داريعا قاسىمقىزى امانجو­لوۆا الماتىدا 1946-جىلى، نويا­بر­دىڭ 4-ندە، كەشكى ساعات 8.1/2-دا تۋدى.
***
ساعات كەشكى 7-لەردىڭ شاما­سىندا ۇيگە قايتىپ كەلە جاتتىم. ازىراق قىزۋلاۋ ەدىم. ءۇيىمىز الماتىنىڭ شىعىس جاق شەتىندە، تاۋدىڭ ناق ەتەگىندە، ءبىر كەزدە جازۋشىلار سويۋزىنىڭ داچاسى، كەيىنىرەك قازاق دراما تەاترىنىڭ جاتاق قاناسى بول­عان ۇيلەردىڭ بىرىندە بولاتىن. ورتالىقتان الىس، قاراڭعى، تار، لاس كوشەنى «گورودسكايا» دەپ اتايتىن. سول كوشە، 69- ۇيدە ءبىر كورپۋستا، ءبىر بولمە (باسقا تۇگى جوق) ۇيدە مەنىڭ سەميام تۇرادى. (بۇل جەردە ەندى قانشا تۇرارمىز، كىم بىلەدى).
بۇل تۇڭعۇيىق تۇپكىرگە مەن اعام احمەتجانمەن بىرگە 1938-جىلى كەپ ورنالاسقام. ءبىر ءبول­مەدە ول كىسىنىڭ ءۇي ءىشى، ەكىنشى ءبول­مەدە - مەنىكى.
مەن وتان سوعىسىنا 1941-جىلدىڭ 4 اعۋسىندا كەتتىم دە، 1945 جىلدىڭ 20-يۋنىندە دەما­لىسقا كەلدىم. قۇساتاي ءسۇ­لەيمەنوۆ دەگەن جاقىن ءىنىمنىڭ ىزدەنۋى ارقاسىندا اسكەردەن بو­سادىم. جازۋشىلار سويۋزى، ونىڭ باستىعى ءسابيت مۇقانوۆ مە­نىڭ اسكەردەن بوساۋىما، ادە­بيەت جۇ­مىسىنا ارالاسۋىما ءجون­دى كو­مەك كورسەتە العان جوق. ساكەڭ، ادەتىنشە، قۇر سوزبەن جا­رىلقادى. جالعىز مەنى ەمەس...

داريعا قاسىمقىزى امانجو­لوۆا الماتىدا 1946-جىلى، نويا­بر­دىڭ 4-ندە، كەشكى ساعات 8.1/2-دا تۋدى.
***
ساعات كەشكى 7-لەردىڭ شاما­سىندا ۇيگە قايتىپ كەلە جاتتىم. ازىراق قىزۋلاۋ ەدىم. ءۇيىمىز الماتىنىڭ شىعىس جاق شەتىندە، تاۋدىڭ ناق ەتەگىندە، ءبىر كەزدە جازۋشىلار سويۋزىنىڭ داچاسى، كەيىنىرەك قازاق دراما تەاترىنىڭ جاتاق قاناسى بول­عان ۇيلەردىڭ بىرىندە بولاتىن. ورتالىقتان الىس، قاراڭعى، تار، لاس كوشەنى «گورودسكايا» دەپ اتايتىن. سول كوشە، 69- ۇيدە ءبىر كورپۋستا، ءبىر بولمە (باسقا تۇگى جوق) ۇيدە مەنىڭ سەميام تۇرادى. (بۇل جەردە ەندى قانشا تۇرارمىز، كىم بىلەدى).
بۇل تۇڭعۇيىق تۇپكىرگە مەن اعام احمەتجانمەن بىرگە 1938-جىلى كەپ ورنالاسقام. ءبىر ءبول­مەدە ول كىسىنىڭ ءۇي ءىشى، ەكىنشى ءبول­مەدە - مەنىكى.
مەن وتان سوعىسىنا 1941-جىلدىڭ 4 اعۋسىندا كەتتىم دە، 1945 جىلدىڭ 20-يۋنىندە دەما­لىسقا كەلدىم. قۇساتاي ءسۇ­لەيمەنوۆ دەگەن جاقىن ءىنىمنىڭ ىزدەنۋى ارقاسىندا اسكەردەن بو­سادىم. جازۋشىلار سويۋزى، ونىڭ باستىعى ءسابيت مۇقانوۆ مە­نىڭ اسكەردەن بوساۋىما، ادە­بيەت جۇ­مىسىنا ارالاسۋىما ءجون­دى كو­مەك كورسەتە العان جوق. ساكەڭ، ادەتىنشە، قۇر سوزبەن جا­رىلقادى. جالعىز مەنى ەمەس...
1945-1946-جىلدارى مەن قا­زاق اقىندارىنىڭ ىشىندەگى نا­عىز اقىنى بولىپ شىقتىم. وسىلاي دەپ جۇرت تا ءتۇسىندى. وسىلاي دەپ اقىندار دا مويىندادى، ءوزىم دە سولاي دەپ ويلادىم. بۇل كەز مەنىڭ اقىندىق قۋاتىمنىڭ ناعىز قايناپ جەتكەن كەزى ەدى. كوپ ىستەر ىستەگىم كەلدى. اقىن ادامنىڭ بورىشىن تۇسىنە دە ءبىلدىم. قارا باس قامى ەمەس، حالىقتىڭ حامى، ادەبيەتتىڭ داعدىرى مەنىڭ ءوز ىسىمە اينالدى.
ءبىراز جۇمىستار ىستەدىم. بىراق، تۇرمىس قيىنشىلىعىن كوپ كوردىم. ەڭ باستى قيىندىق - كۆارتيرا. مەن مىنا «جاھان­نامامنىڭ» ءتۇ­بىندە جاتىپ، ومىرمەن ارالاسۋىم وتە قيىنعا سوعىپ كەلەدى. قا­زاقتىڭ قاسىمى دەگەن اتاقتى، تالانتتى اقىنى، ءۇيىنىڭ جوقتىعىنان، كەشكى ۋاحىتتاردا قالاعا بەتتەپ باسا المايدى، - بۇزىقتاردان، ۇرى­لاردان قورقادى. اسكەردەن قايتقالى كينو، تەاترعا بارۋ دەگەن تيىلدى. كەش­كى جيىلىستارعا دا بارا المايدى. قاسىمنىڭ اتاعىن ەستىپ الىس­تان ادامدار كەلسە، ولاردى مىنا «ۇيىنە» شاقىرا الماي قىسىلادى. ولار قايدان ءبىلسىن، - قاسىمنىڭ تۇرمىسى ءمينيستردىڭ تۇرمىسىنان كەم ەمەس دەپ ويلايتىن شىعار.
مەن كۆارتيرا الام دەپ تيتىق­تاعانىما ون جىلدان استى. بەر­مەيدى، نە قىلاسىڭ. قالالىق سوۆەت پەن كۆارتبيۋروداعىلار سەنىڭ اقىندىعىڭدى قايتسىن، - اراق ءدۇ­كەنىنىڭ ساتۋشىسى بولسام، - وندا، مۇمكىن، ەسەپتەسەر ەدى. 1946 جىلى ەڭ بولماسا كۇركە سالىپ الايىن دەپ قولايلى جەر سۇرادىم. 4 اي ءجۇرىپ جاۋاپ الدىم. ءبىر وڭباعان «ينجەنەر» - ساۋداگەر جەردى ماعان زيرات جاقتان (!) ۇسىندى. كىمگە ايتارسىڭ. سونداي سۇمداردىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ جۇرۋگە ۋاقىتىم بار ما.
جازۋشىلار سويۋزىنىڭ سورلى باسشىلارى ءسابيت، سنەگين دەگەندەر وزدەرىنىڭ قۇلقىندارىنىڭ قۇلى بولىپ العان ادامدار. «قۇداي» بىزگە سونداي باستىقتاردى بەرەدى عوي...
قۇرىسىن!
بالامنىڭ ومىرىنە كوشەيىن.
سول كەشكى 7-لەردىڭ مەزگىلىندە، ۇيگە تاقالعاندا مەنىڭ الدىمنان ايەلىم ساپەن، ءىنىم ەركىن، قارىن­دا­سىم تاۋپان تاپ بولدى. ساپەندى تول­عاق قىسىپتى.
دەرەۋ ميليتسيا بولىمىنە بارىپ، «جەدەل جاردەم» سۇرادىم. «جەدەل جاردەمى» قۇرىسىن، تابانداعان ءبىر ساعات كۇتتىك. ايەلىم كوشەدە بوسانىپ قالا جازدادى. كەلدى-اۋ ايتەۋىر. بوساناتىن ۇيگە الىپ جۇردىك. بارا سالا بوساندى. «قىز بالا تاپتى» دەپ ءبىر قازاق قىزى قابار بەردى. قۋانىپ ۇيگە قايتتىم. بۇل مەنىڭ بۇل ايەلدەن كورىپ وتىرعان تۇڭعىش بالام. ساپەنمەن 1946-جىلدىڭ 5-عينۋارىندا قوسىلعام. بۇرىنعى رايحان دەگەن ايەلسىماعىممەن اي­رىلىسقام (1940-جىلى). ونىمەن 5-6 اي عانا تۇردىم. ودان ءبىر بالا تۋىپ ەدى. كوشەدە ءبىر رەت كورسەتىپ تە ەدى، ول بالا مەن سوعىستا ءجۇر­گەنىمدە قازا بولىپتى...
«مىنا قىزىمنىڭ اتىن دا­ريعا» قويامىن دەپ ساپەنگە حات جازىپ بەردىم. حاتتان باسقا ءجوندى ەشتەمە اپارىپ بەرە دە المادىم. اقشا تابا المادىم. تۇرمىستىڭ بار ميحناتىن ناق سول كەزدە قايىسا كوتەردىم. جانىم قاتتى اۋىردى. امال جوق.
7 كۇن وتكەن سوڭ ايەلىم مەن بالامدى ۇيگە الىپ كەلدىم. سوڭعى (قا­رىزعا العان) 75 سومدى بەرىپ، ماشينا جالدادىم.
توي جاساۋ ما؟! جاس بوسانعان ايەلىمە تاماق تاۋىپ بەرۋدىڭ ءوزى وڭايلىققا تۇسكەن جوق.
قىزىما داريعا دەپ اتقويدىم. مەنىڭ تويىم سول بولدى.
داريعام امان-ەسەن ەرجەتسە، - تويىم دا سول، قۋانىشىم دا سول.
بالا دەگەن قالاي وسەدى ەكەن؟ ادامنىڭ ەرجەتۋ جولدارى قانداي بولادى ەكەن؟ داريعام قالاي وسەر ەكەن؟ وسى سۇراقتار مەنى وسى ءبىر كۇندەلىك داپتەرگە ۇڭىلۋگە ءماجبۇر ەتتى.
***
داريعا تۋعانىنا 10 كۇن تول­عاندا مەن ونىڭ كوز الدىندا تۇرىپ دومبىرا وينادىم. ول كادىمگىدەي قارا­دى. بىردەمە ءتۇسىنىپ قارادى ما، الدە تەك ايتەۋىر كوز توقتاتا سالدى ما، بىلمەيمىن.
12-13 كۇن بولعاندا جىلاپ جاتقان بالا دومبىرانىڭ ءۇنىن ەس­تىگەندە جۇبانا قالدى. مەن بۇعان وزىمشە ءمان بەردىم. تەگى دوم­بىرانىڭ ادەمى دىبىسى ءسابي­دىڭ دە سەزىمىنە تيەمە دەپ ويلاپ قالدىم. بارلىق بالا وسىلاي جۇبانا الاما، - ونىسىن بايقاعان ەمەسپىن.
داريعا وتە مازاسىز بولدى. ونىڭ سەبەبى - بىرىنشىدەن، تۋا سالا وكپەسىنە سۋىق ءتيىپ اۋىردى، تۋا سالا سۋلفيدين ءىشتى. بالالار كون­سۋل­تاتسياسىنا اپارامىز دەپ، اۋىر­تىپ الدىق; ءبىر دارىگەر سۋىق ۇيدە جالاڭاش بالانىڭ سالماعىن ولشەيمىن دەپ، ەمدەۋدىڭ ورنىنا - اۋرۋ بەردى; ەكىنشىدەن: بالانى ىلعي قولعا ۇستاپ ۇيرەتسەڭ، - شاتاق بولادى ەكەن. «كوتەر دە تۇر» دەيدى. بەسىگى نە ارباسى بولماي-اق كەلەدى. اقشاسىز الاتىن جەر جوق.
اقشانى جامان دا تاپپايمىن. ايىنا كەيدە 2000, كەيدە 3000 تابام. بىراق ەت 70-100 سوم، ۇن 30-40 سوم، ءسۇت 10-15 سوم، اراق 113-125 سوم، ءشاي، - بۇرىش، تولىپ جاتقان حورەكتەر اقشا شىداتپايدى. اق­شانى ۇنەمدەۋگە دە سالاق اقپىز.
1.1/2-2 ايداي ۋاحىت بولعاندا بالا ءالسىن-ءالسىن اۋزىن اشىپ، كو­زىن جۇماتىن بولدى: مۇنىسى كۇل­گەنى. بۇل كەزدە دومبىرا تىڭداپ جۇبانۋعا ابدەن توسەلىپ الدى.
3 ايدان اسا بەرە «ا - ا» دەيتىندى شىعاردى. ونىسىن ءبىز «اعا» دەگەنى دەپ كەلەمىز. «اعا» دەگەنى ەمەس قوي، بىراق «ا -ا» دان بارىپ اعا دەپ كەتۋى دە مۇمكىن.
4 ايعا تولعان كەزدە وراپ وتىر­عىزىپ قوياتىن بولدىق. دومبىراعا، ويناعان ادامنىڭ قولىنا كوز اۋدارماي قارايتىن بولدى. كەيدە ەمىپ جاتقان ەمشەگىن تاستاي سالىپ قارايدى. وتىرعان بالاعا دومبىرانى بەرىپ قوياتىن بولدىق. سول قولىمەن دومبىرانىڭ موينىنا كادىمگىدەي جارماساتىن بولدى.
4.1/2-5 اي بولعاندا دومبىرانىڭ موينىن كادىمگىدەي ءتورت ساۋساعى مەن بارماعىنىڭ اراسىنا سالىپ، ۇستاپ، ساۋساقتارىن قوزعالتاتىن بولىپ الدى. وڭ قولىمەن دومبى­رانىڭ ىشەگىنە جارماسادى. «دىڭ» ەتكىزىپ ءۇن شىعارسا، سوعان ىنتا اۋدارادى. دومبىرا مۇنىڭ ەڭ كەرەكتى ويىنشىعى بولىپ الدى. دومبىرا ويناسام، جۇبانادى، ۇزاق ۋاحىت تىڭداپ، قاراپ وتىرادى، ءتىپتى جىلامايدى.
ءالى جاقسىلاپ وتىرا المايدى.بىراق ەڭبەكتەگىسى كەلگەندەي، ەت­بەتىنەن اۋدارىلىپ تۇسە بەرەدى. ءبىر نارسەدەن ۇستاپ، تۇرامىن دەپ تىرمىسادى. كيىمىڭە جارما­سىپ، «كوتەر» دەپ تالپىنادى. كو­­تەرسەڭ، «قۇلاپ قالمايىن» دە­گەن­دەي، جاعاڭنان، يىعىڭنان، شا­شىڭنان مىقتاپ ۇستاپ الادى.
ونى-مۇنىنى بىلدىرلاۋىن كۇ­شەيتىپ كەلەدى.
ءوزى توپ-تولىق ەدى. جاقىندا تاعى دا وكپەسىنە سۋىق ءتيىپ، قاتتى اۋىردى. t +39,5 بولدى. ساسىڭقىراپ قالدىق. دارىگەر «قاتتى ناۋقاس، بولنيتساعا بەر» دەدى. بەرمەدىك. تولىپ جاتقان دارىلەر بەرىپ، كەۋدەسىنە گورچيتسا تاڭىپ ەمدەدىك. ءتاۋىر بولدى. بىراق العاش اۋىرعاننان بەرى قالماي كەلە جاتقان جوتەلى بار. قاقىرىعى بار. جالعىز بولمە بولعان سوڭ تەمەكى تارتپاي دا وتىرا المايسىڭ. بالاعا وتە قيىن.
«كىمگە تارتقان» دەگەن سۇراققا ءالى تولىق جاۋاپ بەرىلگەن جوق. كوزى، ماڭدايى، بەت-بەينەسى اكەسىنە، قاسى، مۇرنى شەشەسىنە تارتقان سياق­تى. وزىندىك دارا ءبىتىمى دە بار سياقتى. كەنەت شار ەتىپ جىلاپ وياناتىن ادەتى بار. كەنەت جۇبانا دا قويادى. جىلاۋىن بىرتە-بىرتە ازايتىپ كەلەدى. ۇزاق ۋاحىت جىلاماي ويناپ، ءماز بولىپ وتىرا دا بىلەدى. وي ويلاعان ادامشا تومسىرايىپ تا وتىراتىنى بار...
تەگى، جامان ادام بولماس دەيمىن.
***
7/IY 47.
بۇدان بىلاي كەيبىر كەزدەرىن مۇحيات جازىپ وتىرۋعا تىرىسام.
***
8/IY 47
بۇگىن ۇيدە كوك تيىن جوق. ازىق دە­گەن­نەن 1 كيلوداي ۇن، جارتى ءبو­تەلكە ماي، ەكى-ءۇش قايناتىم ءشاي عانا بار. كۇنى بويى ءسابيتتى ىزدەپ قالجىرادىم. ستالين تۋ­رالى جازعان پوەماما شارت جا­ساتتىرىپ، اقشا بەرگىزبەك بولىپ ۋاعدا بەرگەنىنە بەس كۇن. باياعى ءبىر «كۇندە ەرتەڭ». پوەمانى جوندەۋگە دە كىرىسە الماي قويدىم. ءسابيتتى ۇيىنەن دە، كەڭسەدەن دە تاپپادىم.
ساپەن ناۋقاس. ميى اۋىرادى. جاننات كوشەمەن قارنىن قام­پايتتى دا ۇيقتاپ قالدى. مەن قا­را ءشاي ءىشىپ وتىرمىن. جانىمدا داريعا. ەپتەپ قانا جىلايدى. قارنى اشقان بولۋى كەرەك. ءسۇت قاي­دا؟! شەشەسى جاتىر.
مەن داريعانى دومبىرامەن ال­داندىرىپ وتىرمىن. مەن دىڭ­قىلداتام. ول وزىنشە «باسادى»، - ساۋساقتارىن تاربايتىپ، قوزعاپ، دوم­بىرانىڭ ىشەگىن باسقان بولادى. مەن دىڭىلداتپاسام - جىلايدى. وسىمەن جارتى ساعاتتاي وتىر­دىم...
كەلەر كۇن نە دەر ەكەن؟ كورەلىك ونى دا.
مىنە، عاجاپ! ويلاماعان جەردەن اعامنىڭ الما دەگەن بالاسى ەسىك اشتى. قولىندا 200 سوم اقشا: شە­شەسى ءمامي بەرىپ جىبەرىپتى. تۇنەۋ كۇنى مەنەن 2000 سوم قارىز الىپ ەدى، سونىڭ ەسەبىنە بەرگەنى عوي. بىراق ءدال مىنا 200 سومى مەنىڭ ونداعى 2000 سومىمنان ماعان قۇندىراق بولدى-اۋ. ۋھ!!!
***
23/IY 47
سوڭعى كۇندەرى داريعا «ءما­ما»، «ءاي، ءماماۋ» دەيتىندى شى­عاردى. شەشەسىن ايتىپ جى­­لاعاندا وسىنى ايتىپ وتى­رادى.
«اعا» دەگەندى اپ-انىق ەتىپ ايتاتىن بولدى. ەرتە ويانىپ الىپ، بىلدىرلاپ ءسوي­لەپ جاتادى. وتىر­عاندا دا بىلدىرلاپ سويلەپ وتى­رادى. ويىنشىققا جارماسا باستادى. قىز بالانىڭ بەينەسى بار قۋىر­شاققا قاراپ، وزىنشە «ءسوي­لەي­دى».
سكريپكا، دومبىرا تارت­ىلسا بار ىنتاسىمەن تىڭ­دايدى. ەمشەكتى تاستاي سالا تىڭدايتىن بولدى. كەيدە دوم­بىرانى ۇيىپ تىڭداپ وتىرىپ، ۇيىقتاپ تا قالادى. دوم­بى­رانى وزىنشە ويناماق بولىپ اۋرەلەنەدى.*
*قىزىما ارناپ «ستالين» دەگەن ۇزاق پوەما جازىپ ەدىم، وتە جاقسى بولىپ شىقتى.
***
16/Y-دا عالامات تاسقىن بول­دى. قاتتى ساستىق.
***
17/Y 47
داريعا، ءىشى ءوتىپ، اۋىرا باستادى. تەرلەي بەرەدى.
***
19/Y 47
ءىشى قاتتى وتەدى. ءوزى جۇدەپ، جۋاسىپ قالدى. تەرلەي بەرەدى.
***
20/Y 47
ءىشى ءالى وتەدى. ىستىعى جوق. بۇگىن دارىگەرگە اپارامىز.

كۇندەلىك وسى جەردەن ۇزىلگەن. وسى شاعىن عانا جازبالاردان قاسىمنىڭ بولمىس-ءبىتىمى ءبىرشاما اڭعارىلعانداي بولادى. اقىننىڭ جۇرەگىن جىلىتقان جالعىز سابيىنە دەگەن ساۋلەلى ماحابباتى مەن ونىڭ بولاشاعىنا الاڭى دا، تاعدىر تاۋقىمەتىن بولىسكەن جارىنا دەگەن ايانىشى مەن قۇرمەتى دە، قوماعايلار مەن قۇلقىننىڭ قۇلى بولعاندار سالتانات قۇرعان قوعامعا جيرەنىشى مەن لاعنەتى دە، ءوزىنىڭ تالانت قۇدىرەتىنە دەگەن سەنىم دە كورىنىس بەرەدى. اقىن كۇندەلىگىن وقىپ وتىرعاندا حالقىمىزدىڭ تاعى دا ءبىر دارابوز پەرزەنتى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ:
«اباي - گەني.
لەرمونتوۆ - كلاسسيك.
نەكراسوۆ - رۋسسكي جارتىباي.
ايماۋىتوۆ - قازاحسكي دوستوەۆسكي.
س.سەيفۋللين، س.مۇقانوۆ. ۋ وبويح سامىي پريميتيۆنىي ماركسيزم.
ع.مۇسىرەپوۆ - يۋۆەلير.
ع.مۇستافين - ؟
م.دۋلاتوۆ - وسنوۆوپولوجنيك قازاحسكوگو رومانا، سوتسيال-دەموكرات، ۋتوپيست، پوەت، پاتريوت.
مەن بىتكەن ويپاڭ جەرگە الاسا اعاش،
ەمەسپىن جەمىسى كوپ تاماشا اعاش.
قالعانشا جارتى جاڭقام مەن سەنىكى،
پايدالان شارۋاڭا جاراسا، الاش!
ءا.تاجىباەۆتىڭ، ت.جاروكوۆتىڭ كەيبىر دۇنيەلەرىن مەن جيىركەنىپ وقيمىن... ال قاسىم امانجولوۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ - اقىن. جاراتىلىسى بولەك اقىن.
س.مۇقانوۆتىڭ كوممۋنيست ەكەنىنە مەن وسى ۋاقىتقا دەيىن سەنبەيمىن. حوت ۆەشاي مەنيا! ون - اتقامىنەر پەريودا ۆوەننوگو كوممۋنيزما.
ع.ورمانوۆ - ابسوليۋتنو نەگراموتنىي چەلوۆەك، حوتيا منيت سەبيا پوەتوم-ليريكوم. يا ليچنو نيسكولكو نە ترونۋت ەگو ليريكوي. سلاۆا بوگۋ، ۋ ناس ەست راستۋششيە... سلاۆا بوگۋ!!!
باۋىرجان مومىشۇلى.
21 ماي، 1968 جىل» ء(ىلياس وماروۆقا جازعان حاتى) دەگەن پىكىرى ەسكە تۇسەدى. حاس تالانتتار، قازاقتىڭ جۇرەك جۇتقان ۇلدارى كوڭىلىندەگى وي-پىكىرىن كەز-كەلگەن قوعامدا بۇكپەسىز ايتا العان عوي. ولاردىڭ ۇلىلىعى دا وسى ەمەس پە!

«ورتالىق قازاقستان» گازەتى , «qasym.kz» cايتى