جاسان زەكەيۇلى: ادام قۋاتتى ءدامنىڭ كومەگىمەن دە اۋرۋىن جەڭە الادى
دارىگەر پايدا اكەلمەسە دە، زيانىن كەلتىرمەۋى ءتيىس. كونە گرەك ويشىلى گيپپوكراتتىڭ ناقىلىن بۇگىن كەز كەلگەن ەمحانانىڭ ماڭدايشاسىنا ءىلىپ قويۋعا بولادى. دارىگەرلىك ەتيكا، كادر ازىرلەۋ مەن مەديتسينا سالاسىنداعى باسەكەلەستىك جايىندا «ايقىن» گازەتى ساۋالدارىنا «جاساي» شىعىس-تيبەت مەديتسينالىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جاسان زەكەيۇلى جاۋاپ بەرەدى.
- ەشقانداي ارناۋلى ءبىلىمى بولماسا دا، ناۋقاستى دەرتىنەن ايىقتىرعان ەمشىلەر بولعان. ال مەديتسينالىق ءبىلىمى بولا تۇرا سىرقاتقا قول ۇشىن بەرە المايتىن ماماندار بار. سوندا دارىگەر دەگەن كىم؟ بارلىق جوعارى ءبىلىمدى مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىن ءدارىگەر قاتارىنا جاتقىزا الامىز با؟
- الەمدە دارىگەر دارەجەسى تەك ءۇش-ءتورت عاسىر بۇرىن عانا بەرىلە باستادى. مەديتسينا بويىنشا جوعارى ءبىلىمىن تولىق الىپ، ونى توقىپ، ءۇش جىل بويى باقىلاۋ كەزەڭىنەن وتكەن مامانعا عانا دارىگەر قۇجاتى بەرىلەدى. ال تابيعي بىرەر قاسيەتىن بۇلداپ، سۋ بۇركىپ، ەم-دوم جاسايتىنداردى تۇگەلدەي دارىگەر دەي المايمىز. ادامداردىڭ سۇيەگى شىققان جەرىن ورنىنا كەلتىرەتىندەردى حالىق اراسىندا «وتاشى» دەسە، حالىق ەمىن پايدالانىپ، ەل-جۇرت، اۋىل كولەمىندە ناۋقاستاردى ەمدەيتىن جانداردى «ەمشىلەر» دەپ اتايدى. قىتايدا اۋىل ءىشىندە ەلگە كومەك كورسەتەتىن «جالاڭاياق دارىگەرلەر» دەيتىندەر بولعان. ال ولاردىڭ ءبارىن ءبىر ۇعىمعا توعىتىپ، «دارىگەر» دەپ اتاۋعا كەلمەيدى.
دارىگەر پايدا اكەلمەسە دە، زيانىن كەلتىرمەۋى ءتيىس. كونە گرەك ويشىلى گيپپوكراتتىڭ ناقىلىن بۇگىن كەز كەلگەن ەمحانانىڭ ماڭدايشاسىنا ءىلىپ قويۋعا بولادى. دارىگەرلىك ەتيكا، كادر ازىرلەۋ مەن مەديتسينا سالاسىنداعى باسەكەلەستىك جايىندا «ايقىن» گازەتى ساۋالدارىنا «جاساي» شىعىس-تيبەت مەديتسينالىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جاسان زەكەيۇلى جاۋاپ بەرەدى.
- ەشقانداي ارناۋلى ءبىلىمى بولماسا دا، ناۋقاستى دەرتىنەن ايىقتىرعان ەمشىلەر بولعان. ال مەديتسينالىق ءبىلىمى بولا تۇرا سىرقاتقا قول ۇشىن بەرە المايتىن ماماندار بار. سوندا دارىگەر دەگەن كىم؟ بارلىق جوعارى ءبىلىمدى مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىن ءدارىگەر قاتارىنا جاتقىزا الامىز با؟
- الەمدە دارىگەر دارەجەسى تەك ءۇش-ءتورت عاسىر بۇرىن عانا بەرىلە باستادى. مەديتسينا بويىنشا جوعارى ءبىلىمىن تولىق الىپ، ونى توقىپ، ءۇش جىل بويى باقىلاۋ كەزەڭىنەن وتكەن مامانعا عانا دارىگەر قۇجاتى بەرىلەدى. ال تابيعي بىرەر قاسيەتىن بۇلداپ، سۋ بۇركىپ، ەم-دوم جاسايتىنداردى تۇگەلدەي دارىگەر دەي المايمىز. ادامداردىڭ سۇيەگى شىققان جەرىن ورنىنا كەلتىرەتىندەردى حالىق اراسىندا «وتاشى» دەسە، حالىق ەمىن پايدالانىپ، ەل-جۇرت، اۋىل كولەمىندە ناۋقاستاردى ەمدەيتىن جانداردى «ەمشىلەر» دەپ اتايدى. قىتايدا اۋىل ءىشىندە ەلگە كومەك كورسەتەتىن «جالاڭاياق دارىگەرلەر» دەيتىندەر بولعان. ال ولاردىڭ ءبارىن ءبىر ۇعىمعا توعىتىپ، «دارىگەر» دەپ اتاۋعا كەلمەيدى.
- بەس جىل ءبىلىم الىپ، ارناۋلى تاجىريبەدەن وتسە دە، الدىنا كەلگەن ناۋقاسپەن دۇرىس ءسويلەسپەي، ونىڭ بەتىنە دە قاراماستان، ءدارى جازىپ، قۇتىلا سالاتىن «اق حالاتتىلار» كوپ قوي؟! ولاردى دا دارىگەر دەپ اتايمىز با؟
- ونداي ادامداردى حالىق ءدارىگەر رەتىندە مويىندامايدى. ولار كاسىبىنىڭ راحاتىن كورىپ، ءوز سالاسىندا بيىك دارەجەگە جەتە المايدى. دارىگەرلەر ءۇشىن ءومىرلىك ءارى كاسىبي ءبىلىم جيناقتايتىن ورىن اۋىل دەپ سانايمىن. ءماسەلەن، «100 مەكتەپ، 100 اۋرۋحانا» باعدارلاماسى بويىنشا سالىنعان ەمحانالاردا جۇمىس ىستەيتىن ماماندارىمىز جەتكىلىكتى مە؟ ەگەر مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىن جاڭا ءتامامداعان جاستاردى اۋىلعا ءجىبەرىپ وتىرسا، ولار حالىقتىڭ ىشىندە ءوسىپ، ىسىلىپ شىعار ەدى. اۋرۋدىڭ بار ازابىن ناۋقاسپەن بىرگە تارتادى. ال بىرنەشە جىلدان كەيىن قالاعا كەلگەندە ول سىرقات جاندارمەن مۇلدەم باسقاشا سويلەسەتىن بولادى.
«ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاق ءشىرىتەدى». باسىن قاعازدان الماي، سوتتىڭ تورەشىسى سياقتى وتىراتىن ءدارىگەرلەردەن تازاراتىن ۋاقىت كەلدى. مىسالى، ءبىزدىڭ ورتالىققا جۇمىسقا جاڭادان كەلگەن دارىگەر ءۇش اي سىناقتان وتەدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا ناۋقاستاردان ارىز- شاعىم كوبەيىپ، ول اۋرۋلاردىڭ جاعدايىن شەشە الماسا، وندا ونى قىزمەتتەن بوساتامىز. كوپتەگەن ەلدەر مەديتسينا سالاسىندا حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى باقىلاۋ ءتاسىلدەرىن قولدانادى. ماسەلەن، ءار اۋرۋحانادا كوزگە كورىنەتىن جەردە كىشكەنتاي ساندىقشا تۇرادى. سوعان ءاربىر ناۋقاس وزىنە قىزمەت كورسەتكەن دارىگەرگە قاتىستى ارىز-شاعىمىن قالدىرا الادى. ءبىر اپتانىڭ ىشىندە حاتتار جينالىپ، ولاردى ءبولىم مەڭگەرۋشىلەرى باس دارىگەردىڭ الدىنا اكەلەدى. باس دارىگەر ارىزدارعا قاراپ، بەلگىلى ءبىر شارالار قولدانادى. باقىلاۋ بولماعان جەردە ساپا دا، ءدارىگەردىڭ ابىرويى دا بولمايدى.
- جاقسى دارىگەر جوعارى وقۋ ورنىندا ازىرلەنەدى. بالكىم، ءدارىگەرلەردى وقىتۋ ىسىندە قالىس قالعان ماسەلەلەر بار شىعار؟
- مەن وسىندا مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا وقىدىم. سوندا بايقاعانىم: كەيدە نەگىزسىز، كوپ سۇرانىسقا يە ەمەس ءپاندەردى وقىتىپ جاتادى. ونداي ماماندىقتارعا وقۋعا ءتۇسۋ دە جەڭىل. ال قاجەتتى ماماندىقتاردى، ءماسەلەن، بالالار سىرقاتتارى كوبەيىپ كەتكەنىنە قاراماستان، پەدياتريانى قىسقارتتىق. قىتايدا كەرىسىنشە، بالالار دارىگەرلەرىن ءازىرلەيتىن ۋنيۆەرسيتەت اشۋدا. جاقىندا ءبىر جۋرناليستەر: «ەگىلگەننەن زيان شەگەتىن سابيلەر بولا ما؟» دەپ سۇرادى. وسىندا كەلەتىن بالالاردىڭ 30-40 پايىزى ەگىلۋدەن كەيىن تۇسەدى. ويتكەنى وتە ءالسىز، باسىنىڭ قان قىسىمى بار بالانىڭ اتا-اناسىنا ۋچاسكەلىك ءدارىگەر كەلىپ: «مىناۋ زاڭ! مەن ەسەپ بەرۋىم كەرەك. جاتقىز بالانى!» دەپ ەگىپ كەتەدى. ۆاكتسينا - ميكروبتىڭ قاينار كوزى. ونى قابىلداعان بالا سول اۋرۋمەن قايتا اۋىرىپ، ونى جۇقتىرمايتىنداي بولادى. ال ۆاكتسينانى ءوزى السىرەپ تۇرعان بالاعا قۇيعان كەزدە ساپ-ساۋ تۋعان ءسابيدىڭ ميىنا وتتەگى جەتىسپەي، جاعدايى ودان سايىن ۋشىعىپ، اياق-قولى تارتىلىپ، سال اۋرۋىنا ۇشىرايدى. ەگىلۋدەن كەيىن وسىنداي اۋرۋعا شالدىققان بالالار وسىندا كەلىپ، دەرتتەرىنە داۋا تابۋدا. قىتايدا بالانىڭ جاعدايىنا قاراپ، ەگۋدى كەشەۋىل-دەتىپ، بىرنەشە ايدان كەيىن سالۋى ءمۇمكىن. تۇماۋراتىپ، باسپامەن (انگينا) اۋىرىپ تۇرعان بالالار ەگىلمەيدى. بىزدە بالانىڭ اتا-اناسى دا دارىگەردىڭ ايتقانىنا كونىپ، ناۋقاس ءسابيىن شىرىلداتىپ ءدارىگەردىڭ الدىنا تاستاي سالادى. وسىنداي جاعدايلاردا دارىگەردىڭ ەڭ باستى قاسيەتتەرى - يماندىلىعى مەن ادامگەرشىلىگى ماڭىزدى. دارىگەر بالانىڭ ءالسىز ەكەنىن كورىپ، وعان الدىمەن ءدارى جازىپ بەرىپ، ونى سورپالاتىپ، كۇنگە شىعارىپ، قۋاتتاندىرىپ الىپ، ودان كەيىن ەگۋ كەرەكتىگىن ويلاۋى كەرەك. ءدارىگەردىڭ سالعىرتتىعىن ءبىز كەشىرسەك تە، اللا كەشىرمەيدى. ءدارىگەر - اللادان كەيىنگى تاعدىردى شەشەتىن ادام. سوندىقتان ءدارىگەر مامانداردى دايىنداۋ ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن ۇلكەن زەرتتەۋ مەكتەبىن اشۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
- ال ەلىمىزدىڭ مەديتسينا سالاسىن دامىتۋدا قانداي سالا نازاردان تىسقارى قالىپ وتىر؟
- ءبىز كەڭەستىك جۇيەنىڭ شىرماۋىنان ءالى تولىق شىقپاي، نوقتاسىن الا الماي وتىرمىز. وسى سالانى باسقارىپ وتىرعاندار - كەڭەس داۋىرىندە تاربيەلەنىپ، وقىعاندار. مەديتسينا جان-جاقتى دامىسىن دەسەك، ونىڭ بارلىق سالاسىن، ونىڭ ىشىندە شىعىس مەديتسيناسىن دا كوتەرىپ، بارىنە ءباسەكەلەستىك جاعداي تۋدىرۋ كەرەك. ءماسەلەن، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنە شىعىس مەديتسيناسى كوللەدجى، اكادەمياسىن اشۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادىق. ولاردان: «شىعىس مەديتسيناسى مەملەكەتتىك زاڭنامادا كورسەتىلمەي، وقىتۋ جۇيەسىنە ەنگىزىلمەسە، ونى قايتىپ قولدايمىز؟!» دەگەن سارىندا جاۋاپ الدىق.
- ال ەل ىشىندە شىعىس مەديتسيناسى ماماندارىنا دەگەن سۇرانىس بار ما؟
- شىعىس مەديتسيناسى رەسمي مويىندالماسا دا، قازاقستاندىقتاردىڭ 30 پايىزى قازىر قىتايدا ەمدەلۋدە. سول جاقتاعى ەمحانالاردىڭ الدىنا بارىپ كورىڭىزشى، قانشا قازاقستاندىقتى كەزدەستىرەر ەكەنسىز. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ قازاقستاننىڭ قارجىسى سىرتقا اعىلىپ جاتىر. وندا نەگە سول مامانداردى وسىندا وقىتىپ، ەۋروپا مەديتسيناسىمەن قاتار شىعىس ەمدەۋ تاسىلدەرىن جەتىلدىرىپ، زەرتتەمەيمىز؟! مەملەكەت حالىقتىڭ قاي مەديتسينا سالاسىندا كوبىرەك ەمدەلىپ، ساۋىعىپ جاتقانىن تارازىلاپ، سول جاعىنا باسىم قولداۋ كورسەتۋى كەرەك. ايتپەسە، تيبەت مەديتسيناسىن مىقتى مەڭگەرگەن مامانداردىڭ كوپشىلىگى مۇندا ءىستەي المايدى. ءبىلىمى جەتسە دە، قايرات-كۇشى سارقىلىپ، قايمىعىپ، بەتى قايتىپ، قايتا ەلىنە كوشىپ كەتەدى.
- ونداي ماماندار بار ما؟
- قىتايدان ءوز قانداستارىمىزدىڭ اراسىنان 270 عالىم ءدارىگەر كەلگەن. ولاردىڭ جەتپىسى قايتا سول جاققا كەتىپ قالدى. قالعانى - «باراحولكادا» ءجۇر. سەبەبى ولارعا جۇمىس ورنى جوق. ەمحانالارعا بارسا، قىتاي ديپلومىن قاجەت ەتپەيدى. استاناعا اتتەستاتسيادان وتۋگە ءبىر جىلعا ءجىبەرەدى. ال شەتتەن كەلگەن ادام جۇمىسسىز، قاراجاتسىز وسىنشا ۋاقىت شىداپ تۇرا الا ما؟
شىعىس-تيبەت مەديتسيناسى - قازاقتىڭ ءداستۇرلى مەديتسيناسىنىڭ جالعاسى. اتا-بابالارىمىزدىڭ وتىرار كۇيرەپ قالعان كەزدەگى تاريحي كىتاپتارى، قولجازبالارى قىتايدان تابىلىپ جاتىر. مىسالى، ءابۋ سينا، ءال-ءفارابيدىڭ مەديتسينالىق ەڭبەكتەرىنىڭ ورنى وراسان زور. سول كەزدىڭ وزىندە سوقىرىشەككە، باسپاعا وتا جاسالعان. اتا-بابامىز قولىمىزعا تاپسىرىپ كەتكەن عىلىم مەن ءبىلىم «ءتىستەگەننىڭ اۋزىندا، ۇستاعاننىڭ قولىندا» كەتتى. ەندى بۇرىنعىنى قايتا جاڭعىرتىپ، وسى جۇيەدە ءىستەپ جاتقان قازاق تۇلعالارىن جۇمىلدىرىپ، قايتادان قازاق مەديتسيناسىن زەرتتەپ، وعان جاڭاشا سەرپىلىس بەرەتىن ۋاقىت كەلمەدى مە؟! ءيا، كەلدى.
جاقىندا قىتاي باسىلىمدارىنىڭ بىرىنەن وسى ەلدەگى دەنساۋلىق سالاسىنداعى قارجىلىق كىرىسىنىڭ 60 پايىزى شىعىس-تيبەت، قىتاي حالىقتىق مەديتسيناسىنان ءتۇسەتىندىگىن وقىدىم. قىتايداعى ەڭ ادەمى ءارى ادام ەڭ كوپ باراتىن عيماراتتار - شىعى-تيبەت مەديتسيناسىنىڭ مەكەمەلەرى. بۇل ەمحانالاردا شالا ەمشىلەر ەمەس، عىلىمي جۇمىستارىن وسى سالادا قورعاعان عالىمدار وتىر. سولار ەلدى ساۋىقتىرۋعا ۇلەس قوسىپ، مەملەكەتتىڭ قازىناسىن تولتىرادى. ال بىزدە ولاردى شىعارتپاي، ارام ءشوپ سياقتى كورىپ، قىرقىپ تاستايدى.
قازاق ءوز مەديتسيناسىن دامىتقان كەزدە عانا وسى سالادا الەمگە تانىلىپ، ابىرويى ارتادى. ەلباسى دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ دامىعان، ءباسەكەگە قابىلەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋ مىندەتىن قويدى. وندا «ءار سالانىڭ الەمدەگى ەڭ وزىق ۇلگىلەرىن الىپ، سولاردى ءوز جەرىمىزدە پايدالانۋ كەرەك ەمەس پە؟!» دەيدى.
- جاقىندا اقش-تا بولىپ قايتتىڭىز. بۇل ەلدە شىعىس مەديتسيناسىنا دەگەن كوزقاراس قانداي ەكەن؟
- ءبىزدىڭ باعدارلامامىز بۇل تاقىرىپقا ارنالماعان. بىراق ونداعى قىتاي اۋدانىندا ورنالاسقان ۇلكەن شىعىس مەديتسينا ورتالىعىن كوردىم. بۇل ەمحانا باسقا مەديتسينالىق ورتالىقتارمەن قاتار جۇمىس ىستەۋدە. بوستوندا 22 مىڭ ادام جۇمىس ىستەيتىن، 8 مىڭ پالاتالى ەمحانادا بولىپ قايتتىق. سوندا ءبىر تاڭعالعانىم: ەمدەلۋشىلەر ءۇلكەن يتتەرىمەن كۇزەتشىنىڭ قاسىنان جايباراقات ءوتىپ، ەمحاناعا ەمىن-ەركىن كىرە بەرەدى. ەندى بىرەۋ مىسىعىمەن ءجۇر. سوندا ولاردان: «ءۇي حايۋاندارىن دا كىرگىزە بەرەسىزدەر مە؟» دەپ سۇرادىم. ەمحانانىڭ قىزمەتكەرلەرى كەيبىر ناۋقاستار ءۇي جانۋارلارىن كورسە، قان قىسىمدارى تومەندەپ، جايباراقات كۇيگە ءتۇسىپ، وپەراتسيالارى جەڭىل وتەتىندىگىن ايتتى. سول ءۇشىن ناۋقاس الدىن الا ءوتىنىش جازىپ، ءيتىن الدىرادى ەكەن. ەمحانانىڭ اينالاسىنداعى سەرۋەندەيتىن باق، بالالار وينايتىن ارنايى الاڭقايدى تاماشالادىق. تاعى ءبىر قىزىعى: 22 مىڭ ادامنىڭ 7 مىڭى عانا دارىگەر بولسا، قالعاندارى - قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنداعى باسقا ماماندىق يەلەرى. ياعني اۋرۋحاناداعى ناۋقاستار ەمدەلىپ قانا قويماي، ولاردىڭ وزدەرىن قولايلى سەزىنىپ، تەزىرەك ساۋىعىپ كەتۋى ءۇشىن بارلىق جاعداي جاسالىنىپ قويعان.
- ءسىز الدىڭعى سۇحباتىڭىزدا جاپونيادا ناۋقاستارعا جاپون ەرتەگىلەرى ايتىلىپ، ولار جاپون ءان-كۇيلەرىمەن ەمدەلەتىنىن بايانداپ ەدىڭىز. اقش ەمحانالارىندا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءۇي جانۋارلارىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى سياقتى ەرەكشەلىگى ەسكەرىلەدى ەكەن..
- ونىڭىز راس. جاپونيادا پالاتادا جاتقان ناۋقاستاردىڭ جاپوندىق ۇلگىدەگى كيىمدەرىن كيۋىنە، ساكۋرا گۇلىن تاماشالاپ، جاپونشا ءان-كۇيلەر تىڭداۋىنا دا جاعداي جاسالىنعانىن كورگەنبىز.
- قازاق مەديتسيناسىندا قانداي ۇلتتىق وزگەشەلىكتەردى پايدالانۋعا بولادى؟
- يزرايلدە، كەيبىر ەۋروپالىق ەلدەردە جۇرەك، قان تامىرلارى اۋرۋلارى ينستيتۋتارىندا، مەديتسينالىق ورتالىقتارىندا ءوزدەرىنىڭ تازا قىزىل شاراپتارىن قۇتىعا قۇيىپ، ازىرلەپ قويادى. سونى ناۋقاستىڭ سالماعىنا قاراي، ونىڭ قانىن كوبەيتۋ ءۇشىن 100-200 گرامنان بەرىپ وتىرادى. گەرمانيادا شۇباتتى وكپەسى اۋىرعان، ءالسىز، انتيبيوتيك كوپ قولدانعان ادامدارعا قۋاتتاندىرۋشى ءدارۋمەن رەتىندە جازادى. قىمىز دا سولاي پايدالانىلادى. باۋىرى اۋىرعان ادامدارعا ارناپ ەشكىنىڭ قاتىعىن يتاليانىڭ زاۋىتتارى شىعارىپ جاتىر. ونىڭ 150 گرامى 600 تەڭگە تۇرادى. بۇل تاعام بالالاردىڭ السىزدىگىنە دە وتە پايدالى. جاپونيا ءدارىحانالارىندا جىلقى ەتىنىڭ ءجۇز گرامى قىمبات تۇرادى.
ءبىز شە؟ بوس جاتقان فەرمالاردا بەس ءجۇز ەشكىنى باعىپ، سول قاتىقتى نەگە ءوزىمىز جاسامايمىز؟ جىلقى مەن تۇيە ءوسىرىپ، قىمىز بەن شۇباتتى ءدارىحانالار مەن ەمحانالارعا نەگە بەرمەسكە؟ مەن وسىندا كەلەتىن ناۋقاستارعا جىلقىنىڭ قايناتپا سورپاسى، جىلقىنىڭ ساۋمالى، ەشكىنىڭ ءسۇتى مەن سيىردىڭ ءسۇتى قانداي نارسەگە كەرەك ەكەندىگىن ايتىپ، اۋرۋىنا قاراي قوسىمشا جازىپ بەرەمىن. ماسەلەن، بۇرىن اتالارىمىز جوتەلدى باسۋ ءۇشىن ەشكىنىڭ ءسۇتىن قايناتىپ، وعان بال نەمەسە قۇيرىق ماي قوسىپ بەرگەن.
قازىر ەمحانالاردا بوتقا مەن بورشش، ءبىر ءتىلىم مىجىلعان ەت بەرەدى. وعان ساۋ ادامنىڭ دا دەنساۋلىعى شىدامايدى. جەتپىس جىل بۇرىنعى «قالپاق» ءالى شەشىلمەگەن ءتارىزدى. ودان دا اۋرۋحانالاردا شۇبات پەن قىمىزدى، جىلقىنىڭ ەتىن بەرىپ، قازاقتىڭ كۇيلەرىن ويناتىپ، پالاتالار ادەمى تورسىقتار مەن ۇلتتىق ورنەكتەرىمىزبەن بەزەندىرىلسە، كەرەمەت ەمەس پە؟! ادام قۋاتتى ءدامنىڭ كومەگىمەن دە اۋرۋىن جەڭە الادى بۇل ءبىر جاعىنان ەمدىك تۋريزم سالاسىن دامىتىپ، شەتەلدىكتەردىڭ وسىندا كوپتەپ كەلۋىنە جول اشادى. ەگەر ۇلتتىق تاعامدار ماسەلەسىن شەشسەك، قازاقتارعا دا جۇمىس ورنى كوبەيەدى. شۇبات پەن قىمىزدى قازاق شارۋاسى اكەلسە، باۋىرساقتى قازاق ايەلى جاساماي ما؟! ەت، قۇرت، ءىرىمشىك تەك قازاق اۋىلدارىنان الىنادى. ەشكىنى دە قازاقتار جاقسى باعادى. قىتايدىڭ قىزاناق پەن قيارىن، رەسەيدىڭ كولباساسىن جەگەنشە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق تاعامدارىمىزدى پايدالانايىق. سول ارقىلى ازىق-تۇلىك جاعىنان باسقا ەلدەرگە جالىنىشتى بولمايمىز، حالىقتىڭ دەنساۋلىعى دا تۇزەلەدى. ال قازىر بالالارىمىز بازاردا اربا يتەرىپ، اجەلەرىمىز كوشەدە قايىر سۇراپ ءجۇر. نامىسىمىز قايدا؟ قايدا كەتىپ بارامىز؟
- ۇلتتىڭ كەلەشەگى ۇرپاقتىڭ دەنساۋلىعىنا بايلانىستى عوي. دەنى ساۋ ۇلت بولۋدىڭ تەتىگى نەدە؟
- دەنساۋلىقتى نىعايتۋدىڭ ەڭ باستى جولى - ەلىمىزدە ءار وتباسى تىنىش ءومىر سۇرەتىندەي جاعداي جاساۋ. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى جاقسارماي، مەديتسينا دا، قازاقتىڭ باسقا ۇلتتار الدىنداعى ابىرويى دا كوتەرىلمەيدى.
ول ءۇشىن بارلىق جەرلەردە دۇكەن سالۋدىڭ ورنىنا، ءوندىرىستى وركەندەتىپ، حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ ىسىنە كوپ كوڭىل بولگەن ءجون. مىسالى، داعدارىس كەزىندە جول باعدارلاماسى قابىلدانىپ، قانشاما ادام جۇمىسپەن قامتىلدى؟! قانداي جاقسى! اقشانى سىرتقا شىعارماي، ءوز ءونىمدەرىمىزدى شىعارىپ، سالىقتى وسىندا ءتولەيىك. ايتپەسە، سۋ بەتىندە قالقىعان جاپىراق ءتارىزدى ءار ءيىرىم ءوزىنە اكەتە بەرەدى. دەنساۋلىق ساقتاۋ بويىنشا مەملەكەتتىك باعدارلامالار «اۋىرماي تۇرىپ ەمدەلۋگە» باعىتتالۋى ءتيىس. قوعامدا كوبەيىپ كەتكەن اۋرۋ ءتۇرلەرىن (مىسالى، بالالاردىڭ سال اۋرۋى) ەمدەپ قانا قويماي، ولاردىڭ تارالۋ سەبەبىن انىقتاپ، زەرتتەپ، وعان قارسى شارالار دەر كەزىندە قابىلدانعانى ءجون. ۇلتتىق تاعامداردى مەديتسيناعا ەنگىزۋ ءداستۇرىن قالىپتاستىراتىن ۋاقىت تا كەلدى.
- وتكەن دارىگەرلەر مەرەكەسىندە ايتىلعان قانداي ارمان-ءتىلەگىڭىز بولدى؟
- دارىگەرلەر قىزمەتى اقپارات ءجۇيەسى ارقىلى دارىپتەلىپ، مەديتسينا عالىمدارى، قىزمەتكەرلەرى قوعامعا كوبىرەك تانىستىرىلىپ، تاريحتا بولعان قازاق ءدارىگەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرى، زەرتتەۋلەرى جيناقتالىپ، قايتا شىعارىلىپ، ناسيحاتتالسا دەپ ارماندايمىن. دارىگەرلەردىڭ ەڭبەگى تۋرالى ءجيى ايتىلسا، ولارعا دەگەن حالىقتىڭ قۇرمەتى دە ارتىپ، دارىگەرلەر دە حالىققا ەكى ەسەلەپ تەر توگەدى. رەسەيدە «دەنساۋلىق» تەلەارناسى، قىتايدا ءۇش دەنساۋلىق تەلەارناسى كورسەتىلەدى. سەبەبى اقپارات ارقىلى ميلليونداعان ادام دەنساۋلىعىن تۇزەي الادى. قازاق: «ەڭ باستى بايلىق - دەنساۋلىق» دەگەن. دامىعان ەلدەردە اۋرۋ ادامدى مادەنيەتسىز دەپ سانايدى. قازاق مادەنيەتسىز بولماۋى ءتيىس. بولاشاقتا قازاقستان حالقى ءمادەنيەتى دامىعان ەلدەردىڭ ساناتىندا بولاتىنىنا كامىل سەنەمىن.
سۇحباتتاسقان
ايجان كوشكەنوۆا
www.aikyn.kz
