رەسەي تاريحشىلارىنىڭ ايتۋىنشا، حازارلار VI عاسىردا قازىرگى داعىستان ايماعىندا وتىرعان، سول عاسىردا يران پاتشاسى حوسروي انۋشيرۆان ولاردىڭ تۇتقىن بولعان ءبىر توبىن قازىرگى ازەربايجان اۋماعىنا قونىستاندىرعان. سودان كەيىن VII عاسىردا (626 جىلى) ءتبيليسيدى باسىپ العان «قىسىق كوز ءارى جالپاق بەت تۇركىلەر» – داعىستاننان بارعان حازارلار قازىرگى داعىستاندا حازار قاعاناتىن قۇرعان، ونىڭ قۇرامىنا ءبىزدىڭ باتىس قازاقستان ايماعى دا ەنگەن. ورىستار وسىلاي دەيدى! شىنايىلىعىن باتىس عالىمدارى عانا ەمەس، ورىستىڭ اكادەميك بارتولد ءتارىزدى ۇلى عالىمدارى دا مويىنداعان اراب تاريحشىسى يبن ءال اسير دەرەكتەرى بولسا، حازارلار تاريحىنىڭ مۇلدە باسقاشا ەكەنىن ايعاقتايدى.

«ۆو دني ەگو (كوباد، پراۆيل 489-531 گ) ۆىستۋپيلي حازارى ي ۆتورگليس ۆ ەگو سترانۋ ي دوشلي دو ديناۆەرا. ي پوسلال كوباد پروتيۆ نيح ۆوەناچالنيكا، ودنوگو يز سۆويح ۆەليكيح ۆوەناچالنيكوۆ، ۆو گلاۆە دۆەنادتساتي تىسياچ. ي ۆستۋپيل ون ۆ سترانۋ اررانا ي زاۆوەۆال تو، چتو مەجدۋ رەكوي، يزۆەستنوي ارراس دو شيرۆانا. ۆسلەد زا تەم، كوباد دۆينۋلسيا زا نيم ي پوسترويل ۆ اررانە گورود بايلاكان ي گورود باردا’ۋ، گلاۆنىي گورود ۆسەگو كرايا، ي درۋگيە. ا حازارى وستاليس (تام). زاتەم ون پوسترويل پرەگرادۋ اللانا مەجدۋ وبلاستيۋ شيرۆانا ي ۆوروتامي اللانا. ي پوسترويل ناد پرەگرادوي منوگو گورودوۆ، كوتورىە بىلي رازرۋشەنى پوسلە پوسترويكي باب-ال ابۋابا...» دەلىنگەن يبن ءال اسير جازباسىندا. مۇندا كوباد بيلەگەن زاماندا (489-531 جىلدار) حازارلاردىڭ يرانعا باسىپ كىرگەنى ايتىلادى. ول كەزدە يران مەن ەفتاليدتەر ءجيى قاقتىعىسقان، ەفتاليدتەردىڭ وتانى قازىرگى تۇركىمەنستان ايماعى ەكەنى بەلگىلى. حازار – قازىرگى تۇركىمەندەر قۇرامىنداعى ۇلكەن تايپا.

ەفتاليدتەر سول عاسىرلاردا اۋعانستان اۋماعىن دا بيلەدى. ونداعى حازارەي حالقى سول زاماندا قازىرگى تۇركىمەنستان ايماعىنان بارعان حازار تايپاسىنان قالىپتاسقان (جەرگىلىكتى پۋشتۋن، داري حالىقتارى ىقپالىمەن كەيىن جارتىلاي يران ءتىلدى بولىپ كەتكەن). وسى دەرەكتەر حازارلاردىڭ قازىرگى تۇركىمەنستان ايماعىنان شىققانىن ايعاقتايدى. ياعني، يرانعا باسىپ كىرگەن حازار تايپاسى قازىرگى تۇركىمەنستان ايماعىنان شىققان. كوباد ولارعا مىقتى قولباسشىسىن ۇلكەن اسكەرىمەن جىبەرگەنىن، سوسىن يران اسكەرى ارران ايماعىنا، ياعني زاكاۆكازەگە باسىپ كىرگەنىن ايتادى يبن ءال اسير (اراكس وزەنى مەن شيرۆان ايماعى اراسىن جاۋلاپ العان). كوباد سول جەرلەردە شەكارالىق بەكىنىس قامالدار سالدىرعانىن، ول بەكىنىستەردىڭ كەيىن ءال باب قالاسى سالىنعان زاماندا بۇزىلعانىن جانە حازارلاردىڭ زاكاۆكازەدە قالىپ قويعانىن جازادى. ونىڭ «ا حازارى وستاليس (تام)» دەۋى حازارلاردىڭ اۋەلدە ول جەردىڭ حالقى ەمەسىن، ياعني يران جەرىنە كاۆكاز ايماعىنان بارماعانىن، كەرىسىنشە وزگە ايماقتان بارىپ زاكاۆكازەدە قالىپ قويعانىن مەڭزەگەنى. كوباد قازىرگى تۇركىمەنستان ايماعىنان يرانعا كەلگەن حازارلاردى باعىندىرىپ، ولاردى زاكاۆكازەنى باسىپ الۋ جورىعىندا قولدانعان دەگەن ورىندى. قالاي بولعاندا دا، يبن ءال اسير حازارلاردىڭ قازىرگى ازەربايجانعا VI عاسىردا يران جەرى ارقىلى بارىپ ورنىققانىن ايقىن كورسەتەدى. عالىمنىڭ «اراكس وزەنى ارالىعى مەن شيرۆانعا دەيىن»،  «كوباد وندا بايلاكان مەن بارداۋ قالالارىن سالدى»، «ال حازارلار (سوندا) قالدى» دەگەن دەرەكتەرى ول ايماقتىڭ قازىرگى ازەربايجاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىس ولكەسى ەكەنىن ايعاقتايدى.

الايدا رەسەي عالىمدارى ادەتتەرىنشە دەرەكتەردى ءوز قاجەتتەرىنە قاراي بۇرمالاپ تۇسىندىرەدى. ولار: «حازارلار 556 جىلدارى ساۆير اسكەرى قۇرامىندا داعىستاننان بارىپ يراندى شابۋىلدادى، ولاردى جەڭگەن حوسروي حازارلاردىڭ ءبىر بولىگىن زاكاۆكازەگە قونىستاندىردى» دەپ تۇسىندىرەدى. وسىلايشا كوباد بيلەگەن زاماندا بولعان وقيعا (523 جىل) مەن ونىڭ بالاسى حوسروي انۋشيرۆان زامانىنداعى وقيعانى (556 جىل) ءبىرتۇتاس كورسەتۋگە تىرىسادى (اراسى – 33 جىل). شىندىق ولاي ەمەسىن مىناۋ دەرەكتەر ايعاقتايدى: كوباد پاتشا 531 جىلى قايتىس بولادى (VI عاسىر باسىندا), ورنىنا ۇلى حوسروي انۋشيرۆان وتىرعان (531-579 جىلدارى). يبن ءال اسير سول حوسروي انۋشيرۆان زامانىندا ابحاز، باندجار، بالاندجار دەگەندەر يران ەلىنە جورىق جاساعانىن، ولار اۋەلى ارمەنيانى باسىپ العانىن بىلاي باياندايدى: «ي سوبراليس ابحازتسى ي باندجار ي بالاندجار س تسەليۋ (ناپاست) نا ەگو (حوسروي انۋشيرۆان، پراۆيل 531-579 گ) سترانۋ ي ناپراۆيليس ۆ ارمينيۋ، چتوبى ناپاست نا ەە جيتەلەي، ا پۋت (تۋدا) بىل لەگكيم. ي دال يم (حوسروي) ۆرەميا (دو تەح پور), پوكا وني نە ۋگلۋبيليس ۆ سترانۋ. ي پوسلال پروتيۆ نيح ۆويسكا ي وني سراجاليس س نيمي ي ۋنيچتوجيلي يح، زا يسكليۋچەنيەم دەسياتي تىسياچ چەلوۆەك، كوتورىە بىلي ۆزياتى ۆ پلەن ي پوسەلەنى ۆ ازەربايدجانە».

تاريحشىلاردىڭ پىكىرىنشە، يران جەرىنە شابۋىل جاساعان – ساۆير اسكەرى جانە بۇل وقيعا 556 جىلى بولعان. يبن ءال اسير جازباسىنىڭ ورىسشاسىندا ابحاز، باندجار، بالاندجار دەپ كورسەتىلگەندەر ساۆير پاتشالىعىنداعى حالىقتاردىڭ اتاۋى، ولاردىڭ ارابشا تۇپنۇسقاداعى اتاۋلارى ابحاز، جۋرجان، اۆار نەمەسە الان نەمەسە قۇمىق بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى، ساۆير پاتشالىعىنىڭ ءوز حالقى – جۋرجاندار (جۋجان) جانە ول ايماقتا الان، ابار، ابحاز، قۇمىق تايپالارى مەكەندەگەنى ءال ماسۋدي دەرەكتەرىنەن ايان. قالاي بولعاندا دا، ولاردىڭ اراسىندا حازار دەگەن ۇلت جوق (ات-تاباراني مەن پروكوپي دەرەكتەرىندە دە ولاردىڭ اراسىندا حازارلار بار ەكەنى جازىلماعان). ياعني، 556 جىلى يرانعا شابۋىل جاساعان ساۆير اسكەرى قۇرامىندا حازارلار بولماعان. يرانعا ارمەنيا ارقىلى شابۋىلداۋلارى ساۆيرلەردىڭ تبيليسي ايماعىنان شىققانىن بايقاتادى (حازارلار قازىرگى ازەربايجاننىڭ شىعىس-وڭتۇستىگىنە ورنىققانىن ايتتىق). حوسروي ولاردى (ساۆيرلەردى) قىرعىنعا ۇشىراتىپ، امان قالعان ون مىڭ ادامدى يرانداعى ازەربايجانعا قونىستاندىرعان. ول تۇستا قازىرگى يرانداعى وڭتۇستىك ازەربايجان ولكەسى «ازەربايجان» دەپ اتالعانى، ال قازىرگى ازەربايجان مەملەكەتى ايماعى «ارران» دەپ اتالعانى ءمالىم. سولاي ەكەنىنە يبن ءال ءاسيردىڭ مىنا ءبىر دەرەگىدە كۋا: «سوبراۆ منوگو سرەدستۆ ي ۆوينوۆ، ون پوشەل نا ازەربايدجان, كوتورىم ۋپراۆليال توگدا كۋرد دايسام. سوبراۆ ۆويسكا، دايسام ۆستۋپيل ۆ ۆوينۋ س لاشكاري، نو بىل وبراششەن ۆ بەگستۆو، پوسلە چەگو لاشكاري زاۆلادەل ەگو وبلاستيامي، كرومە اردەبيليا، ستوليتسى ازەربايدجانا, جيتەلي كوتوروگو وتكازاليس سداتسيا». ازەربايجان يرانداعى ايماق ەكەنىن، اردەبيل ونىڭ ورتالىعى بولعانىن كورەمىز. ياعني، حوسروي ون مىڭ ادامدى يرانداعى ازەربايجان ولكەسىنە ورنالاستىرعان، ال قازىرگى ازەربايجان مەملەكەتىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا حوسرويدىڭ اكەسى زامانىنان حازارلار وتىرعان بولاتىن.

وسى سوعىس ناتيجەسىندە ساۆير پاتشالىعى قاتتى السىرەپ، كوپ ۇزاماي تولىق جويىلدى. ال حالقى قازىرگى گرۋزياداعى كىشى كاۆكاز تاۋىنا كەتىپ امان قالعان. ويتكەنى، گرۋزين-ورىس تاريحشىلارى پروكوپي دەرەگىندەگى يۆير (ساۆير) ەلىن گرۋزيا كنيازدىگى دەپ تانيدى جانە گرۋزيندەردىڭ اۋەلدە جۋرزان دەپ اتالعانى ءمالىم. ساۆير يمپەرياسىن ورناتقان گۋنن بيلەۋشىلەرى جانە ساۆيرلەر كاۆكازعا ءىV عاسىردا ءبىزدىڭ دالامىزدان بارعانى بەلگىلى. سول جۋجان قاعاناتى زامانىندا كاسپي تەڭىز «جۋرجان» دەپ اتالدى. ولاي بولسا، ساۆير مەملەكەتىن ورناتقان – جۋرجاندار (جۋرجان-جۋرزان), ولار ساۆير پاتشالىعىنىڭ نەگىزگى حالقى بولدى (گرۋزيننىڭ نەگىزگى سوزدەرى مەن جالعاۋلارى قازاقشاعا ۇقسايتىنى جانە ۆيزانتيالىق حريستياندىق شىركەۋ ءتىلىنىڭ گرۋزين ءتىلىن قاتتى وزگەرىسكە ۇشىراتقانى الدىڭعى جازبالارىمىزدىڭ بىرىندە قامتىلعان). گرۋزيندەر ەرتەدەن ءوز ايماعىندا وتىردى، ولار ەشقاشان سولتۇستىك كاۆكازدى نەمەسە داعىستاندى مەكەندەمەگەن. دەمەك، ساۆير پاتشالىعى زاكاۆكازەدە ءومىر سۇرگەن.

حوسروي انۋشيرۆان زامانىندا ساۆير پاتشالىعى تولىق جويىلىپ، تبيليسي قالاسى يراندىقتار قولىنا وتكەن. سول سوعىستاردا حوسروي انۋشيرۆان اسكەرى حازارلار بولعانى بايقالادى. ويتكەنى، سودان كەيىنگى عاسىرلار جايلى دەرەكتەردە كاسپي تەڭىزىنەن تبيليسيگە دەيىنگى ايماقتا حازارلار وتىرعانى جازىلادى ء(ال ماسۋدي، يبن ءال اسير جازبالارى). ساۆير پاتشالىعى جويىلعان سوڭ، زاكاۆكازەدە حازارلار نەگىزگى كۇشكە اينالعان. حوسروي پاتشا ساۆير پاتشالىعى ورنىندا حازار پاتشالىعى پايدا بولۋىنان قورىققان. ونىڭ زاكاۆكازەدەگى ءار حالىققا جەكە پاتشا سايلاپ، كوپتەگەن جەكە كنيازدىكتەر ورناتۋى سونىڭ ايعاعى. حوسروي انۋشيرۆان حازارلار كۇشەيسە، يران قالالارىن توناۋعا كوشەتىنىن جاقسى تۇسىنگەن. سول حازار جورىقتارىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن يران مەن زاكاۆكازە شەكاراسىندا مىقتى قورعاندار مەن قالالار سالدىرعانىن، ونىڭ ەڭ نەگىزگىسى – ءال-باب قالاسى مەن ونىڭ تاۋ مەن تەڭىز اراسىنا سالىنعان قورعانى.

رەسەيلىك تاريحشىلار ءال-باب دەپ قازىرگى دەربەنت قالاسىن كورسەتەدى. وسىلايشا «حازارلار قازىرگى داعىستاندا وتىرعان، ال يران مەن حازارلار شەكاراسى قازىرگى داعىستان مەن ازەربايجان شەكاراسى ماڭىندا بولعان» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستىردى (ورىستاردىڭ تۇجىرىمىنا ساي دەرەك بەرەتىن پروكوپي جازباسىندا ول جەر «كاسپيسكي پروحود» دەپ اتالادى. تەڭىز كەيىنگى عاسىرلاردا عانا كاسپي دەپ اتالعانىن ەسكەرسەك، وندا پروكوپي جازباسى دا رەسەي تاراپىنان بۇرمالانعانىن اڭعارامىز).

شىندىعىندا، ءال-باب قالاسى قازىرگى يران مەن ازەربايجان مەملەكەتتەرى شەكاراسىنا جاقىن ماڭدا بولعانىن يبن ءال ءاسيردىڭ تومەندەگى ءۇش دەرەگى انىق دالەلدەيدى. ونىڭ العاشقىسى: «ي پوسترويل كوباد ستەنۋ، پريلەگايۋششۋيۋ ك ودنوي چاستي توي مەستنوستي. كوگدا جە ون سكونچالسيا، تسارەم ستال ەگو سىن انۋشيرۆان, پولوجەنيە ەگو ۋكرەپيلوس ي سوۆەرشيل پوحود ۆ فەرگانۋ بۋررادجان، ون، پو ۆوزۆراششەني، پوسترويل گورود شاباران ي گورود ماسكات ي گورود ال-باب-ۆ-ال-ابۋاب, كوتورىي بىل نازۆان يابۋاب پوتومۋ، چتو ون بىل پوستروەن نا دوروگە ۆ گورۋ. ي پوسترويل انۋشيرۆان ستەنۋ، س موريا، ي پروۆەل ەە پو ۆەرشينام گور ي ۋسترويل ناد نەي جەلەزنىە ۆوروتا ي نازناچيل ليۋدەي دليا ەە وحرانى. ي ۆىبرال انۋشيرۆان تسارەي، كوتورىح ون راسپرەدەليل پو رازنىم وبلاستيام، ي مەجدۋ نيمي ۆلادەتەل پرەستولا ي فيلانشاحا ي لاكزوۆ ي ماسكاتا ي درۋگيح. ي وستاۆالاس ارمينيا ۆ رۋكاح پەرسوۆ دو پوياۆلەنيا يسلاما». وسىلايشا ءال باب قالاسى ارمەنيا ايماعىنا كورشى ەكەنىن ايقىن دالەلدەيدى.

 يبن ءال ءاسيردىڭ مۇسىلمان اراب اسكەرىنىڭ زاكاۆكازەدەگى جورىقتارى جايلى ەكىنشى دەرەگى دە سولاي دەيدى: «پوكونچيۆ س ال-بابوم, سۋراكا پوسلال بۋكايرا يبن-'ابداللاحا، ي حابيبا يبن-ماسلامى، ي حۋزايفۋ يبن-ۋسايدا ي سالمانا يبن-رابي'ي ك ناسەلەنيۋ تەح گور, كوتورىە وكرۋجايۋت ارمينيۋ; پري ەتوم بۋكايرا ون پوسلال ۆ مۋكان، حابيبا – ۆ تيفليس، حۋزايفۋ – ۆ گورى اللان ي سالمانا – ۆ درۋگۋيۋ ستورونۋ». بۇل دەرەكتە مۇسىلمان اسكەرى اۋەلى ءال-باب قالاسىن باعىندىرىپ، سوسىن ارمەنيا ايماعىنا كورشى جاتقان ەلدەرگە جورىق ۇيىمداستىرعانى باياندالعان. «اراب مۇسىلماندارى اۋەلى دەربەنتتى باسىپ الىپ، سودان سوڭ ارمەنياعا كورشى قالالاردى جاۋلادى» دەۋ ەش اقىلعا سىيمايدى. ولاي بولسا، ءال باب قالاسى – دەربەنت دەگەن دە ورىنسىز.

يبن ءال ءاسيردىڭ ءۇشىنشى دەرەگى VIII عاسىر وقيعالارىمەن بايلانىستى: «ۆ ەتوم جە، 762 گودۋ ۆوسستالي تيۋركي ي حازارى ۆ باب-ال-ابۋابە ي ۋبيلي بولشوە چيسلو مۋسۋلمان ۆ ارميني...». مۇندا دا ءال باب قالاسى مەن ارمەنيا ايماعى كورشى ەكەنىن ايقىن جازىلعان. يبن ءال ءاسيردىڭ وسى ءۇش دەرەگى ءال-باب قالاسى ارمەنياعا كورشى ورنالاسقانىنا دالەل. ءال-باب قالاسى ارمەنياعا كورشى ەكەنىن ح عاسىرداعى اراب تاريحشىسى ءارى گەوگرافى ءال ماسۋدي دە جازادى. وسى گەوگراف-عالىم ءال-باب قالاسى كىشى كاۆكاز تاۋىنىڭ كاسپي تەڭىزىنە (حازار) تىرەلگەن سىلەمىندە ورنالاسقانىن، وسى تاۋدىڭ ەكىنشى شەتىندەگى سىلەمى قاراتەڭىزگە (جاعاسىندا ترابزون قالاسى بار) تىرەلەتىنىن انىق كورسەتەدى: «گورا كابح (كاۆكاز) – ۆەليكايا گورا، زانيمايۋششايا وگرومنۋيۋ پلوششاد. ەتا گورا يمەەت منوگو وتروگوۆ ي دولين. ودني يز وتروگوۆ گورى, كاك مى ۋجە سكازالي، پودحوديت ك حازارسكومۋ موريۋ وكولو ال-بابا. درۋگوي وتروگ يدەت ك ۋپوميناۆشەمۋسيا موريۋ مايتاس، كۋدا ۆىحوديت كونستانتينوپولسكي پروليۆ. نا ەتوم مورە لەجيت تراپەزوند, پريبرەجنىي گورود، گدە ەجەگودنو پرويسحوديت نەسكولكو تورگوۆ، ي نا نيح دليا تورگوۆلي پريحوديت منوگو نارودوۆ، تاكيح، كاك مۋسۋلمانە، گرەكي، ارميانە، ا تاكجە ليۋدي يز سترانى كاشاكوۆ.... پو پوۆودۋ موريا، ۋ كوتوروگو وني جيۆۋت (كاشاكي), منەنيا ليۋدەي راسحودياتسيا: ودني پولاگايۋت، چتو ەتو رۋمسكوە مورە, ا درۋگيە – چتو ەتو نيتاس. ۆو ۆسياكوم سلۋچاە، پو موريۋ وت نيح نەدالەكو دو زەمەل تراپەزوندا, وتكۋدا توۆارى يدۋت ك نيم نا كورابلياح ي س يح ستورونى تاكجە وتپراۆليايۋتسيا. ك نيم پريمىكاەت درۋگوە بولشوە پلەميا، وتدەلەننوە وت كاشاكوۆ رەكوي، كوتورايا پو ۆەليچينە پودوبنا ەۆفراتۋ ي ۆپاداەت ۆ نيتاس، نا كوتوروم ستويت تراپەزوند. ونو نازىۆاەتسيا ير.م ي سوستويت يز ستراننىح ليۋدەي. يح ۆەرا يازىچەcكايا».

وسى دەرەكتەگى تراپەزوند قالاسى ول تاۋدىڭ كىشى كاۆكاز تاۋى ەكەنىن ايقىن دالەلدەيدى. ياعني، ءال-باب قالاسى كىشى كاۆكاز تاۋىنىڭ كاسپي تەڭىزىنە تىرەلەر تۇسىندا بولعان. دەرەكتەگى تراپەزوند – قازىرگى قاراتەڭىز جاعاسىنداعى تراپزون قالاسى، كاشاك ەلى – ەكى كاۆكاز تاۋى ورتاسىنداعى كولحيدا جازىعىنداعى كاساحيا ەلى (ۆيزانتيا يمپەراتورى IX عاسىردا ەكى كاۆكاز تاۋى اراسىندا كاساحيا ەلى بارىن جازعان، يبن ءال ءاسيردىڭ XIII عاسىرداعى شىڭعىسحان جورىعى جايلى دەرەگىندە: «جاعاسىندا قىپشاق ەلى ورنالاسقان تەڭىز كونستانتينوپول بۇعازىنا شىعادى» دەلىنگەن). ال «يرم» دەپ كورسەتىلگەن وزەن مەن حالىققا كەلسەك، ول وزەن – قازىرگى ريون وزەنى، ال حالىق – وزدەرىن قازىر دە يرون دەپ اتايتىن وسەتين ۇلتى. نيتاس – قارا تەڭىز، مايتاس – ازوۆ تەڭىزى ەكەنى ءمالىم (ەكى اتاۋدىڭ ارابشادا ۇقساس جازىلاتىنىن پايدالانعان ورىس اۋدارماشىسى ءوز قالاۋىنشا نيتاس تەڭىزىن مايتاس دەپ نەمەسە كەرىسىنشە مايتاس تەڭىزىن نيتاس دەپ ورىسشالاعان). وسىلايشا دەرەكتەردى ءوزارا قاراما-قايشى بۇرمالاپ اۋدارادى دا، «ءال ماسۋدي ول ايماقتا بولماعان، ول ءوز جازباسىن وزگە دەرەكتەر نەگىزىندە جازعان ءتارىزدى» دەپ تۇجىرىمدايدى. ورىس اۋدارماشىسى «ءبىر سىلەمىندە ءال-باب قالاسى ورنالاسقان تاۋدىڭ ەكىنشى شەتىندەگى سىلەمى مايتاس تەڭىزىنە تىرەلەدى» دەپ كورسەتكەن. ول اتالعان تاۋدىڭ كىشى كاۆكاز ەكەنىن جاسىرىپ، ونى ازوۆ تەڭىزىنە جاقىن ۇلكەن كاۆكاز تاۋى دەپ كورسەتۋگە تىرىسادى («ءال باب – دەربەنت قالاسى» دەيتىن رەسەيلىك جالعان تۇجىرىمعا دالەل ەتكىسى كەلەدى). الايدا،  تراپەزوند قالاسى ول تەڭىزدىڭ نيتاس ەكەنىن، ياعني قارا تەڭىز ەكەنىن پاش ەتەدى (ودان كەيىنگى دەرەكتەردە تراپەزوند قالاسى نيتاس تەڭىزى جاعاسىندا ەكەنىن اۋدارماشىنىڭ ءوزى دە امالسىز كورسەتەدى).

اقيقاتتىعىن باتىس عالىمدارى مويىنداعان وسى ەكى اراب جازباسى دەربەنت قالاسى ءال-باب قالاسى ەمەسىن، حازار قاعاناتى اۋەلدەن زاكاۆكازەدە بولعانىن، مۇسىلمان اسكەرى كەلگەنگە دەيىن حازار قاعاناتى مەن يران شەكاراسى ارمەنياعا كورشى جاتقانىن، ودان كەيىن قازىرگى ازەربايجان ايماعىنان ايرىلعان حازار قاعاناتى قازىرگى كولحيدا جازىعىنان ازوۆ تەڭىزىنە دەيىنگى اۋماقتا XI عاسىرعا دەيىن ءومىر سۇرگەنىن ايقىن راستايدى. وسىلايشا ورىس تاريحشىلارىنىڭ «حازار قاعاناتى ايماعىنا داعىستان مەن پوۆولجيا جانە باتىس قازاقستان كىردى» دەگەن تۇجىرىمى تولىق جالعان ەكەنىن كورەمىز. 

 بەكجان ادەنۇلى

(جالعاسى بار)

اۆتوردىڭ ماقالالارىن مىنا سىلتەمە ارقىلى وقۋىڭىزعا بولادى.

Abai.kz