مەن كودەك اقىن جايلى اڭگىمەلەردى كىشكەنە كۇنىمنەن اكەمنەن ەستىپ ءوستىم. ەستىپ ءوستىم دەگەنىمنىڭ ءوزى اكەيدىڭ ارا-تۇرا شاي ۇستىندە ايتقان اڭگىمەلەرى مەن ۇزىك-ۇزىك شۋماقتار عانا ەدى. اقيقاتىندا، ول كەزدەردە كودەك شىعارمالارى ەركىن دارىپتەلمەيتىن. تەك ەسىمدە قالعانى اكەم مارقۇمنىڭ اقىننىڭ شۋماقتارىن  توگىپ-توگىپ جىبەرىپ «قايران كوكەڭ!».. دەپ ويعا شومىپ قالاتىنى ەدى. كەيىن ەسەيگەندە اكەم قۇرالپىلاس كىسىلەردەن كودەك تۋرالى ەستىپ قالىپ ءجۇردىم، بىراق، اقىندى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، زەرتتەي جونەلەدىم دەسەم ارتىق بولار. ءمان بەرە قويماعانىمنىڭ سەبەبىن قازىر ويلاسام، كودەك اقىننىڭ بولمىسى ءبىز تاربيەلەنگەن جۇيەدەن تىم الشاق ەكەن.

كودەك اقىن

"تۇلكىنىڭ قىزىلدىعى باسىنىڭ سورى" دەگەندەي كودەك شىعارماشىلىعىنىڭ كونەلىگى، قازاقى تۇپنۇسقا بولمىستان تۇراتىنى - ونىڭ جىرلارىنىڭ ناسيحاتتالماۋىنىڭ باستى سەبەبى بولسا كەرەك. كودەك سىندى قازاقى اقىندىق مىندەتكە ادال بولعان قانشاما اقىنداردىڭ شىعارمالارى تۇگەلدەي جويىلىپ، تام-تۇم تامتىعى عانا وسى زامانعا جەتتى. ال كودەك بايشىعانۇلىنىڭ شىعارمالارىنىڭ تولىققا جۋىق ساقتالىپ بىزگە جەتۋى ۇلكەن ولجا.

"مەن ەدىم اقىن كودەك سۇمبەدەگى،

بار شىعار قۇدايانىڭ ءبىر دەگەنى.

بەلگىلى الىستاعى دۇشپانناندا

دوس جامان اڭدىپ جۇرگەن ىرگەدەگى.

ۇستالىپ كەيبىرەۋلەر كەتىپ جاتىر،

كەبەنەك كيگەن ادام ءبىر كەلەدى.

قاڭعىرىپ ورمەن قىرعا قاشقىن بولدىق،

كىسىدەي ءتۇسى كەتكەن تۇرمەدەگى.

ساناسام ءبىر اي ون كۇن بولعان ەكەن،

بەرى ءوتىپ شەكارادان "شۋ!"دەگەلى.

جارامدى مال پۇلىمدى قالماق الدى،

ونىڭ دا كەلەر مە ەكەن ءبىر كەزەگى.

بۇلدىرگى بۇلىنگەننەن الما دەگەن،

ايتقانى بۇرىنعىنىڭ شىن كەلەدى.

توقىعان كول جۇزىندەي دۇنيە تۇر،

ەل بولىپ قاي ۋاقىتتا گۇلدەنەدى"  - دەپ باستالاتىن  "ەل ارالاۋ"  داستانىندا اقىن ءوزى ايتىپ وتكەندەي، "شۋ" دەپ شەكارادان ءوتىپ كەتپەگەندە، مۇرالارى بۇگىنگى زامانعا وسى قالپىندا جەتەر مە ەدى، جەتپەس پە ەدى؟! ارينە جەتپەي قالعان اندەرى، جىرلارى، داستاندارى دا بار دەپ ەستيمىز. ون بەسكە تارتا اندەرى بولعان دەگەن دەرەك بار. سونىڭ ۇشەۋىن، تورتەۋىن تالماي ىزدەپ زەرتەپ، تىلەۋلەس قۇرمانعاليەۆ  كوپشىلىككە تاراتىپ ءجۇر.

قىزىل وكىمەتتىڭ قۇرىعىنان قاشىپ ورگە بارعانىمەن ول جەردە دە جاعداي بىردەن ءماز بولا كەتپەسە كەرەك.

" ...سۋىرشا جەردىپ قازى كىرىپ الىپ،

كەلىسىپ تۇرعان كەزى سۇردىڭ ەندى.

ءۇيدى سۋ الماسىن دەپ جاۋىن جاۋسا،

ەسىكتى ەڭىس جاقتان جىردىق ەندى.

وت جاعىپ ورتاسىنا كورىپ ەدىك،

كىردى دە كوزگە ءتۇتىن قۇرىدىق ەندى.

بۇنىمەن داۋرەن ءسۇرىپ بولمايدى دەپ،

قۇلجاعا مەش ىزدەۋگە جۇردىك ەندى.

مەشتى اكەپ گۇرىلدەتىپ جاققاننان سوڭ،

ازىراق كوڭىل شىركىن تىندىڭ ەندى، - دەپ سۋرەتتەگەنىنەن وندا بارعان ەلدىڭ جاعدايىن انىق كورۋگە بولادى.

...قاپالىق وسى جەردەن كەلدى باسقا،

ويلاسام تۇرمىسىمدى ءبىر كۇنى ەندى.

ەرۋلىك ءجونى كەلسە سۇرايىن دەپ،

ارالاپ قايتايىن دەپ ءبىر قۇرى ەلدى.

ناسىپكە نە ىلىنسە كورەتۇعىن،

جولى دەپ جانباعىستىڭ تۇردىم ەندى.

ۇراندى اتى شىققان جاقسىلاردى،

ارالاپ قايتايىن دەپ ءبىر-ءبىر ەندى.

قاسىما ءالىمبايدى ەرتىپ الىپ،

اتىما تاۋەكەل دەپ ءمىندىم ەندى..." - دەپ ارۋاقتى اقىن ول جاقتاعى البان مەن قىزايدىڭ اراسىنا بارعان سوڭ دا اقىندىق مىندەتىنەن جازباي، قازاقى جۇيەمەن ەل ارالاپ ولەڭ ايتۋىن جالعاستىرادى.

بۇل جاقا اقىن كودەك قاشىپ كەلىپ،

ارالاپ ەلى جۇرتىن كورگەلى ءجۇر.

مامپاڭ مەن اقالاقشى زاڭگىلەرىن،

قاباتتاپ ءبىر ولەڭگە تەرگەلى ءجۇر.

باس تارتپاي تۋراسىنان قويا بەرسەم،

ءسوزىمنىڭ شىعار ەدى كەرمەگى ءبىر، - دەپ جىرلاعانىنان-اق اقىننىڭ تەك ەرۋلىك سۇراپ، جانباعىستىڭ قامىمەن ەل ارالاماعانىن، اقيقاتىن ايتىپ، ەل سىنشىسى بولا بىلگەنىن كورەمىز.

شىندىعىن ايتۋ كەرەك، كودەك شىعارمالارى بىزگە سول قىتاي جەرىندەگى قازاقتاردىڭ جيناقتاپ توتە جازۋمەن باستىرعان كىتابىمەن جەتتى. ول كىتاپتىڭ جيناقتالۋىنا نۇرمۇقان اعا سىندى جاقسىلار  مۇرىندىق بولعان دەپ ەستيمىز. ارينە ونداي ۇلاعاتتى ءىس اتقارعان اعايىنعا ايتار العىس شەكسىز.

بۇل جەردە كودەك بايشىعانۇلىنىڭ اقىندىعى قىتاي جەرىندە قالىپتاستى ما دەگەن وي تۋماۋى كەرەك. باسىنا قۋعىن ءتۇسىپ تاعدىرى الاساپىرانعا اينالعان اقىن كوكىرەك، قىتاي جەرىندەگى تۇرعىن ەلدىڭ اراسىنا كىرگەننەن سوڭ ەركىن كوسىلىپ، ءوز مۇڭىن عانا ەمەس ەل مۇڭىن سۋرەتتەپ، ءوزىنىڭ دە سول سورلاعان ەلدىڭ ءبىرى ەكەنىن  ۇعىنا جىرلاپ توگىلگەندە، شىعارماشىلىق جولىنىڭ كەلەسى جاڭا بەلەسىنە شارىقتاي كوتەرىلە تۇسكەنىن ۇعىنا ءبىلۋىمىز كەرەك.

بايقاپ قاراساق كەڭەس وكىمەتىنە كودەك اقىننىڭ ولەڭدەرى عانا ەمسە، وزگەرمەيتىن قازاقى بولمىسى، قازاقى قاسيەتتى جۇيەگە ساي قالىپتاسقان اقىندىق كوزقاراسى ۇناماعان ەكەن. كوكەڭنىڭ "ون التىدا" سولداتقا الىنىپ، ودان قاشىپ كەلگەنى تۋرالى دا داستانى بار.

1916 جىلداعى ۇلتازاتتىق كوتەرىلىستى، ودان كەيىنگى جىلدارداعى بولعان وقيعالاردى، قالماقتان مال-جاندى داۋلاپ بارعان تۇرلىقوجا جانسەركەۇلىنىڭ  قىتاي اكىمشىلىگىمەن كەلىسسوز جۇرگىزگەن ديپلوماتيالىق ءساتىن بىلاي دەپ جەتكىزە جىرلايدى.

ون جەتiنشi جىلىڭا،

كەلدiم جاڭا اياڭداپ.

ەندiگi سوزگە، قۇلاق سال،

سويلەسiن كودەك بايانداپ.

تۇرلىقوجا جول شەكتi,

«ەلiمدi جيىپ الام – دەپ.

ۇرiككەن جۇرتتى قايتارىپ،

قونىسىنا سالام»، – دەپ.

 

قۇلجا دەگەن شارiدە،

قىتايدىڭ باسشى امبالى،

جىڭجۋشىعا جولىعىپ،

قولىنا الدى تامعانى.

جەرگiلiكتi ۇلىقتىڭ،

بولماۋ ءۇشiن جانجالى.

 

«بوسقىن ەلدەن تالانعان،

مال-مۇلiكتi بەر، — دەدi.

قاشقىن دا بولسا حالىق قوي،

وعان كوڭiل ءبول»، — دەدi.

 

ءسۇيدiن دەگەن قالادا،

«ەرلiگiمدi كور» دەدi.

ساباپ تورگە قالماقتى،

ايتقانىنا كوندiردi.

اۋدارىپ الىپ بورتە اتتى،

جانىنا حاۋiپ ءتوندiردi.

 

ۇسەيiنباي قاشقارلىق،

ىڭعايىندا ول ءجۇردi.

مىڭ امبى، سiبە قالىس بوپ،

سوزiنە سوندا سەندiردi.

سەكسەن تۇيە، سەگiز ات

ەل شىعىنىن ءوندiردi.

 

قاس، كۇنەس، تەكەس، جىرعالاڭ

ەردiڭ iسiن ەل بiلدi.

ءبارiن تۇگەل ارالاپ،

اقىلعا ەلدi كوندiردi.

قالجات، قورعاس، نارىنقول

شەگارادان وتكiزiپ،

جەرiنە ەلدi قوندىردى.

 

ايتىپ ايتپاي نە كەرەك،

اقىلى اسىپ ءجون بiلدi.

وپاسى جوق سۇم اجال،

ەسiل ەردiڭ قاپىدا،

وڭ ساپارىن سول قىلدى.

 

بارماق تiستەپ، سان ۇرىپ،

قالىڭ البان شۋلاپتى.

«اجال نەدەن بولدى» دەپ،

شاڭداتىپتى تۋلاقتى.

 

قاۋىپ قايدان دەمەڭiز،

قالماق دەگەن قۋ حالىق.

قاپىسىن تاۋىپ كەتiپتi,

ۇزەڭگiگە ۋ جاعىپ.

اداستىردى اڭعالدىق،

قۇر امالسىز شۋلادىق.

 

ءۇش كۇن سالىپ اراعا،

سۇمبەنiڭ ءوتiپ سۋىنان،

سول ۋدان ەر سۇلاپتى.

جەتكەنiندە جۇما كۇن،

جانسەركەنiڭ جانىنا،

ات جالىن قۇشىپ قۇلاپتى.

وسىنداي جولدى ءجۇرىپ وتكەن، ىشكى جان دۇنيەسى اقيقات قازاق جۇيەسىنە قۇرىلعان كونە ۇلاعاتتى اڭساپ، قازاقتىڭ باسىنا مىزعىماس باق-داۋلەتتىڭ ورناۋىن، ەلدىڭ ىرەسىنىڭ بۇتىندىگىن، بولمىستىڭ زاڭدىلىققا ساي تۇراقتىلىعىن ارمانداعان اقىننىڭ "جاساسىن" دەگەن ۇرانعا ەرىپ وزگەرمەۋى ارينە جاڭا ۇكىمەتكە ۇناماسى ايقىن. باسىندا "پاتشا قىسىمىنان قۇتىلدىق، تەڭدىك الدىق"  دەگەنگە  يلانعانىمەن،  كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇپكى باعىتىن اڭعارعان اقىن جۇرەك جالعاندىققا بارا المايدى.

"بۇل سابەت "جاسا" دەدى جاساتادى،

جاقسىلاردى قۋدالاپ تاس اتادى،

وتىز قويلى ورتاشا امان بولساڭ،

ساعاندا قۇيرىق باۋىر اساتادى", - دەگەن سياقتى شۋماقتار ەل اۋزىندا ساقتالعان. ءبىزدىڭ قاتتار  بۇنداي شۋماقتاردى ءبىر كەزدە سىبىرلاپ قانا ايتاتىن ەدى.

ۇلتتىق بولمىسقا ساتقىندىق جاساماي، اقىرىنا دەيىن اقىندىق ميسسياعا ادال بولىپ وتكەنى كودەك اقىننىڭ شوقتىعىن اسقاقتاتا ءتۇسىپ تۇر. قاشاندا ەلگە ارقا سۇيەگەن اقىن ارعى بەتكە وتكەن سوڭ دا "قاشىپ كەلدىم ەكەن" دەپ بۇعىپ قالماي ادىلەتتى جاقتاپ، اقيقاتتى ايتىپ وتەدى. سول قاشىپ بارعانىنا ء"بىر اي ون كۇن" وتكەن سوڭ-اق ەل ارالاپ ولەڭ ايتقان اقىننىڭ تەك جانباعىس كۇيتتەمەي ەل باسشىلارىن سىناۋى، باردى بارداي جوقتى جوقتاي ايتۋى ناعىز اقىنعا عانا ءتان مىنەز.

"بايباتشا، ۇسەن ساعان ايتارىم بار،

ويىڭ جوق ەلگە ۇلگى بەرسەم دەگەن.

ۇرلىق، زورلىق كاسىپتىڭ ءبارى سەندە،

جاعدايىن ەل ءىشىنىڭ كورسەڭ دەپ ەم.

 

ەلىڭدى ءتورت جىل ءوتتى سۇراعالى،

تاۋسىلىپ كەدەي كەپشىك ءجۇر امالى.

بوزىمعا بۇتا عۇرلى پانا بولماي،

ءبىر تۇمەن اقىرەتتەن جىلادى ءانى.

اۋەزحان، جاقىپبەردى شىراعىم-اي

سامۋدىڭ بايلاۋىندا قۇلاعانى.

جارالى جاۋدى اياعان بولار دەگەن،

ءتۇسىرىپ سەنى قولعا سىناعانى.

جاساڭباي، ابدىراقپان، ۇسەنمەنەن،

قىتايدىڭ پارەسىنە قۇلاعانى.

ور قازساڭ كەڭىرەك قاز دەگەن ءسوز بار،

اقىرىڭ ەرتەڭ ءتۇبىڭ سۇرالادى",  - دەپ اشىنا بەتكە ايتىپ جىرلاۋى وعان دالەل.

كودەك مۇراسىنىڭ ەلگە ورالۋى قارساڭىندا بۇل جاقتاعى ەل دە قاراپ قالماي، اعايىن تۋىس باس بولىپ ۇيىمشىلدىقپەن قارسى الدى. نارىنقول اۋدانىنداعى اقىننىڭ تۋعان جەرى سۇمبە سەلولىق وكرۋگىندەگى  قىزىلشەكارا ورتا مەكتەبىنىڭ اتى كودەك بايشىعانۇلىنىڭ اتىنا بەرىلدى. سول جيىن-توي كەزىندە قولىنا تيسە كەرەك، اكەم ۇيگە كودەكتىڭ  توتە جازۋىمەن باسىلىپ شىققان كىتابىن اكەلدى.

اكەم ايتباي ءابدىرايمۇلى توتە جازۋعا دا، كريليتساعادا جەتىك،  ورىس تىلىندە  اۋىز ەكى تازا سويلەيتىن كىسى ەدى.  قازاقتىڭ كونە قيسا-داستاندارىن جاتقا سوعىپ، ەرتەگى ەتىپ بىزگە ايتىپ بەرىپ وتىرار ەدى جارىقتىق.

اكەم كىتاپتى اكەلدى دە، "كوكەڭنىڭ ولەڭدەرى"- دەپ داۋىستاپ وقي باستادى. قانداي اسەر العانىمدا انىق ەسىمدە جوق، جاستاۋ، اڭعىرتتاۋ شاق... ولەڭ باۋرادى ما، الدە ءبىر تىلسىم كۇشتىڭ اسەرى مە،  توتە جازۋ وقي المايتىن بولعاندىقتان، اكەمە داۋىستاپ وقىتىپ جەكە داپتەرگە  ءبىراز ولەڭدەرىن ءتۇسىرىپ الدىم.  ول قول جازبام ءالى ساقتاۋلى، كەيىن كودەكتى ۇعىنىپ، زەردەلەي باستاعان كەزىمدە كومپيۋتەرگە  تۇسىرىپ قايتالاپ وقىپ، ءبىر تالايىن جاتتاپ ايتىپ ءجۇردىم.

ەسەيىپ، قولعا دومبىرا ۇستاپ جەرگىلىكتى جەردە ونەر ورتاسىنا  ارالاسا باستاعانىمدا، كودەكتىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن ولەڭ-جىرلارى قازاقى قاسيەت پەن البان ەلىنىڭ باسىنان وتكەن تاريحقا قانىعۋىما باستى باعدارشى بولدى دەسەم ارتىق ايتپاعان بولار ەدىم.

كودەكتىڭ شىعارماشىلىعى مەنى كونەگە جەتەلەپ، جىر داستانداردىڭ سىرىنا ۇڭىلۋگە ۇيرەتتى. اۋداندىق، وبلىستىق  اقىندار ايتىسىنا ءتۇسىپ، جۇلدەلى ورىندارعا يە بولعان كەزدەردە دە، قازاقى زاڭدىلىقپەن كودەك اقىننىڭ ارۋاعىنا سىيىنىپ جۇرەتىنمىن.

اكەم «يعاي»  دەپ باستاپ  ءبىر اۋەندەر ايتىپ جۇرەتىن، ءوزى قازاقى قارا ولەڭگە جۇيرىك ەدى.  سول اۋەندەرىنىڭ ىشىندە بىرەۋىنە سالىپ، "يعايعا باسادى ەكەن وردەگى البان" دەپ كودەكتىڭ ولەڭىن تەربەتىپ وتىراتىن. مەن ول ماقامعا ەرەكشە دەن قويىپ ءجۇردىم، ۇيرەنىپ، وزىمشە قۇبىلتىپ رەتى كەلگەن جەردە دومبىراعا قوسىلىپ "كودەك اقىن بىلاي دەگەن ەكەن "دەپ ايتىپ قالىپ  تا جۇرەتىنمىن.

ءبىر كۇنى سول  ماقامدى تەگىستىكتە ءبىر قاريانىڭ اۋزىنان ەستىپ قالدىم دا، "بۇل قايدان كەلگەن اۋەن" دەپ  سۇرادىم.  (وكىنىشكە وراي ول قاريانىڭ اتىن ۇمىتىپ قالىپپىن. ۇرپاقتارى سول تەگىستىك اۋىلىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇرادى. ىندەتىپ دەرەگىن تابۋ قيىن دا ەمەس).

"بۇل اقىن كودەكتىڭ اۋەنى» دەپ  بۇرىن ۇلكەندەر  ايتىپ جۇرەتىن اۋەن عوي" دەدى.

ءيا، كودەك ولەڭىن  ءبارىن دەرلىك اۋەنمەن ايتقان ەكەن عوي دەگەن وي ساپ ەتە قالدى.  ىشكى جان دۇنيەمدە ءبىر تەربەلىس ويناپ وتكەندەي بولىپ، ارقا باسىم شىمىرلاي جونەلىپ بارىپ باسىلدى. بالكىم ارۋاقتىڭ قولداعانى  دەگەن وسى شىعار.  سودان باستاپ كودەك شىعارمالارىنا دەن قويىپ قىر-سىرىنا ۇڭىلە باستادىم. وكىنىشتىسى سول، اڭىزعا اينالعان اقىن تۋرالى توگىلتىپ دەرەك ايتاتىن كىسىلەر ومىردەن وزىپ كەتكەندە قيمىلداعان ەكەنمىن. جۇرگەن جەرىمدە كودەك تۋرالى بىلەتىن كىسىلەر بولسا اڭگىمەلەسىپ ءجۇردىم، الايدا تۇششىمدى دەرەك تىم از.  تەك اكەم ول كىسىنى سول "قاش-قاشتىڭ"  كەزىندە 7-8 جاسىندا كورگەنىن ايتتى. اكەمنىڭ اكەسى مەنىڭ تۋعان اتام ءابدىرايىم كوكەڭمەن زامانداس ەكەن. كودەك ەل ارالاپ ءجۇرىپ  ءبىزدىڭ اۋىلعا ءتۇسىپتى. ءبىزدىڭ اۋىل ول كەزدە قىتاي جەرىنە  قاشىپ بارىپ شوشالا-قوس تىگىپ وتىر ەكەن. «اقىن كەلدى» دەپ  مال دەگەننەن قالعان جالعىز ەشكىنى سويىپ قوناق ەتىپتى. ول وقيعا تۋرالى كودەك اقىن ءوزىنىڭ «ەل ارالاۋ» دەگەن داستانىندا:

«تىگۋلى ۇيدەن ءۇمىتىم ۇزىلگەندە، 

شوشايعان ارالادىم قوستىڭ ءبارىن»، - دەپ ولەڭ ايتىپ وتەدى.

سول داستانىنداعى:

«ۇسەن مەن ابدىلداعا جولىقپادىم،

ادەتىن مۇنداعى ەلدىڭ ءبىلدىم ەندى.

الباننىڭ ۇرىكپەگەن ءتۇرى مىناۋ،

زامانعا نە بولعانىن كىم بىلەدى.

وزىمدە ات شاپانداي ايىبىم تۇر،

بۇل جاققا پۇل جينا دەپ كىم جىبەردى.

مۇندا كەپ تىشقاق لاق سويىپ جەمەي،

ولەڭدى سول سەبەپتى قىلدىم ەندى.

اقىن دەپ ەشكى سويىپ قوناق ەتتى، 

قاشقىن ەل تۇرعىن ەلدەن نۇرلى كەلدى» دەگەن ءسوزى دە وسىعان كۋا .

"كودەك ولەڭ ايتار الدىندا  ءبىر ءسۇت پىسىرىمگە جۋىق ۋاقىت كومەيىنەن ىڭىلداپ وتىرادى ەكەن، ول كەزدە "ولەڭ شاقىرىپ وتىر" دەپ ەشكىم مازالامايدى ەكەن، سوسىن بارىپ ولەڭدى توگەدى ەكەن.  شارىقتاپ جىرلاعاندا ەسىكتەن تورگە، توردەن ەسىككە  وتىرعان بويى جىلجىپ بارىپ كەلىپ وتىرادى ەكەن. « اۋ» دەپ باستاعاندا كومەيى ۇلكەيىپ  كەتەدى  ەكەن»، - دەپ ايتۋشى ەدى اكەم مارقۇم.

وسى تەكتەس اڭگىمەنى كەيىن  جولىقتىرعان كونە كوز قارتتاردان  دا كوپ ەستىدىم. ءانشى تىلەۋلەس قۇرمانعاليەۆتىڭ ءان قورىنداعى كودەكتىڭ «قىزداراۋ يعاي» دەگەن ءاننىڭ قايىرماسى:

«تال موينىن تالاي قىزدىڭ تالدىرعالى،

كوكەڭنىڭ قولىندا تۇر بالدىرعانى» - دەپ كەلەدى.

قىدىرىپ كەلگەن، توركىندەپ كەلگەن نەمەسە تويىنا تۋىستارىن شاقىرا كەلگەن – قىز-كەلىنشەكتەر تۇسكەن ۇيگە اقىندى ارنايى قولقالاپ شاقىرىپ ەسىكتەن تورگە جىلجىپ سالاتىن ءان-جىرلارىن، ونەرىن تاماشالاتادى ەكەن. كودەك اقىن ءان سالا وتىرىپ جىلجىعاندا قىزدار توردەن ەسىككە، ەسىكتەن تورگە  جەتكەنشە قاراپ مويىندارى تالادى ەكەن ، "تال مويىنىن تالاي قىزدىڭ تالدىرعالى" دەپ اقىن سول ءساتتى انىنە قوسقان دەيدى اڭىز.

شىن مانىندە كودەك تاريحي تۇلعا، اڭىزعا اينالعان كىسى.

مەنىڭ تۇيگەنىم كودەك كۇيرەۋىك، سارىنعا تىم سالىنباي، جالعان ماداق جاساندى ۇرانعا دا ەلپىلدەپ ەرمەي، بولعان جاي، وتكەن وقيعا، وزگەرگەن زامان تۋرالى قاز قالپىندا ايتىپ « اقىن ەل سىنشىسى» دەگەن  كونە قازاقى اقىندىق ونەرگە سوڭعى دەمى قالعانشا ادال بولا العان اقىن.

جەكە باسىن ءسوز قىلىپ، ءوز مۇڭىن كۇيتتەمەي  قازاقى جۇيەگە ءتان اقىندىق تۇعىردى الاسارتپاي وتكەنىنە بۇگىنگى «رۋحاني جاڭعىرتۋ تۇرعىسىندا» نازار اۋدارىلسا  اقيقاتتىڭ ۇشى كورىنگەن بولار ەدى.

كودەكتى قازاقتىڭ قاسيەتتى  كونە جۇيەسىمەن  زەرتتەگەن ادام، ەلدىڭ كىم ەكەنىن، ەلدىك جۇيەنىڭ نە ەكەنىن، ول جۇيەدە اقىننىڭ ورنى قالاي بولعانىن بىلگەن بولار ەدى.

قازاقى جۇيە قولدى بولعان  كەڭەستىڭ جاڭا زامانى كەزەڭىندە ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «كوكە مىنا جاڭا زاماندى ماقتاپ ءبىر ولەڭ شىعارىڭىزشى» - دەگەن حاتىنا «مەن جاڭا زاماننىڭ ولەڭشىلەرى سياقتى جازا المايمىن عوي» دەپ كەسىمدى جاۋاپ بەرىپ حات جازىپتى دەگەن اڭگىمە بار.

قازاقتا  "ۇيالماعان ولەڭشى بولادى» دەگەن ماتەل بار ەكەنىن بىلەمىز. ەگەر ولەڭشى دەگەن كىم، اقىن دەگەن كىم  جىراۋ شە،  قاي بيىكتىكتە، مىندەتتەرى قالاي بولعان؟" دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەگەن  بولساق  اقيقاتقا جاقىنىراق كەلگەن بولار ما ەدىك...

 "بايقۇرمان قوسقۇلاقتىڭ مامپاڭى  ەكەن،

ۇيىنە قوناق قىلدى ەرتىپ بارىپ.

"كەلىپتى ەل سىنشىسى كودەك"- دەدى

حابارلاپ قاراجوندى جىيىپ الىپ", -  دەپ جىرلايدى  كوكەڭ  "ەل ارالاۋ" دەگەن ولەڭىندە

بايقۇرمان  مامپاڭ بەكەرگە ەلدى جيىپ «ەل سىنشىسى» دەمەسە كەرەك...

كوكەڭنىڭ كوزىن كورگەن قارتتاردى ءبىز كورىپ ۇلگەرمەدىك.  ەل اۋزىنداعى دەرەك تىم از. الايدا جان-جاقتى ۇڭىلگەن ادامعا اقىننىڭ ارتىنا تاستاعان مۇراسى از دەرەك ەمەس. جەتە زەردەلەگەن ادامعا، قولدى بولعان، ءۇزىلىپ ەلەسكە اينالعان قازاقى بولمىستىڭ ءتۇپ نۇسقاسى كودەكتە قىلاڭ بەرىپ تۇر.

ءبىز كودەك شىعارماشىلىعىن زەرتتەگەن كەزدە  تۇلعانىڭ جەكە باسىن عانا ەمەس، قازاقى بولمىستى زەرتتەسەك ابزال بولماق. سەبەبى "ەل سىنشىسىن" ەلدەن ءبولىپ قاراۋ مۇمكىن ەمەس.

سانسىراپ ەكى كەلىپ، ەسى كەتىپ

ورىسقا قاراعان  ەل مۇڭلى كەلدى

ۇيىتقىلى بايدىڭ ءبارى توزىپ كەتتى

ۇزىلمەي كەلە جاتقان شىنجىر ەدى

سولاردان ايىرىلعان سوڭ قايران ەلىم

كەتتى عوي توز-توز بولىپ ءجۇنجىپ ەندى

ەل بولماي وسى بويدان كەتەر مە ەكەن

قولىنا تيمەي تىزگىن،شىلبىر ەندى

 تۇتىنى تۇمان بولعان قايران البان

كەيىنگى نە بولادى تىرلىگى ەندى, - دەگەن  بىر شۋماعىنىڭ ءوزى اقيقات زاڭدىلىققا قۇرىلعان قازاقى قاسيەتتى جۇيەنىڭ بولعانىن، سول جۇيەدەن ايىرىلعان سوڭ نە بولعانىن بەينەلەپ كورسەتىپ-اق تۇر.  تەك قانا البان ەمەس، قازاقتىڭ بولمىسى شاتقاياقتاپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. "ونى بىلەتىن بالا قايدا" دەمەكشى، بۇگىنگى ءوز بولمىسى وزىنە جات كوسموپوليت ۇرپاق نە دەپ نە قويارىن ۋاقىت كورسەتەدى.

ءبىز پاقىردىڭ قولىنان كەلگەنى نۇرلان ابدىبەكوۆ باس بولىپ، امان مانجۋەۆ دەمەۋشىلىك جاساپ مارات جايناقوۆ ۇيىمداستىرۋعا ات سالىسىپ جيناقتاپ قازاقستاندا باستىرعان «قايتەيىن جالعان دۇنيە» اتتى جىر جيناعىنىڭ كوپشىلىككە تاراۋىنا ارالاسىپ، ناسيحات جۇرگىزگەن بولدىق.  ازدى كوپتى شىعارمالارىن ماقامعا سالىپ ەل اراسىندا تاراتىپ ايتىپ ءجۇرمىز. اكتەر دارحان دايىربەكوۆ ء"سابيت ورازباەۆتان ۇيرەندىم" دەپ ءبىر ماقام ايتىپ ءجۇر. كودەكتىڭ "البان تاريحى " داستانىن سول ماقامعا سالعان ەكەن ۇيلەسىپ اق كەتىپتى. ءسابيت ورازباەۆ "بۇل ماقامدى مەن جەتىسۋ اقىنىنان ۇيرەندىم" دەگەن بولاتىن دەيدى دارحان.

بار ءال، جوق جايمەن اقىن كودەككە ەلىكتەپ ءان جىر قالىپتاپ جۇرگەن دە جاعدايىمىز بار. قىزدى- قىزدىمەن:

"جىگىتكە ۇيدە جاتقان اتاق قايدا،

ەل كەزىپ ءدامىن تاتتىم ءتۇرلى جەردەن.

ساتىلاپ جۇرت الدىندا سويلەپ كەتسەم،

ءسوزىمدى تالاي ادام ۇلگى كورگەن.

كودەكتىڭ كونە جولىن جالعاسىن دەپ،

البانعا مەن سياقتى ۇلدى بەرگەن", - دەپ سالدىق ءبىر كەزى كەلگەن جەردە. بۇل شۋماقتى ايتقان كەزىمدەگى وي، ءوزىمدى ماداقتاۋ ەمەس. وسى بولماشى شۋماقتى تىڭداعان كەزدەگى ەلدىڭ كوڭىل كۇي اڭعارى ەدى. ول قوشەمەتكە تولى كوڭىل-كۇيدەن شىعارعان قورىتىندىم، اتاققۇمار، مانساپقورلىقتان ادا، كودەكتەر ۇستاعان قاسيەتتى جولمەن ءجۇرىپ، ەل سىنشىسى بولا بىلەتىن اقىن تۋىلار بولسا ەل قاشاندا تىڭداۋعا، ۇعىنۋعا، سىنىنا قۇلاق اسۋعا دايىن ەكەن. بىزدىكى ەندى "يت جوقتا شوشقا ۇرەدى قوراعا، بي جوقتا قۇل جۇرەدى جوراعانىڭ" كەرى بولسا بولار، بولاشاقتا مۇقاعالي ارمانداعان ناعىز اقىن بالكىم سول كونە سۇرلەۋمەن جۇرەتىن شىعار.

قازاق ەلى "رۋحاني جاڭعىرۋعا" دەن قويعان كەزەڭدە كەمىمىزدى تۇگەندەپ، كەتىگىمىزدى بۇتىندەۋ ءۇشىن كونەدەن بىزگە جەتكەنى سوناۋ سارى-شۋاشتان باستاپ، كودەك ، شالتاباي، البان-اساندار قالىپتاستىرعان، كەشەگى شارعىن، قاسەن، ورازالىلار جالعاستىرعان ۇلى جولدى جاڭعىرتىپ جالعايتىن ۇرپاقتار ءوسىپ ۇلتىنا، ەلىنە قىزمەت جاساسا رۋحانياتقا قوسىلعان مول ۇلەس بولار ەدى. ول ءۇشىن جۇيەلى جۇمىستار اتقارۋ كەزەكتەگى ماسەلەلەردىڭ الدىڭعىسى بولۋى كەرەك.

"كودەك بايشىعانۇلىنىڭ ەكىنشى كىتابى باسىلۋعا دايىن", – دەپ نۇرلان اعا ابدىبەكوۆ سۇيىنشىلەگەلى دە ءبىرتالاي ۋاقىت بولدى. كودەك بايشىعانۇلىنىڭ اندەرىن جىرلاپ، زەرتتەپ، زەردەلەپ جۇرگەن ءبىزدىڭ زامانداستارىمىز دا بارشىلىق. ول توپتىڭ باسىندا تىلەۋلەس قۇرمانعاليەۆ، رامازان ستامعازيەۆتار تۇر.

ال ءوز باسىم اقىننىڭ 125 جىلدىعىنا وراي العاش كىتابى باسىلىپ م. اۋەزوۆ اتىنداعى دراما تەاتردا اتالىپ وتىلگەن كەزدە كوكەڭنىڭ «بەسىك جىرى» ولەڭىنەن ءۇزىندى الىپ كومپوزيتور قانات يبراگيموۆقا ارنايى تاپسىرىس بەرىپ اقىلداسا وتىرىپ ءانىن جازعانبىز.  زاماناۋي وڭدەپ، ورىنداپ ءجۇرمىز. ەفيرگە دايىن.  ساتى تۇسسە شىرقالار كۇنى الىس ەمەس دەپ ويلايمىن. بۇل دەگەنىمىز كودەك بايشىعانۇلىنىڭ شىعارماسى كونە مەن جاڭانىڭ جالعاۋى بولا الاتىنىنىڭ دالەلى. اقىن مۇقاعالي اقىن كودەكتىڭ جيەنى ەكەنىن ەسكەرسەك «جىگىتتىڭ جاقسى بولماعى ناعاشىدان» دەگەن ماتەلدىڭ تەگىن ايتىلماعانىن كورەمىز. بولمىسىنان قاسيەت قاشپاعان رايىمبەكتەي اۋليە-باتىر شىققان جەردىڭ  ۇرپاعىنىڭ، ياعني اق يىق مۇقاعاليدىڭ تەكتىلىگى مەن تالانتىنا كەسىر تيگىزبەي ناعاشى جۇرتى رەتىندە اقپاراتىن ەسەلەي بىلگەن اتانىڭ بولمىسىنا مىڭ العىس.

ال ەندى بيىلعى جىلدىڭ جەتىستىگى - وبلىس ورتالىعىندا وتكەن « بايتەرەكتى وردام - باس وردام» اتتى جىرشى-جىراۋلار كونكۋرسىنا اقىن كودەك بايشىعانۇلىنىڭ «ەل ارالاۋ» داستانىن الىپ بارىپ جۇلدەلى  ورىندى يەلەندىم. گاللا كونتسەرتكە ارنايى قاتىستىرىپ داستاننان ءۇزىندى ورىنداتتى، كوپشىلىك جىلى قولپاشتاپ قابىلدادى. كودەك داستانى قارتتاردىڭ اۋىزىمەن جەتكەن ماقاممەن جەتىسۋ ساحناسىندا تۇڭعىش ورىندالدى. "كودەك مەنىڭ - ءپىرىم" دەسەم دەپ بولادى. ءيا، ءپىرىم دەپ ايتىپتا ءجۇرمىن. ارۋاعى تىكتەلە بەرسىن! قولداي بەرسىن!

اتالاسپىز، ۇرپاعىنىڭ ءبىرىمىن، "مەن ءوزىم ايت ەلىمىن سۇمبەدەگى" دەپ جىرلاعان اقىنمەن جەرلەسپىن دە. مەندە سول اقىن كودەك بايشىعانۇلى تۋعان سۇمبە اۋىلىنىڭ تۋماسىمىن. ارۋاقتى اقىننىڭ ءپىر بيىكتىگىمەن، قولداۋىن كوتەرە الاتىن قاسيەتكە يە ۇرپاق بولساق ءالى تالاي كودەك كوتەرىلگەن بەلەستەرمەن تابىسارمىز. ءتاڭىرى جولدى وڭداپ، ارۋاق قولداپ كودەك اقىننىڭ ارۋاعى تىكتەلگەن ۇستىنە تىكتەلىپ تۇعىرى بيىكتەي بەرسىن.

بيىل اقىننىڭ تۋعانىنا 130-جىل. كونەدەن ءسوزى جەتكەن، قاسيەتتى  قازاق جۇيەسىندەگى اقىندىق ميسسياعا اياعىنا دەيىن ادال بولا بىلگەن، مىنا زاماندا قاداۋ-قاداۋ بولسادا  جوقتاۋشىسى بار، ارتىندا ۇرپاعى قالعان كودەك بايشىعانۇلى باقىتتى اقىن.

سەرىك سۇيىندىك

Abai.kz