وسىنشاما تۇسىڭىزدە كورەتىن بايلىققا ءوز جانىن ساتىپ الا الماي، ەڭ اقىرى دىنىنەن باس تارتىپ، شوشقا باعۋشىنىڭ قولىنان قىلعىنىپ ولگەن يمپەراتوردى بىلەسىز بە؟ ول ءۇشىن ءسال تاريحقا شەگىنىس جاسايىق.

ءبىر قۇرلىققا ءبىر ءوزى قوجالىق ەتكەن ەل قايداعى ءبىر شوشقا باعۋشىنىڭ تابانىندا تاپتالادى دەپ كىم ويلادى؟ ءبىر پاتشاسىنىڭ بايلىعى كسرو-نىڭ التىن قورىنان اسىپ تۇسەتىن 6 توننا التىن، 12 توننا كۇمىس ساقتالعان ەرتەگىلەردە ايتىلاتىن بايلىق ءارىپ تانىمايتىن يسپاندىق شوشقا باعۋشىنىڭ قولىنا تۇسەتىنىن كىم بىلگەن؟ ونىڭ ولىمىمەن اتاقتى يمپەريا دا و دۇنيەگە اتتاندى.

6 توننا التىن، 12 توننا كۇمىس!

بۇل – اڭىزعا اينالعان ينكتەر يمپەرياسى.

يمپەراتور اتاۋالپا تۇتقىنعا ءتۇستى. ينكتەر ءوز بيلەۋشىسىن تۇتقىننان بوساتۋى ءۇشىن توننالاعان التىن تولەدى. بىراق مۇنىڭ ءبارى قۇر بەكەرشىلىك بولاتىن. يسپاندار ينكتەر يمپەراتورىن تىرىدەي وتقا ورتەمەك بولدى. ەگەر اتاۋالپا ءوز دىنىنەن باس تارتىپ، كاتوليك ءدىنىن مويىنداسا وتقا ورتەمەۋگە ۋادە ەتەدى. بەيشارا كۇيگە تۇسكەن يمپەراتور ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىندە ءوز دىنىنەن دە باس تارتتى. وسىلايشا ول قىلعىندىرىپ ءولتىرىلدى.

بايلىققا بەلشەدەن باتقان ينكتەر يمپەرياسى بار بولعانى 180 ادامدىق پيساررونىڭ الدىندا تىزە بۇكتى. ال پيسسارونىڭ وسىعان دەيىن كىم بولعانىن بىلەسىز بە؟

ونىڭ حات تانيتىن ساۋاتى بولمادى. ول كەدەي وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. ونىڭ ءبىلىم الۋىنا دا ەشكىم كوڭىل بولمەدى. جاس كەزىندە شوشقا باعىپ، قورادا ەڭبەك ەتتى. ءتىپتى اكەسى ونى ءوز ۇلىم دەپ مويىنداعان ەمەس. وسىنداي زاڭسىز، شوشقا باعاتىن ۇل بولاشاقتا بۇكىل ەۋروپانى التىنعا كومەدى دەپ كىم ويلاعان؟ بۇل – شىنايى تاريح.

قازىر قازاق ەلى شىلقىعان بايلىقتىڭ ۇستىندە وتىر. ارينە، قارا حالىققا ودان بەس تيىن پايدا جوق ەكەنى سىزگە دە، ماعان دا بەلگىلى. قازاقستان «ەكىنشى كۋۆەيت» بولماق تۇگىلى كامبودجا بولىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر. قازاقستان  - جەر بايلىعىنىڭ الاپات تەڭىزى. سىزگە ناقتى دەرەك كەلتىرەيىن بە؟ قاراڭىز وندا.

قازاقستان دۇنيە ءجۇزىنىڭ 186 ەلىنىڭ ىشىندە ۆولفرام، قورعاسىن جانە ءباريدىڭ قورى بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا، حروميت، كۇمىس، تسينك بويىنشا ەكىنشى. قازاقستاندا ءحروميتتىڭ الەمدىك قورىنىڭ ۇشتەن ءبىر، ۋران مەن مارگانەتستىڭ تورتتەن ءبىر بولىگى، تەمىر كەنىنىڭ وننان ءبىر بولىگى ورنالاسقان.

بارلانعان تاس كومىر جانە قوڭىر كومىردىڭ ۇلەسى 200 ملرد، تەمىر 8 ملرد، مۇناي مەن گاز 2 ملرد، كوكشەتاۋدان 120 تونناعا دەيىن التىن وندىرۋگە بايلىعىمىز جەتكىلىكتى. الەمدە ەڭ سيرەك كەزدەسەتىن ۆولفرام، تانتال-نيوبي، ۆيسمۋت، كادمي سەكىلدى ميلليونداعان دوللار تۇراتىن كەن ورىندارى ءار قيىرىمىزدا توگىلىپ جاتىر. ويلاپ قاراڭىزشى، مۇنىڭ جانىندا الگىندە اۋزىمىزدىڭ سۋى قۇرىپ بايانداعان اتاۋلپانىڭ توننالاعان التىنى ءجاي ءبىر دۇنيە عوي.

اللا امان ساقتاسىن، بىراق كۇندەردىڭ كۇنى كورشى وتىرعان قىتايدىڭ قۇرت-قۇمىرسقا، باقا-شايان جەگەن اسكەرى باسىپ كىرسە سەنىڭ ميلليونداعان، ميللياردتاعان بايلىعىڭا قارامايدى. سەنىڭ كەزىندە قابانباي، بوگەنباي دەگەن باتىرىڭ بولعانىنا، قازاقتىڭ ارعى اتاسى شىڭعىسحان دەگەن سوزىڭە پىسقىرعانى بار. ۇلى دالا ەلى دەگەن ۇرانداردىڭ قۇنى بەس تيىن بولادى ول كەزدە. ارينە، قازاق قارسىلاسادى. بىراق قارسىلاسۋعا دا كۇش كەرەك. 6 توننا التىن، 12 توننا كۇمىستىڭ ەڭ بولماعاندا  بىر عانا پاتشانىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋعا كۇشى جەتپەدى. باسقاسى باسقا ەڭ اقىرى وعان ءوز دىنىندە دە ولۋگە مۇرشا بەرىلمەدى. بۇكىل قۇرلىقتا بەلشەدەن بايلىققا باتقان الىپ يمپەريا قايداعى ءبىر  شوشقا باعۋشىنىڭ تابانىندا تاپتالىپ، ماسقارا كۇيىندە تاريح ساحناسىنان جوعالىپ كەتتى.

مۇنان ءسىز نە ءتۇيدىڭىز؟ شوشقا باعۋشىنىڭ قىزىقتى ءومىرى مە، الدە جاي تاريحي وقيعا بولعاسىن قىزىقتىڭىز با؟

ءسىز ءبىر نارسەگە نازار اۋدارىڭىز: يمپەراتور اتاۋلپانى تۇتقىنعا الىپ كەتكەندە قارا حالىق ونىڭ بايلىعىن يسپانداردىڭ قولىنا جاي ۇستاتا سالدى. ارينە، ازداپ قيماعان بولار، بىراق بەردى. نەگە؟ نەگە دەپ ويلايسىز؟ سەبەبى سول ميلليونداعان قازىنا قارا حالىقتىكى ەمەس ەدى. ءتىپتى قارا حالىق بۇرىن سوڭدى ونداي قازىنانىڭ بارىن دا بىلمەدى. ال يسپاندار مۇنى جاقسى ءتۇسىندى. سول سەبەپتى كەيبىر ينكتەر يسپانداردى قۇتقارۋشىداي قابىلدادى. بىراق يسپاندار ەشقانداي قۇتقارۋشى ەمەس ەدى، ولار بار بولعانى التىنعا قۇنىققا باسكەسەرلەر بولاتىن.  مۇنان شىعاتىن ءبىر عانا قورىتىندى بار: ەلدىڭ شىلقىعان بايلىعى جالعىز ات توبەلىندەي بىرنەشە ادامنىڭ اتاسىنان قالعان مۇرا ەمەس. بۇل بايلىق بۇكىل قازاقتىكى!

مىنا مەنىڭ، سەنىڭ اتاڭ وسى بايلىقتى كەزىندە قانىمەن دە، جانىمەن دە قورعادى.  سوندىقتان مۇندا ءبىزدىڭ ءاربىرىمىزدىڭ ۇلەسىمىز بار. حالىق سول بايلىق وزىنىكى ەكەنىن سەزىنگەندە عانا، سودان ءوز ۇلەسىن العاندا عانا بايلىعىن، ەلىن، باسشىسىن دا قانداي جاۋ كەلسە دە قورعايدى. ەگەر ميللياردتاعان اقشا بيلىكتى ساقتاپ قالا السا اتاۋالپا 36 جاسىندا يت ولىممەن ولمەس ەدى.

بۇل وقيعا جوعارىدا بارشى حالىققا ساباق بولسا ەكەن...

رىسبەك رامازانۇلى، تاريحشى

Abai.kz