيزۋ، ۇيعىرلار تازا قازاق مەكتەبىنە باراتىن. قازاق مەكتەبىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ساپاسى وتە جوعارى جانە قازاق وقۋشىلارىنىڭ جوو-نا ءتۇسۋ سالىستىرماسى شىڭجاڭدا الدىڭعى ورىندا تۇردى.

وسى جاعدايدا قازاقستان جاقتىڭ لاتىن قارپىنە كوشۋ قوزعالىسى قىتايداعى قازاق زيالىلارىن ەشقاشان بەيجاي قالدىرمايتىنى انىق، سونىمەن قاتار قىتايدىڭ 1980-83 جىلعى تولىقتىرىلعان مەملەكەت كونستۋتسسياسى بويىنشا ء"ار ۇلت ءوز جازۋىن ءوزى تاڭداۋعا تولىق قۇقىلى" دەلىنگەن قۇقىقتىق جاعى تاعى بار، بۇلاردىڭ ءبارى ءبىر-بىرىمەن سايكەس كەلسە قىتايعا ءتيىمسىز دەپ قورتىندى شىعاردى. سوسىن، قىتاي جاق 90-جىلدارى تۇركيانىڭ انتاليا، ىستانبۇل قالالارىنداعى ء"الىپبي ماسەلەسىنە" بايلانىستى باسقوسۋلاردى دا قاتتى قاداعالاپ وتىردى. اسىرەسە 34 قارىپتەن تۇراتىن ورتاق تۇركى لاتىن ءالىپبيى جوباسى تىپتەن الاڭداۋشىلىققا اپاردى. بۇنىڭ بارلىعى قىتايدى "ۇلت ساياساتىن" وزگەرتۋگە ماجبۇرلەدى. سونىمەن قىتاي شىڭجاڭداعى قازاق-ۇيعىرعا لينگۆيستيكالىق قاداعالاۋ ساياساتىن شىعاردى، ءبىر ماسەلە اياسىنداعى رەاكتسيانى قاداعالاپ تەكسەرىپ وتىردى.

قىزىعى سول، ناتيجە بىلاي بولدى: قازاقتار-قازاقستانداعى لاتىن جوباسىنا ەلەڭدەيدى، ۇيڭىرلار- تۇركياعا ەلەڭدەيدى. قىتاي ءۇشىن بۇل دەگەن ورتالىق ازيا مەن تۇركياعا جاقىنداۋ دەگەن ءسوز. بۇل قىتايعا مۇلدە تومپاق! قىتاي ەندى قايتۋى كەرەك؟ وعان قىتايدىڭ ستراتەگ ماماندارى، لاتىنعا كوشۋدىڭ قارارىن پەكين ماقۇلداۋ كەرەك! دەگەن ساياسات ۇستاندى. سونىمەن، بۇل ماسەلە سول كۇننەن كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن جوق، اياعى ارابشىل-لاتىنشىل جاڭا پىكىر-تالاسقا ۇلاستى. قىتاي سىرتتاي قاراپ "ۇلتشىل، تۇرىكشىل" ەلەمەنتتەردى تىزىمدىككە جازىپ قويدى. قوش، ارى قاراي...

ەستەرىڭىزدە بولسا، قازاقستاندا لاتىن ءالىپبيى 2006-جىلى قايتا قوزعالىپ، بۇل جول پرەزيدەنت عالىمدارعا تاپسىرما بەرگەن ەدى. بۇل قىتايعا ءبىرشاما اۋىر ءتيدى جانە دايىندىقسىز موينىنا قىل بۇراۋ ءتۇستى. ويتكەنى، قىتاي جاق قازاقستاندى لاتىن ءالىپبيىن قوعامدىق پىكىر اياسىندا عانا وربىتەدى دەپ ەسەپتەپ كەلدى، بىلدەي ەلدىڭ پرەزيدەنتى اۋزىنا الۋى وتە توسىن جاعداي رەتىندە قابىلداندى. قىتاي جاقتىڭ قازاقشا باسىلىمدارى وسىدان سوڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى لاتىن جوباسىن ۇسىنىپ جاتتى. ءدال سول تۇستا ءبىز ورتا مەكتەپتەگى اۋزىنىڭ ۋىزى كەپپەگەن بالا ەدىك، بىردە ءبىر اعايىمىز لاتىن قارپىنە كوشۋ تۋرالى ويىن بايانداپ بىرقانشا جوبانى تاقتاعا جازعانى ەسىمدە. سول تۇستا 3-4 ماماننىڭ جوباسىن جۋرنالدان دا وقىعانىم جادىمدا قاپتى. ولار ت.دوشىق، س.جانبولاتوۆ، م.بولەكوۆ جانە م.ابىلقاق، جاڭ ديڭجين، تب. اسىرەسە س.جانبولاتوۆتىڭ "ويلار ءورىسى" كىتابى بۇنى ارنايى تالقىعا سالدى. قىتاي قازاعى 2006- جىلعا دەيىن جانە كەيىن لاتىن جوباسى اياسىندا ۇسىنباعان جوباسى قالمادى دەۋگە بولادى. كەيىن بۇنىڭ ورنىن قىتاي قازاقتارىنىڭ IT-شىنىك پروگراميستەرى باستى. ولار وزدەرى جاساعان سايتتارىندا جارىسا جاريالاپ جاتتى، ءتىپتى سايت باعدارلاماسىنا ەنگىزىپ ءوز جوباسىمەن اقپارات تا تاراتىپ ءجۇردى. سول ءداۋىر قىتاي قازاعى ءۇشىن "التىن ءداۋىر" بولدى. بىراق، قىتايدىڭ دا ءوز كوزدەگەنى بار ەدى. ول بىلاي بولدى! قىتايداعى قازاق عالىمدارى قىتاي كونگرەسىندە پرەمەر-مينىستىرگە تىكەلەي "قازاق لاتىن جوباسىن ماقۇلداۋ" تۋرالى ساۋالىن قويعان سوڭ دەرەۋ باسقا تاسىلگە كوشتى. ول مىناۋ:
قىتاي قازاعىن قازاقستانمەن ءبىر الىپبيدە بولدىرماۋ;
لاتىن جوباسىن پەكين جاق ماقۇلداۋ قالاسا جوبانى دا پەكين جاق ۇسىنۋ; قازاقتى لاتىن جازۋى ارقىلى قىتاي-گلوبالزاتسسياسىنا جاقىنداتۋ ت.ب.
وسى تاسىلدەن سوڭ قىتاي قازاقتارىنىڭ "قۇبىجىق لاتىن ءالىپبى" جاريالانا باستادى جانە ونى ماقۇلداۋ كەزەڭى كۇن تارتىبىندە تۇردى. ول كەزدە ءبىز ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنا ەندى جارماسقان كەز ەدى. قازاق سايتتارىنىڭ التىن ءداۋىرى تۇعىن. اتالمىش لاتىن جوباسىن قىرىق مىڭدىق وقىرمانى بار "سەن-قازاق" اتتى سايت جەر-جەبىرىنە جەتكىزىپ تالقىعا سالدى.

قوش، نە كەرەك، قىتايدىڭ "لاتىن جوباسى" ساياساتى ناۋقانى كەيىن ۋاقىتشا توقتاپ قالدى، سونىمەن بىرگە قىتايدىڭ لاتىنمەن "تۇزاق قۇرۋ" ساياساتى دا ۋاقىتشا توقتاپ قالدى. قىتاي بيلىگى نەگىزگى نازارىن ساياسي كلوندارمەن ارپالىسۋعا جۇمساپ، ساياسي تازالاۋدى باستاپ كەتتى. اتالمىش "لاتىن تۇزاعى" جوباسىنىڭ ءبىراز ستراتەگ ويىنشىسى ساياساتتان سىرعىپ كەتتى.

ەندى، قاراڭىز! بىلتىردان بەرى قازاقستاندا لاتىن ءالىپبيى ماسەلەسى ناقتى قادامدارعا باردى، جوبا تۇراقتانۋ ۇستىندە، تاعىسىن-تاعى. بۇعان قىتاي جاق جاڭا رەاكتسيا تانىتادى جانە ونىڭ شىڭجاڭعا ىقپالىن بارىنشا ازايتۋعا تىرىسادى. الدا قىتايدىڭ ۇستانىمى تۋرالى جانە ءبىر ساراپتاما جازارمىن. قىتاي ءسوزسىز ساياسي تاكتيكاعا كوشەدى، ول-انىق.

سوڭىندا ايتا كەتەيىن، ءا- ae, ءو-oe, ءۇ-ue نۇسقاسىن 2006-2009 جىلدارى قىتاي قازاقتارىنىڭ ءبىر باسىلىمىنان وقىپ ەدىم (اتى ەسىمدە جوق), كەيىن وسى نۇسقا قازاقستاندا ۇلتتىق لاتىن جوباسى رەتىندە جۇرتقا ۇسىنىلعان كەزدە جامان شوك بولدىم.

ەلدەس وردانىڭ facebook پاراقشاسىنان

Abai.kz