جەر، تاعى دا جەر تۋرالى...
استانادا القا-قوتان جيىن ءوتتى. وندا جەر ماسەلەسى ءسوز بولدى. ءبىز دە باردىق. قاتىستىق. ءوز ويىمىزبەن بولىستىك. ەندى ەستىگەن-كورگەنىمىزدى ەگجەي-تەگجەيلى باياندايىق.
فورۋمدى كىم ۇيىمداستىردى؟
اۋەلى كەشەلى-بەرى الەمجەلىدە الەك سالۋعا ءالى جەتكەن كەي ازامات – مۇحتار تايجان جەر ماسەلەسىنە قاتىستى جيىن وتكىزىپ، ءوز جاقتاستارىنا عانا ءسوز بەردى دەستى. اڭگىمەنى وسى جايدان باستايىق. بۇل جيىندى كىم وتكىزدى؟
جاۋاپ: بۇل اگروونەركاسىپ ماسەلەلەرىنە ارنالعان «Astana agro forum-2018» دەپ اتالاتىن القا-قوتان جيىن. 24-25 قازان ارالىعىندا استانادا ءوتتى. ونى ۇيىمداستىرۋشى – قر اۋىلشارۋاشىلىق مينيسترلىگى ەدى. ءبىزدى دە بۇل جيىنعا اتالعان مينيسترلىك شاقىردى.
اتالعان فورۋمعا ۇزىن-ىرعاسى 800-گە جۋىق ادام قاتىستى. پرەمەر-مينيستر باقىتجان ساعىنتاەۆ باستاپ، ومىرزاق شوكەەۆ قوستاپ، استانانىڭ اق جاعالىلارى القىنباي كەلدى دەمەسەڭىز، فورۋم قوناقتارىنىڭ دەنى اۋىل ەڭبەككەرلەرى مەن شارۋا قوجالىقتاردىڭ باسشىلارى، اگروسەكتور ماماندارى بولدى. جالپى فورۋم تۋرالى اڭگىمە وسىمەن ءتامام.
پانەلدىك وتىرىس
جوعارىدا اتالعان فورۋمنىڭ ءبىر سەكتسياسى بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، جەر كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى مۇحتار تايجاننىڭ مودەراتورلىعىمەن ءوتتى. پانەلدىك سەسسيانىڭ تاقىرىبى: «جەردى ۇتىمدى پايدالانۋ» دەپ اتالادى.
بۇل وتىرىسقا جالپى قر اۋىلشارۋاشىلىعى كىشى ءمينيسترى بەرىك بەيسەنعاليەۆ باستاپ، مينيسترلىكتىڭ جاۋاپتى حاتشىسى اسىلجان مامىتبەكوۆ قوستاعان ۇزىن-ىرعاسى 80-نەن استام ادام قاتىستى.
ولاردىڭ قاتارىندا، زاڭگەرلەر ابزال قۇسپان مەن ەرلان قاليەۆ، قوعام بەلسەندىلەرى جانىبەك قوجىق پەن نۇرلان ءسادىر، جەلتوقسانشى نۇرلىبەك قۋانباەۆ پەن زاڭگەر ايگۇل ورىنبەك تە سوزتالقىعا قاتىسىپ، وي-پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى.
مۇحتار تايجان پانەلدىك وتىرىستى ءوز بايانداماسىمەن اشتى. نەگىزگى 4 باعىت بويىنشا ۇسىنىسىن ورتاعا سالدى. ايتپاقشى، مۇحتار بولاتحانۇلى ءوز ۇسىنىسىن سەسسيا وتىرىسىنان بۇرىن الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالاعان ەدى. «مۇحتار جەر ماسەلەسىن حالىقپەن ەمەس مينيسترلىكپەن شەشكەلى ءجۇر» دەپ دابىرا سالعان كەي ازاماتتىڭ دا ويى شاتاسۋى سوندىقتان بولار دەپ تۇيدىك.
ءجا، ەندى ۇسىنىسقا توقتالايىق. مۇحتار بولاتحانۇلى قانداي ۇسىنىستار ايتتى؟
ينتروداكشن
وسى رەتتە ايتا كەتەيىك، «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى جەر داۋى ۋشىقپاي تۇرعاندا-اق، العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ماسەلە كوتەردى. «ۇكىمەت قازاق جەرىن اۋكتسيون ارقىلى ساتىپ جاتىر» دەپ ماقالا جازدى. ماقالانى وسى جولداردىڭ اۆتورى، ياعني مەن جازدىم. ءسوزىمىز سۇيىق شاقپاسىن، ءبىرلى-جارىم دەرەك، مىنە تاعى:
«100 ملن.گا جەر اۋكتسيون ارقىلى ساتىلادى»
«قازاقتىڭ جەرى اۋكتسيوندا ساتىلا باستادى»
https://abai.kz/public/index.php/post/41137
«قازاق جەرى لاتيفۋنديستەردىڭ مەنشىگىنە بەرىلەدى»
«ۆيتسە-مينيستر وسكەنباەۆ: قازاقتىڭ جەرىن ەشكىم تارتىپ المايدى!»
ول كەزدە جەر ماسەلەسى قر ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنەن باقىلاۋىندا بولاتىن. ال ەربولات دوساەۆ اتالعان مينيسترلىكتى تىزگىندەپ تۇرعان. سول كەزدەگى كىشى مينيستر قايىربەك وسكەنباەۆ «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنا ارنايى سۇحبات بەرىپ، جەر داۋىنا قاتىستى وتكىر سۇراقتار قويىلعان. بۇل ماتەريالدار قات-قات بولىپ ارحيۆتە جاتىر.
2016 جىلى جالپىحالىقتىق قارسىلىق بولدى. كوميسسيا قۇرىلدى، تاعىسىن تاعى. وقيعالار حرونولوگياسىن قايتالاپ جاتپايىن. 2016 جىلى جەر داۋى قالاي باستالىپ، قالاي تىنشىعانىن سىزدەر، جاقسى بىلەسىزدەر. اقىر-سوڭىندا پرەزيدەنت پارمەن بەرىپ جەر كودەكسىنىڭ جەكەلەگەن باپتارىنا ماراتوري جاريالادى.
پرەزيدەنت جاريالاعان ماراتوري مەرزىمى 2021 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانى اياقتالادى. ءارى قاراي شە؟ ءارى قاراي جەر تاعدىرى نە بولماق؟ ماراتوري مەرزىمى بىتۋگە 3 جىل قالدى. ال بىزگە جەر داۋىنا نۇكتە قوياتىن جاڭا زاڭ قابىلداۋ قاجەت. «جەر ساتىلماسىن، شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرىلمەسىن» دەگەن حالىق تالابى مىندەتتى تۇردە ەسكەرىلۋى قاجەت.
جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن مۇحتار تايجان مىرزا 4 باعىتتاعى ۇسىنىس ايتتى. ەندى سول ۇسىنىستارعا كوز جۇگىرتەيىك.
مۇحتار تايجاننىڭ 4 ۇسىنىسى
ءبىرىنشى ۇسىنىس: جالعا بەرۋ ينستيتۋتىن ەنگىزۋ
«جەردى جالعا بەرۋ نارىعى تەك قازاقستان ازاماتتارى مەن 100% قازاقستاندىق زاڭدى تۇلعالارعا قولجەتىمدى بولۋى ءتيىس. جانە دە بۇل نارىق ەلەكتروندى، ياعني حالىققا ايقىن ءارى اشىق بولۋى كەرەك. سوندا عانا حالىقتىڭ «جەر ەشكىمگە ساتىلماسىن، تەك قانا قازاقستاندىقتارعا جالعا بەرىلسىن» دەگەن تالابى ورىندالادى»، — دەدى قوعام قايراتكەرى.
ول ءۇشىن جالعا بەرۋ ينستيتۋتىن ەنگىزۋ قاجەت-اق. ياعني:
- جەردى شەتەلدىكتەرگە ساتۋعا جانە جالعا بەرۋگە مۇلدە بولمايدى;
- اشىق كاداستر ەنگىزۋ قاجەت. جەر نارىعى ەلەكتروندى بازادا اشىق، ءارى ايقىن بولۋى كەرەك;
- جەردى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىنا جالعا بەرۋ كەرەك;
- جەردى 100% قازاقستاندىق زاڭدى تۇلعالارعا جالعا بەرۋ كەرەك. ياعني، شەتەلدىك ينۆەستورلار مەن سواكتسيونەرلەرى بار كومپانيالارعا جەردى جالعا بەرۋگە بولمايدى;
- سۋبارەنداعا تىيىم سالۋ كەرەك. جەردى جالعا الىپ، ونى ءۇشىنشى تاراپقا پايدالانۋعا بەرۋگە بولمايدى.
ەكىنشى ۇسىنىس: بىرىڭعاي جەر سالىعىن ەنگىزۋ
قازىرگى تاڭدا جەردى جالعا العان كەزدە وعان سالىناتىن سالىق مولشەرى 1 گەكتارعا 37 تەڭگە ەكەن. ال جالعا العان جەردى يگەرە باستاعاندا وعان سالىناتىن سالىق 37 تەڭگەلىك سالىققا تاعى 7 ءتۇرلى سالىق قوسىلادى. بۇل جەردى جالعا الىپ، ونى يگەرۋ ءتيىمسىز دەگەن ءسوز.
مۇحتار بولاتحانۇلىنىڭ ايتۋىنشا، وسى كۇنگە دەيىن شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان ۇلكەن ماسەلەنىڭ ءبىرى – بوس جاتقان جەرلەر. لاتيفۋنديستەر دە جەردى جالعا الىپ، ونى نە وزدەرى پايدالانبايدى، وزگە وزگەگە مۇمكىندىك بەرمەيدى.
«بۇل ماسەلەمەن قالاي كۇرەسۋىمىز كەرەك؟ سالىق جاعىنان الىپ قاراساق، جەرمەن اينالىسۋ ءتيىمسىز بولىپ تۇر. كەرىسىنشە، بوس تۇرعانى ءتيىمدى. ءبىز مۇنى وزگەرتۋىمىز كەرەك. جەردى جالعا الدىڭ با، جۇمىس ىستە، سالىق تولە. جۇمىس ىستەسەڭ دە، ىستەمەسەڭ دە، سالىق تۇراقتى بولۋى ءتيىس. سوندا عانا بوس جاتقان جەرلەر ازايادى»، — دەدى ول.
بىرىڭعاي جەر سالىعى نە بەرەدى؟ جەردى جالعا العان ادام ونى يگەرسە دە، يگەرمەسە دە بىرىڭعاي سالىق تولەۋى ءتيىس بولادى.
اقپارات رەتىندە ايتا كەتەيىك، قازاقستاندا اۋىلشارۋاشىلىعى ماقساتىندا پايلانۋعا بولاتىن جەر كولەمى شامامەن 200 ملن. گەكتاردى قامتىسا، قازىر ونىڭ 100 ملن. گەكتارعا جۋىعى عانا قولدانىستا. ال جەكە مەنشىكتەگى 1 ميلليون 300 مىڭ گەكتار جەر بار ەكەن. بۇل دەگەنىڭىز 0,6 پايىزدى قۇرايدى. ياعني، جالپى اش ماقساتىنداعى جەردىڭ 99,04 پايىزى دەگەن ءسوز.
ءۇشىنشى ۇسىنىس: كوسمو-مونيتورينگتى زاڭداستىرۋ
كوسمو-مونيتورينگ دەگەن نە؟ بۇل سپۋتنيكتىك مونيتورينگ. قازىر جەر ماسەلەسىنە كەلگەندە بىزدە اشىق كاداستر جوق. ياعني، اشىق ءام وبەكتيۆتى مالىمەت جوق. بۇل دەگەنىڭىز بوس تۇرعان جەردى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋدى ءبىرشاما كەدەرگى كەلتىرەتىن فاكتور.
«سوت تا، اكىمشىلىكتەر دە قاعازعا قارايدى. ال قاعازدى ءبارىبىر ادام، ياعني ءبىر شەنەۋنىك ازىرلەيدى، دۇرىس پا؟! سوندىقتان بىزگە وبەكتيۆتى، اشىق مالىمەت كەرەك بولىپ تۇر. مۇنداي مالىمەتتى تەك زاماناۋي سپۋتنيكتەر بەرە الادى. ولار NASA, AIRBUS, EسA. اشىق كاداستردى ەكى جىل بويى تالاپ ەتىپ وتىرمىز. وكىنىشكە قاراي، ەش ناتيجە جوق. ال مىنا سپۋتنيكتىك بازا اشىق كاداستردان دا كۇشتى. سەبەبى، جەر كىمنىڭ قولىندا عانا ەمەس، ونى قالاي يگەرىپ وتىر، قانشا سۋبسيديا ءبولىندى، قانشا سولياركا الىپ وتىر، مۇنىڭ بارلىعى حالىققا اشىق بولادى. مەنىڭشە، ءبىز وسى كوسمومونيتورينگتى زاڭداستىرۋىمىز كەرەك. سوندا سوت تا، اكىمشىلىك تە بۇل اقپاراتتى مويىنداۋعا مىندەتتى بولادى»، — دەدى ول.
كوسمو-مونيتورينگ تۋرالى كەيىنىرەك جازامىز. ال قازىر ءتورتىنشى ۇسىنىسقا توقتالايىق.
ءتورتىنشى ۇسىنىس: بانكتەردە كەپىلدە تۇرعان جەر ماسەلەسى
مۇحتار تايجان فورۋمعا قاتىسىپ وتىرعان مەملەكەتتىك ورگانداردان بانكتە كەپىلدە تۇرعان بوس جەرلەردىڭ ماسەلەسىن شەشۋدى ءوتىندى.
«وكىنىشكە قاراي، مۇنداي جەرلەر وتە كوپ. قانشاما قورشاپ الىنعان جەر بوس تۇر، حالىق تا پايدالانا المايدى. پرەزيدەنت ايتپاقشى، بۇل جەرلەرگە ءارامشوپ وسەدى، قاسىنداعى القاپتارعا كەسىرىن تيگىزەدى. سوندىقتان قازىر وسىندا ۇلتتىق بانك، جوعارعى سوت، باس پروكۋراتۋرانىڭ وكىلدەرى وتىر، وسى سۇراقتى مەن سولارعا جولدايمىن»، — دەدى قوعام بەلسەندىسى.
قازاقستاندا وتە كوپ جەر بانكتەردە، كەپىلدىكتە تۇر. كەپىلدىكتە تۇرعان جەرلەردىڭ نەسيەسى جابىلماعاندىقتان، ول جەرلەردى پايدالانۋعا مۇمكىندىك جوق. سوندىقتان بۇل جەرلەر – ءولى جەرلەر ساناتىنا جاتادى. ادەتتە، نەسيەنى العان زاڭدى تۇلعا الدەقاشان بانكروت بولعان نەمەسە قازىر بۇل تۇلعا مۇلدەم جوق. كەي جەرلەردىڭ بوس تۇرعانىنا 15 جىل بولعان. اتالعان ماسەلەنىڭ شەشىمى تابىلماسا، بانكتە كەپىلدىكتە تۇرعان جەرلەر تاعى 50 جىل يگەرىلمەۋى - ابدەن ىقتيمال.
كوسمو-مونيتورينگ دەگەن نە؟
كوسمو-مونيتورينگكە قايتا ورالايىق. پانەلدىك وتىرىسقا قر قارجى مينيسترلىگىنىڭ ماماندارى كەلىپ قاتىسقان ەدى. بىزگە كوسمو-مونيتورينگ جوباسىن قىسقاشا تانىستىرىپ بەردى.
بۇل – اشىق كاداستردىڭ التەرناتيۆتى نۇسقاسى. قاراپايىم تىلمەن ايتساق، اۋىلشارۋاشىلىق ماقساتىنداعى جەرلەردى ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ بىرىڭعاي ەلەكتروندىق بازاسى. بۇل بازا بويىنشا قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن وبلىس، ەلدى-مەكەندەرىندەگى اش ماقساتىنداعى جەر تەلىمدەرىنە كىم قوجالىق ەتىپ وتىر، ول قالاي يگەرۋدە، ءبىر جىلدا قانشا سۋبسيديا ءبولىندى، قانشا سولياركا الىپ وتىر، بارلىعى اشىق بولادى.
«Qoldau.kz» پورتالى – ءبىز جوعارىدا ايتقان ەلەكتروندىق بازا. اش ماقساتىنداعى جەردى پايدالانۋ تۋرالى دەرەكتەردىڭ ەلەكتروندىق بانكى. سپۋتنيكتىك ءتۇسىرىلىم ارقىلى ەلەكتروندىق بازادان جەرگە قاتىستى مالىمەتتى تولىق بىلۋگە بولادى.
بۇل جوبا ءالى ازىرلەنۋ ۇستىندە. دەسە دە ءبىز از-كەم شولۋ جاساپ كورەيىك.
اتالعان ەلەكتروندىق بازادا:
- اگروونەركاسىپتىك كەشەندى سۋبسيديالاۋدىڭ ءۇشىن وتىنىمدەردىڭ ءتىزىمى;
- اوك سۋبەكتىلەرىنىڭ ەلەكتروندىق كارتاسى;
- جايىلىمداردى باسقارۋ جانە پايدالانۋ بويىنشا ەلەكتروندىق كارتا بازاسى;
- كوكتەمگى دالا جانە ەگىن جۇمىستارىنا جەڭىلدەتىلگەن ديزەل جانارمايىن ۇلەستىرۋدىڭ بازاسى ەنگىزىلگەن.
بۇعان قوسا سپۋتنيكتىك تۇسىرىلىمدەر ارقىلى ءاربىر جەر تەلىمىنىڭ يەسى تۋرالى مالىمەتتەر تولىق قامتىلعان. سونداي-اق، ءار شارۋانىڭ جەردى قالاي جانە قاي ماقساتتا يگەرىپ جاتقانى، ونىڭ قانشا سۋبسيديا العانى، جەڭىلدەتىلگەن جانارماي وتىنىن قانشا كولەمدە العانى تۋرالى اقپاراتتار بازادا جيىستىرىلعان.
سۋبسيديالار دەگەن بولىمدە: تىڭايتقىشقا بەرىلەتىن سۋبسيديا، گەكتارلىق سۋبسيديا، بالىققا، اڭ-قۇسقا، تۇلىك مالعا، ءداندى-داقىلعا، تۇقىمعا، سۋعا ت.ب. سۋبسيديالاردىڭ ءتىزىمى جانە ولاردى كىمدەر الىپ وتىرعانى بەلگىلەنگەن.
جەڭىلدەتىلگەن باعامەن ديزەل جانارمايىن قاي وبلىستار قانشا مولشەردە الىپ وتىرعانىن دا كورۋگە بولادى.
جايىلىم جەرلەردىڭ كارتاسى
جەر يەلەنۋشى تۋرالى اقپاراتتى دا وڭاي الۋعا بولادى
بۇگىنگى تاڭدا جەردى يگەرۋ ماسەلەسىن - جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر «قاداعالاپ» وتىر
مۇحتار تايجان، قوعام قايراتكەرى:
- جەر ماسەلەسى تۇبەگەيلى شەشىلمەي، اۋىل شارۋاشىلىعى تىعىرىقتان شىقپايدى، جۇرت تا تىنىش بولمايدى. حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ تالاپ-تىلەگى – «جەر ساتىلماسىن، شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرىلمەسىن!». جەردى جەكە مەنشىككە بەرىپ قاجەت ەمەس، جالعا بەرۋ – جەتكىلىكتى. 49 جىل - كەز كەلگەن بيزنەس-جوبانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى مەرزىم. جەر - مەملەكەتتىڭ مەنشىگىندە بولۋى ءتيىس، ال فەرمەرلەر جەردى جالعا الىپ جۇمىس ىستەسىن. وندا دا قازاقستان ازاماتتار مەن 100 پايىز قازاقستاندىق كومپانيالار عانا. سوندا «جەر تەك قانا قازاقستان ازاماتتارىنا جانە تەك قانا جالعا بەرىلسىن!»، - دەگەن حالىقتىڭ تالابى ورىندالادى. جەر بوس تۇرماسىن – بىرىڭعاي اگرارلىق سالىق سالىنسىن. جەر ۇتىمدى يگەرىلسىن دەسەك، سپۋتنيك ارقىلى قاداعالاۋدى زاڭداستىرۋ كەرەك.
بۇگىنگى تاڭدا جەردى يگەرۋ ماسەلەسىن - جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر «قاداعالاپ» وتىر. بۇنىڭ ناتيجەسىندە جەر – لاتيفۋنديستەردىڭ قولىندا، كوپ جەر يگەرىلمەي جاتىر، ال جۇمىس ىستەيمىن دەگەن حالىق ءۇشىن بوس جەر جوق.
نۇرلان ءسادىر، قوعام بەلسەندىسى:
- نەگىزى ازاماتتار كىسىنىڭ ەمەس، يدەيانىڭ قاسىنا توپتاسۋى كەرەك. سوندىقتان، جوعارىدا ايتقان ءتورت ۇسىنىس تا وزەكتى دەپ ەسەپتەيمىن. ەندى سول ايتىلعان ءتورت ۇسىنىستىڭ ەڭ قۇرىعاندا بىرەۋى جۇزەگە اساتىن بولسا ۇلكەن ناتيجە بولار ەدى. ال ەندى ءسىز بولىپ، ءبىز بولىپ وسى ءتورت ۇسىنىستى دا جۇزەگە اسىراتىن بولساق، وندا بۇل شىن ماتىندە اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق جەڭىس بولار ەدى.
ءبارىمىزدىڭ دە كىندىگىمىز جەرگە بايلانىپ تۇر. مۇناي بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق. سوندىقتان پلەنۋم وسى باياندامادا كورسەتىلگەن جايت توڭىرەگەندە ءوربىدى جانە جەر ماسەلەسىنە قاتىستى ءوز پىكىرىم وسى تەزيستەرمەن ۇندەسىپ جاتىر. جالپى، وسى فورۋم بارىسىندا جانە وعان دەيىن/كەيىن وتكەن رەسمي/بەيرەسمي وتىرىستاردا ءوڭىر-ايماقتاردان كەلگەن بەلسەندىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى باياندامادا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى قولداعاندىقتان، بۇل تەزيستەردى تەك مۇحتار بولاتحانۇلىنىڭ عانا ەمەس، جوعارىدا ايتىلعان بەلسەندىلەردىڭ ورتاق پوزيتسياسى دەپ تە قاراستىرۋعا بولادى دەپ ويلايمىن.
بۇعان قوسا پوليگون جەرلەرى تۋرالى پىكىر قوسا كەتكىم كەلەدى. بىزدە رەسەيدىڭ، باسقانىڭ جالعا الىپ وتىرعان پوليگون جەرلەرى بار. سوڭعى ۋاقتارى وسى جەرلەردى قازاقستانعا قايتارىپ جاتىر دەگەن اقپاراتتار شىقتى. دۇرىس. ال ەندى سول قايتارىلعان جەرلەر نە ماقساتتا پايدالانىلىپ جاتىر؟ اۋىلشارۋاشىلىعى ماقساتىندا، ارينە.
ول ءۇشىن پوليگون بولعان جەردى ەمدەۋ كەرەك. ول ءسوزسىز جەردى جالعا الىپ پايدالانعان، مەيلى ول رەسەي بولسا رەسەي، باسقا بولسا باسقانىڭ ەسەبىنەن جۇرگىزىلۋى كەرەك.
مارعۇلان سەيسەمباەۆ، كاسىپكەر:
- بۇل جەردە ماسەلە وتە دۇرىس كوتەرىلىپ وتىر دەپ ەسەپتەيمىن. كەز كەلگەن بيزنەس ءۇشىن 49 جىل جەتكىلىكتى ۋاقىت. ال ەكىنشىدەن رەەستر بويىنشا قوسىمشا ۇسىنىسىم بار ەدى. بارلىق جەر يەلەرىنىڭ ەلەكتروندىق ءتىزىمى كەرەك. مۇنداي ءتىزىمدى جاساماساق، مەيلى كوسموستان قاراساق تا ءتارتىپ بولمايدى.
مىنا ۇسىنىلعان جوباعا كەلسەك، بۇل رەەسترگە ءار ادال فەرمەر ءوز جەرىن كىرگىزەدى. ال ءبىز قازىر ادال فەرمەرلەر تۋرالى ايتىپ وتىرعان جوقپىز. ادال فەرمەردىڭ قولىندا جەر بولسا، وندا ەشقانداي ماسەلە دە جوق. ال وزەكتى ماسەلە – ول لاتيفۋنديستەر مەن بانكتەردە كەپىلدىكتە تۇرعان جەرلەر ماسەلەسى.
سودان كەيىن، جەر جەكە مەنشىككە بەرىلمەسىن دەگەن حالىقتىڭ تالابىنا تولىقتاي كەلىسەمىن. راسىندا قازىرگىدەي جەمقورلىق دەندەپ تۇرعان كەزدە جەردى جەكە مەنشىككە بەرۋگە بولمايدى. قازاقستان ازاماتتارىنا دا، شەتەلدىكتەرگە دە جەردى جەكە مەنشىككە بەرمەۋىمىز كەرەك.
ەندى جەردىڭ جال نارىعىنا كەلسەك، جال نارىعى كەرەك بىزگە. جەر نارىق اينالىمىنا كىرمەسە، ول جەردە بيزنەس جۇرمەيدى. جەر يەلەرىن اۋىستىرۋ كەرەك. جەر يگەرىلۋى كەرەك.
ۇشىنشىدەن، ءبىز جەرگە ۇلتتىق سيپاتتا قارايمىز. ول ارينە، دۇرىس. سوسىن ءبىز جەرگە ۇكىمەتتىك مۇددەمەن قارايمىز. ال ەندى بيزنەس جاعىنان ەشكىم قارامايدى. بيزنەسمەندەردىڭ دە مۇددەسى بار عوي، قۇقى بار. ءبىز ونى دا ەسكەرۋىمىز كەرەك. مەنىڭ ويىمشا اش جەرلەرىن تەك قانا 100 پايىز قازاقستان ازاماتتارىنا جالعا بەرەتىن بولساق، قالتالى ازاماتتار جەرگە اقشا سالمايدى. قارجىسى جوقتار جەردى كوتەرە المايدى. اش-داعى ينۆەستيتسيالىق تسيكلدى ايتار بولساق 9-10 جىل. نە ەكسەڭىز دە ول جەردەن پايدا كورۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 10 جىل جۇمىس ىستەۋ كەرەك.
سوندىقتان ءبىز مىناداي شارتقا كونۋىمىز كەرەك. جەردى شەتەلدىك ينۆەستورعا جالعا بەرۋگە بولادى. بىراق شارت بويىنشا شەتەلدىك ينۆەستور 49 پايىزدان ارتىق يەلىك ەتپەۋى كەرەك. ياعني، جەردىڭ 51 پايىزى قازاقستان ازاماتىندا، ال شەتەلدىك ينۆەستور 49 پايىز يەلىك ەتەتىن بولسا، ونداي كومپانيالارعا جالعا بەرۋگە بولادى. بۇل مەنىڭ جەكە پىكىرىم. ويتكەنى شەتەلدىك ينۆەستيتسيانى تارتپاساق، تاعى بولمايدى. سەبەبى، ءبىز قازىر اش ماقساتىنا تەك قانا ۇكىمەتتىڭ اقشاسىن تارتىپ وتىرمىز.
ابزال قۇسپان، زاڭگەر:
- كەيبىر پروبلەمالىق ماسەلەلەردى كوتەرە كەتكىم كەلەدى. ول بارلىق وبلىستاردى بار زاڭ بۇزۋشىلىقتار. جەر زاڭنامالارىنىڭ اينالاسىنداعى كوپتەگەن قيتۇرقىلىقتاردىڭ كۋاسىمىن، كۋاگەرىمىن. بقو-دان ءبىر مىسال كەلتىرەيىن، ورال قالاسى مەن زلەنوۆ اۋدانىنىڭ ورتاسىندا اسان دەگەن اۋىل بار. سول اۋىلدىڭ توڭىرەگىندە بىرنەشە گەكتار جەر ۋچاسكەسىن وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى ۆلاديمير اسانوۆ دەيتىن ازامات اۋىلشارۋاشىلىعىن دامىتامىن دەپ الدى دا، 10 سوتىقتان ءبولىپ ساتىپ جىبەردى. قازىر ول جەرگە ءۇي سالىپ تاستاعان. ءبىز «ابىروي» قب اتىنان پروكۋراتۋراعا ارىز جازعانبىز. قىلمىستىق قۇرام جوق دەپ، جاۋىپ تاستادى. مەملەكەتتەن سۋ تەگىندە اش ماقساتىنداعى جەردى الادى. 10 سوتىقتان ءبولىپ، جۇرتقا ساتىپ وتىر.
جوعارىداعى ماسەلەلەردى ايتىپ قانا قويۋ جەتكىلىكسىز. بۇل ماسەلەلەردى شەشۋىمىز كەرەك. پروكۋراتۋرا ورگانى جەر جەردە وسىنداي تەكسەرۋلەردى ۇيىمداستىرسا. ال قوعام بەلسەندىلەرى اقپاراتپەن قامتىپ بەرە الامىز. قازىردىڭ وزىندە بقو عانا ەمەس، كورشىلەس وبلىستاردان اتالعان اۋانداعى دەرەكتەر مەندە بار.
جەردى ۇتىمدى پايدالانۋ دەپ وتىرمىز، بۇل ماسەلەدە بيلىك ورگاندارى شىنداپ كىرىسەتىن بولسا، بۇل شەشىلەتىن ماسەلە.
قانشاما حالىقتىق تولقۋلار بولدى. حالىق تەكتەن تەك الاڭعا شىققان جوق. ەگەر جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارى ءوز قىزمەتتەرىن دۇرىس اتقارعان بولسا، زاڭسىز، قيتۇرقى ارەكەتتەر بولماعان بولار ەدى. لاتيفۋنيستەر بولماعان بولار ەدى. وكىنىشكە وراي بۇل قىپ-قىزىل بولىسكە، بيزنەسكە اينالىپ وتىر.
قوعام بەلسەندىلەرىنەن ناقتى كوميسسيا قۇرالسا جانە وبلىستىق، اۋداندىق جانە قالالىق اكىمدىكتەر جانىندا جەر كوميسسيالارى بار، سول كوميسسيانىڭ قۇرامىنا قوعام بەلسەندىلەرى كىرۋى كەرەك.
ونىڭ مىسالى دا بار. ءبىر جىلدارى قازاقستاندا سوتتالعان ازاماتتاردىڭ قۇقىعى بۇزىلۋى (تۇرمەلەردە ۇرىپ-سوعۋ) كوبەيىپ كەتكەندە، ءىىم قوعامدىق باقىلاۋ كوميسسياسىن قۇردى. ونىڭ قۇرامىنا قوعام وكىلدەرى كىردى. قازىرگى تاڭدا بۇل جۇيە ءوز جەمىسىن بەردى.
جاڭاعى قبك وكىلى قاندايدا ءبىر سيگنال تۇسە قالسا، كەز كەلگەن تۇرمەگە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا بولسىن كىرىپ، باقىلاۋ جۇرگىزە الادى.
بىزگە دە وسىنداي كوميسسيا قۇرۋ كەرەك. ول كوميسسيا جەردى ءبولۋ پروتسەسسىنە، جەردى تارتىپ الۋ پروتسەسسىنە قاتىسۋ كەرەك.
ءتۇيىن. استاناداعى اگرو فورۋم اياسىندا وتكەن پانەلدىك سەسسيادا ايتىلعان ءسوزدىڭ اۋانى وسى. قوعام قايراتكەرى مۇحتار بولاتحانۇلىنىڭ باياندامادا ايتقان ءتورت نەگىزگى ۇسىنىسىنا شولۋ جاسادىق. وندا نە ايتىلعانىن ءتۇسىندىرىپ جازۋعا تىرىستىق. جيىنعا قاتىسقان ازاماتتاردىڭ دا بىرەر اۋىز پىكىرىن ورتاعا سالدىق. بۇل ارينە، جالپى وي-پىكىردىڭ ىقشامدالعانداعى ءتۇرى دەپ تۇسىنگەيسىزدەر.
نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى
Abai.kz
