رەسەي تاريحشىلارى ماحمۋد قاشقاريدى قاراحانيد مەملەكەتىن بيلەگەن ديناستيا وكىلى دەپ كورسەتەدى. «ديۋاني لۇعات ات تۇرىك» كىتابىنىڭ ءبىر عانا نۇسقاسى بار، ول 1916 نەمەسە 1917 جىلى ستامبۋلدىڭ بازارىنان تابىلىپتى. وعان دەيىن ەشكىمگە بەلگىسىز بولعان. ماحمۋد قاشقاري ءوز ەڭبەگىن مۇسىلماندار پاتشاسى حاليفكە سىي رەتىندە تارتۋ ءۇشىن جازعانىن ايتادى. سويتە تۇرا «بارىنەن جوعارى اللا تاعدىردىڭ شامشىراعىن تۇرىك شوقجۇلدىزدارىنا تارتتى. جەتى قات عارىش الەمىن ولاردىڭ ەلىن اينالا قوزعالۋعا بۇيىردى. ولاردى تۇرىكتەر دەپ اتاپ، قۇدىرەتتىلىك بەردى. ولاردى زامانالاردىڭ ءامىرشىسى ەتىپ، تاڭداۋلى حالىق قىلىپ، باسقارۋ بيلىگىن بەردى. باسقا ادامداردان جوعارى قويىپ، اقيقاتقا باعىتتادى. ولارعا باراتىن ەڭ جاقسى جول – قۇلاقتى اربايتىن جانە جۇرەكتى تەربەيتىن ءوز تىلدەرىندە (تۇركى تىلدەرىندە) سويلەۋ» دەپ جازادى.

مۇسىلمان عالىمىنىڭ بۇلاي جازۋى ەش مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ءبىرىن وزگەلەرىنەن بيىك ەتىپ ماقتاۋ ۇلكەن كۇناعا باتىراتىنىن مۇسىلمان عالىمى جاقسى بىلۋگە ءتيىس. ونىڭ ۇستىنە، بۇل جولدار – اسا تاكاپپارلىق پەن وتىرىككە تولى. ال جۇرەگىندە از عانا تاكاپپارلىعى بارعا جۇماق حارام ەكەنىن جانە وتىرىك سويلەۋ كۇنا ەكەنىن مۇسىلمان عالىمى ماحمۋد قاشقاري قالاي بىلمەيدى؟ ونىڭ وسىنداي جازباسى ءۇشىن وزگە مۇسىلمان عالىمدارى اراسىندا ابىرويدان ايرىلاتىنىن جانە حاليف باسىن الاتىنىن تۇسىنبەۋى دە اقىلعا سيمايدى.

ماحمۋد قاشقاري – ءحى عاسىردا ءومىر سۇرگەن، ال تۇركى اتاۋلى حالىق ءحى عاسىرعا دەيىن تاريح ساحىناسىندا ەلەۋسىز بولدى. ولاردىڭ جاۋىنگەرلىك داڭقى سوناۋ تۇركى قاعاناتىنان باستاپ VIII عاسىرداعى تۇرگەش قاعاناتى جويىلعانعا دەيىن ورىن العانى راس. الايدا، VIII-ءحى عاسىرلار ارالىعىندا ولار تولىق مۇسىلماندىق قابىلداپ، مۇسىلمان حاليفاتىنىڭ دەربەس ءبىر تىنىش ايماعىنا اينالدى. ولاردىڭ مۇسىلماندىق قابىلداماعان بولىگى ءحى عاسىردا قازىرگى ماڭعوليا اۋماعىندا ساقتالعانىن يبن ءال اسير جازادى. اراب تاريحشىسىنىڭ دەرەگىنشە، ولاردىڭ تاراپىنان مۇسىلمان الەمىنە ءحىى عاسىرعا دەيىن ەشقانداي جاۋگەرشىلىك جورىقتار ورىن الماعان.

تەك ءحىى عاسىردىڭ باسىندا قۇز حان اس-شىڭ باستاعان سول مۇسىلمان ەمەس قازاقتار ورتا ازيا مەن قازىرگى قازاق دالاسىنا جول سالعان. وعان دەيىن ءحى عاسىردا حورەزمشاح اۋلەتى بيلىگىن تارتىپ العان تۇركى سەلدجۋك (تورگى اسىلجىك) ديناستياسى باستاعان تۇركى-گۋزي ەلى (تۇركى-قازاقتار) قازىرگى تۇركيا ايماعىنا بوسىپ بارىپ ورنىعىپ، وندا ءوز بەيلىكتەرىن ورناتتى. ودان كەيىن ءحىىى عاسىردا تۇركى-قازاق شىڭعىسحان جورىعى باستالدى. وسى وقيعالار جاۋىنگەر تۇركىلەردىڭ تاريح ساحىناسىنان جارق ەتىپ قايتا كورىنگەن داڭقتى جىلدارىن ايعاقتايدى. الايدا، ماحمۋد قاشقاري ءومىر سۇرگەن ءحى عاسىرعا  دەيىنگى ءۇش عاسىردا تۇركىلەردىڭ اسكەري داڭقىن سونشا اسىرا ماقتايتىنداي ەلەۋلى وقيعالار بولعان جوق. تۇركى سەلدجۋكتەر بەيلىكتەرىدە مۇسىلمان حاليفاتىنىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى بولىپ تانىلدى، تۇركى سەلدجۋك بيلەۋشىلەرىدە حاليف بيلىگىن مويىنداعانى ءمالىم. حاليفات ءامىرشىسى تۇرىك ەمەس اراپ، ماحمۋد قاشقاريدىڭ ءوزى وسى ەڭبەگىن سول حاليفكە سىي رەتىندە دايىنداعانىن ايتادى. سوندا ماحمۋد قاشقاريدىڭ  «بارىنەن جوعارى اللا تاعدىردىڭ شامشىراعىن تۇرىك شوقجۇلدىزدارىنا تارتتى. جەتى قات عارىش الەمىن ولاردىڭ ەلىن اينالا قوزعالۋعا بۇيىردى. ولاردى تۇرىكتەر دەپ اتاپ، قۇدىرەتتىلىك بەردى. ولاردى زامانالاردىڭ ءامىرشىسى ەتىپ، تاڭداۋلى حالىق قىلىپ، باسقارۋ بيلىگىن بەردى. باسقا ادامداردان جوعارى قويىپ، اقيقاتقا باعىتتادى» دەپ جازۋىنا نە سەبەپ؟ مۇنداي جولداردى ءحىى عاسىردا ورتا ازيانى باسىپ العان تۇركى قۇز حان اس-شىڭ مەن تاتار حانى جورىقتارىنان نەمەسە ءحىىى عاسىرداعى شىڭ-اس حان (شىڭعىسحان) جورىعى مەن XV عاسىردان باستاپ جارتى الەمدى بيلەگەن وسمان حاليفاتىنان حابارى بار ادام جازسا، تۇسىنۋگە بولار ەدى. سوندىقتان بۇل جازبا حI عاسىرداعى ماحمۋد قاشقاريعا ەمەس، ونىڭ اتىنان وتىرىك ازىرلەگەن ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنداعى ورىس تاريحشىلارىنا تيەسىلى دەۋ ورىندى.

مۇسىلمان حالىقتار كەيىنگە دەيىن ۇلتىن ەمەس، ءدىنىن ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ كەلدى. سوندىقتان حI عاسىردا تۇركى تىلدەرى ديالەكتىلەرىن زەرتتەۋگە  قاجەتتىلىك بولعانى دا سەنىمسىزدىك تۋدىرادى. ديالەكتولوگيا عىلىمى تەك XIX عاسىر باسىندا پايدا بولىپتى، ماحمۋد قاشقاري جازباسىدا سول عاسىردا ماسكەۋدە دايىندالعان بولار.

سونىمەن قاتار ماحمۋد قاشقاريدىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسى ونى مۇسىلماننان گورى حريستيانعا جاقىن ەتىپ كورسەتەدى. ونىڭ: «زاتتارى مەن دۇنيەسى ادامنىڭ جاۋى، ...بارلىق ەركەكتەر دۇنيەسى سەبەپتى بۇزىلعان، ...قۇدايدى، بالالارىن، تۋىستارىن ويلاماي دۇنيەگە قۇنىعۋدان ەركەكتەر بارلىعىن تۇنشىقتىرۋعا ۇمتىلادى» دەگەن سوزدەرى سونىڭ ايعاعى. يسلام ءدىنى بايلىقتى كۇنا نەمەسە مۇسىلماننىڭ جاۋى دەپ تانىمايدى، كەرىسىنشە مۇسىلماننىڭ كەدەي بولعاننان گورى باي بولعانى ورتاسىنا پايدالى ەكەنى ايتىلادى. دۇنيە-مۇلىكتى جاۋ كورىپ، ودان بەزىنىپ، موناح بولۋعا شاقىراتىن – حريستيان ءدىنى. ماحمۋد قاشقاري مۇسىلمان ەستەن شىعارماۋى تيىستىلەر قاتارىنا قۇدايمەن قاتار، بالالار مەن تۋىستاردى قويادى، ايەلدەردى ايتپايدى. مۇنداي كوزقاراس حريستيانعا جاقىن. يسلام دىنىندە اللاعا دەگەن قۇلشىلىق ەركەك پەن ايەلگە ورتاق مىندەت، ولاردىڭ ەكەۋىدە ەڭ اۋەلى اللانى ەستەن شىعارماۋى ءتيىس، ال بالا-شاعا مەن دۇنيە-مۇلىكتىڭ قامى اللانى ەستەن شىعارۋعا سەبەپ بولۋى مۇمكىن ەكەنى ەسكەرتىلەدى. يسلام دىنىندە ەر مەن ايەلدىڭ ارقايسىنا لايىق ءوز ورىندارى بار، «ەركەكتەردىڭ ەڭ جاقسىلارى ايەلدەرىنە مەيىرىمدى بولعاندارى» دەلىنەدى. ال ءحىح عاسىرعا دەيىن «ايەل – ادام با؟» دەپ داۋلاسۋمەن كەلگەن حريستياندار ۋاعىزىندا ايەلدەر جايى ۇمىت قالۋى زاڭدىلىق. ءاربىر مۇسىلمان عالىم اللا جايلى، ءدىن جايلى ءسوز قوزعاعاندا مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س.ع.س.) حاديستەرىن قولداناتىنى بەلگىلى. ال ماحمۋد قاشقاريدىڭ وسى كورسەتىلگەن سوزدەرىندە ونداي ءداستۇردىڭ ىزىدە جوق. جازباداعى وسى جولدار ماحمۋد قاشقاري دەگەن مۇسىلمان عالىمى ومىردە بولماعانىن، اتالعان ەڭبەكتى ەۆرەي-حريستياندىق كوزقاراستاعى ادامدار دايىنداعانىن انىق بايقاتادى.

ماحمۋد قاشقاري: «اللا تاعالانىڭ «مەنىڭ شىعىستا تۇركىلەر دەگەن اسكەرىم بار، قاھارىما ۇشىراعان حالىقتى سولاردىڭ شابۋىلىنا ۇشىراتامىن» دەپ ايتقانى مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س.ع.س) حاديسىندە بار» دەپ جازعان ەكەن. ونداي ساحيح (دوستوۆەرنىي) حاديس نەمەسە حاسان (حوروشي) حاديس جوعى عالىمدارعا ءمالىم. سونىمەن قاتار پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) «كىمدە-كىم مەن ايتپاعان ءسوزدى ايتتى دەسە، وندا ول ءوزىن توزاق وتىنا دايىنداي بەرسىن» دەگەن ماعىناداعى ءحاديسى بارى بارشا مۇسىلمانعا بەلگىلى. سوندىقتان ماحمۋد قاشقاري دەگەن مۇسىلمان عالىمنىڭ پايعامبارىمىز (س.ع.س) ايتپاعان ءسوزدى ايتتى دەۋى ەش اقىلعا سىيمايدى. بۇل فاكتى دە «ديۋاني لۇعات ات تۇرىك» جازباسىن دايىنداعاندار مۇسىلمان دۇنيەسىن تەرەڭ تۇسىنبەيتىن وزگە ءدىن وكىلدەرى ەكەنىن ايعاقتايدى.  

ەۋروپالىق عالىمدار ماحمۋد قاشقاريدىڭ ەڭبەكتەرىن زەرتتەۋگە تۇراتىن دۇنيە دەپ قاراماعان. كەرىسىنشە بولسا، ەۋروپالىق عالىمدار تاراپىنان اۋدارىلىپ، زەرتتەلگەنىن جانە ءتيىستى باعاسىن العانىن كورەتىن ەدىك. ونى سونشا ماقتاپ جارنامالايتىندار – رەسەي عالىمدارى مەن سولاردىڭ ىقپالىنان شىعا المايتىن تۇركى ءتىلدى ۇلتتار وقىمىستىلارى.

ماحمۋد قاشقاري: «قىرعىز، ۇيعىر، قىپشاق، ياگما، چيگيل، وعىز، تۋحسي، ۋگراك، جارۋك ۇلتتارىندا تۇركىلىك ءتىل ديالەكتىلەرى بار» دەپ جازادى. سوندىقتان ول قىرعىز بەن ۇيعىرعا ۇنايتىنى تۇسىنىكتى. ال ولاردىڭ قاتارىندا قازاق ءتىلى جوق. ويتكەنى، ورىس عالىمدارى جازعان تاريح سولاي دەگىزگەن. بۇل دەرەكتەر ماحمۋد قاشقاري جازباسىنىڭ كۇماندى ەكەنىن راستايدى. ونى رەسەيلىك يەزۋيدتەر دايىنداتقان، سودان سوڭ تۇركيا ارقىلى جارىققا شىعارتقان دەسەك، استە قاتەلەسپەيمىز. ورىستار جالعان جازبالارى يراننان جانە ورتا ازيادان تابىلا بەرۋى كۇدىك تۋدىراتىندىقتان، ولاردىڭ قاتارىنا تۇركيانى دا قوسقان. ول ەڭبەكتى تۇركىتىلدى ۇلتتاردىڭ ەڭ سانى مولى – قازاقتار پەن وزبەكتەر ح عاسىردا بولماعانىن دالەلدەۋ ءۇشىن ازىرلەگەن، وسى مىندەتىن ءالى دە اتقارىپ كەلەدى.

اتاقتى پارسى وقىمىستىسى فەرداۋسي ح عاسىردا قازاق حالقىنىڭ جەر بەتىندە بولعانىن جازعان. وسى دەرەكتى ماحمۋد قاشقاري، يبن فادلان، ءال يستاحري جازبالارى ارقىلى جوق قىلۋعا تىرىسقان رەسەيلىك يەزۋيدتەردىڭ ايلاكەرلىگىندە ءسوز جوق. الايدا، ولار وزگەرتە الماعان ءال ماسۋدي، يبن ءال اسير، يبن باتۋتا، بابۋر نامە، كودەكس كۋمانيكۋس جازبالارى قازاقتىڭ ەرتەدەن بار ەكەنىن انىق دالەلدەيدى. سوندىقتان رەسەيلىك تاريحشىلار اتالعان جازبالاردى رەسمي تاريحي تىزىلىمگە ەنگىزبەگەن، ەلەمەۋگە، نازارعا الماۋعا ءالى تىرىسىپ كەلەدى.

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz