1453 جىلى ستامبۋلدى باسىپ العان فاتيx سۋلتان مەxمەتتىڭ تاريxتا جاساعان ءبىر قاتەلىگى بار. فاتيx زامانىندا مولدا ءلۇتفۇ اتتى ءوزى مولدا ءارى ماتەماتيك، گەومەتريا مەن فيلوسوفيانى وتە تەرەڭ مەڭگەرگەن عالىم كىسى بولعان. الگى ماتەماتيك وسمانلى زامانىندا ەرەكشە ارxيتەكتۋرالىق شەدەۆرلەردى ومىرگە اكەلگەن ميمار سيناننىڭ دا ماتەماتيكا ۇيرەنۋىنە كوپ ىقپالى بولعان عالىم. زامانىندا فاتيx سۋلتاننىڭ جەكە كىتاپxاناسىن دا باسقارعان عالىم ءلۇتفۇنى فاتيx پاتشا ستامبۋلدان الىستاتىپ سۇرگىنگە جىبەرەدى. اڭگىمەنىڭ توركىنى مىنادان باستالعان. فاتيx سۋلتان مەدرەسە وقۋلارىنان ماتەماتيكا، گەومەتريا، فيلوسوفيا سىندى پاندەردى الىپ تاستاپ ورنىنا ءدىني پاندەردى كىرگىزەدى. مۇنى ەستىگەن ماتەماتيك ءلۇتفۇ پاتشاعا بارىپ "ەگەر مەدرەسە وقۋلارىنان ماتەماتيكا، گەومەتريا، فيلوسوفيا پاندەرىن الىپ تاستاساڭىز ەرتەڭ اسكەرىڭىزدە كەمە مەن كوپىر سالار عالىمدار تاپپاي قالاسىز. ودان بولەك سوت جۇيەسىندەگى بيلەر گەومەرتيادان xابارى بولماسا ءادىل شەشىم جاساي المايدى" دەيدى. مۇنى ەستىگەن پاتشا اشۋلانىپ عالىمدى ستامبۋلدان قۋادى. بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا قۋعىن-سۇرگىنگە جىبەرەدى.

الايدا فاتيx سۋلتان ولگەننەن كەيىن ورنىنا بەيازىت پاتشا كەلەدى. بۇل پاتشا فاتيxتىڭ زامانىندا سۇرگىنگە ۇشىراعان لۇتفۇگە كەشىرىم جاساپ ستامبۋلعا الدىرتادى. بىلىمگە سۋساعان عالىم ستامبۋلعا كەلە سالا ماتەماتيكا مەن استرونوميانى زەرتتەي باستايدى. وسى سالادا 100-گە جۋىق ەڭبەكتەر جازادى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە مەدرەسەدەگى تەxنوكراتتىق پاندەردىڭ ازايىپ ورنىن ءدىني پاندەر قاپتاعانىنا نالىپ، ناماز بەن ءدىن تۋرالى دا ءوزىنىڭ پىكىرلەرىن اشىق ايتىپ قالادى. توڭقايىپ ناماز وقي بەرمەي عىلىم ۇيرەنىڭدەر، ەۆروپا وسمانلىدان وزىپ بارادى دەگەن بولۋى كەرەك. مۇنى ەستىگەن وزگە مولدالار جاعدايدى پاتشاعا جەتكىزەدى. بەيازىت شاريعات زاڭى بويىنشا سوت قۇرىپ، الگى سوتتا كرىشاسى كەتكەن مولدالار ءبىراۋىزدان عالىم ءلۇتفۇنى ايىپتى دەپ تاۋىپ، شاريعاتقا سۇيەنىپ قىلىشپەن باسىن شاپتىرادى.

وسمانلى ماتەماتيك عالىمدارىنىڭ باسىن شاۋىپ، مەدرەسەنى ءدىني پاندەرمەن تولتىرىپ جاتقاندا ەۆروپا ەلدەرى گەومەتريا مەن استرونوميانىڭ كۇشىن پايدالانىپ امەريكا قۇرلىعىن اشادى. سوڭىنان وسى امەريكادان تاسىعان التىنداردىڭ كۇشىمەن عىلىمىن ودان ارمەن دامىتىپ ارتتا قالعان ءدىنشىل وسمانلىنى تاس-تالقان ەتەدى. نەشە عاسىر توڭقايىپ وقىعان نامازدار مەن مەدرەسەدەگى ءدىني پاندەر وسمانلىنى ساقتاپ قالۋعا كومەكتەسە المايدى. XV عاسىردا ماتەماتيك ءلۇتفۇنىڭ فاتيx سۋلتانعا ايتقان "ەگەر مەدرەسەدە ماتەماتيكا، گەومەتريا، فيلوسوفيانى وقىتپاساڭىز ەرتەڭ اسكەرىڭىزدە كەمە مەن كوپىر سالاتىن عالىم تاپپاي قالاسىز" دەگەن ءسوزى شىندىققا اينالادى. تەxنولوگيادان ارتتا قالعان وسمانلى وسىلاي تاريx ساxناسىنان كەتەدى.

P.S. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى بۇگىنگى ءبىزدىڭ مەدرەسەلەردە مولدالاردىڭ نە وقىپ جاتقانىن قاداعالاۋ كەرەك. سەبەبى، كوپ مولدانى تىڭداپ وتىرساڭ تەك انا دۇنيەگە دايىندال، ناماز وقى، 5 پارىزدى ورىندا، ساقال مەن بالاق، 80 مىڭ xور قىزدارى دەگەننەن ارىگە اسپايدى. بۇلار ەكى دۇنيەنىڭ كىلتى بولعان يسلامدى انا دۇنيەگە دايىندالاتىن ءدىننىڭ دەڭگەيىنە ءتۇسىرىپ جىبەرگەن. مۇنداي مولدالاردى دايىندايتىن مەدرەسەلەردى ءجىتى باقىلاۋعا الىپ، وقۋ پاندەرىنە ماتەماتيكا، گەومەتريا، استرونوميا، فيلوسوفيا سىندى پاندەردى قوسۋ كەرەك. بۇل رەفورمالار ىسكە اسپاسا اxيرەتكە دەيىن "ۆەچنو دوگونيايۋششي" ەكونوميكاسى مەن "كرىشاسى كەتكەن مولدالارى" بار مەملەكەتتىڭ دەڭگەيىنەن اسپايتىن بولامىز.

باۋىرجان سەرىكبايدىڭ facebook پاراقشاسىنان

Abai.kz