ابىروي بولعاندا قۇداي قازاققا مۇنايدى بەرىپتى. ايتپەگەندە قايتپەك ەكەنبىز... قازىر سول مۇنايدى شەتەلگە ساۋدالاپ كۇنىمىزدى كورىپ وتىرعان ەلمىز عوي. ۇلتتىق قوردى دا سول مۇنايدىڭ اقشاسىمەن تولتىرامىز. بيۋدجەتتىڭ دە جىرتىعىن سول مۇنايدىڭ اقشاسىمەن جامايمىز. كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي قارا جەردەن سورىپ جاتقان سول مۇنايدىڭ 80%-عا جۋىعى ەكسپورتقا كەتەدى ەكەن. بيۋدجەتتىڭ 50%-ىن مۇناي ساۋداسىنان تۇسكەن قاراجات قۇرايدى-مىس.

ءبىز مۇناي ساتۋدى 100 جىل بۇرىن باستاعان ەدىك. ءالى ساتىپ كەلەمىز... وسى ۋاقىتقا دەيىن كىمدەرگە مۇناي ساتپادىق؟! يتاليا، فرانتسيا، گوللانديا، شۆەيتساريا، يسپانيا، رۋمىنيا، گرەتسيا، قىتاي، حورۆاتيا، كورەيا، ءۇندىستان، پورتۋگاليا، جاپونيا، ليتۆا، مالتا، پولشا، كانادا، ۇلىبريتانيا، تۇركيا ت.ب. ءبىزدىڭ مۇنايدى ساتىپ الىپ جاتقان ەلدەر.

جۇرتتىڭ ءبارى قۇمارتقان قازاق مۇنايىن ەندى اق ورىستار دا ساتىپ الماق كورىنەدى. الگىندە بەلارۋس باسشىسى الەكساندر لۋكاشەنكو قازاقستاننىڭ ەلشىسى ەرمۇحامەت ەرتىسباەۆتى قابىلداپتى. ءسويتىپ، ەكەۋى مۇناي تاسىمالداۋ تۋرالى كەلىسسوزدەردى قايتا كوتەرىپ، بەلارۋسكە مۇناي جەتكىزۋ ماسەلەلەرىن ءسوز ەتىپتى. بۇل تۋرالى مينسكىنىڭ دە، كرەملدىڭ دە اقپارات قۇرالدارى جامىراي جازىپ جاتىر.

نەگىزى بەلارۋسكە، ول ارقىلى ەۋروپانىڭ بىرنەشە ەلىنە مۇناي جەتكىزۋشى – رەسەي ەدى. 19 ساۋىردە بەلارۋس باسشىسى رەسەيدەن لاستانعان مۇناي كەلىپ جاتقانىن ايتىپ دابىل قاقتى. قۇنى 2,5 ميلليارد دوللاردى قۇرايتىن، 37 ميلليون باررەل مۇنايدىڭ لاستانعانىن ايتتى. قۇبىر رەسەيدىكى. بەلارۋس رەسەيدەن سول ءۇشىن وتەماقى سۇرادى. ماسكەۋ مويىندادى. «مۇناي قۇبىرىن جارامسىز ەتۋ» بابى بويىنشا قىلمىستىق ءىس قوزعادى. 4 ادام قامالدى. ەكەۋىنە ىزدەۋ جاريالاندى. رەسەيدىڭ لاستانعان قۇبىرىنىڭ كەسىرى قازاق مۇنايىنا تيمەيدى دەي المايمىز. ويتكەنى، قازاقستان قازىردىڭ وزىندە «اتىراۋ-سامارا» قۇبىرى ارقىلى بەلارۋسكە، ودان ءارى ەۋروپاعا جىلىنا 15 ميلليون توننا مۇناي جىبەرىپ وتىر. ول مۇناي جاڭاعى رەسەيدىڭ قۇبىرى ارقىلى ءوتىپ جاتىر.

وسىنىڭ ءبارىن ەگجەي-تەگجەيلى ساراپتاعان بەلارۋس باسشىسى الەكساندر لۋكاشەنكو ەندى مۇنايدى قازاقتان ساتىپ العىسى كەلەتىنىن ەلشى ەرتىسباەۆقا ايتىپتى.

«ءبىز قازىردىڭ وزىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ جاتىرمىز. قازاقستان مۇنايىن بەلارۋس مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىنا جەتكىزۋ تۋرالى سول كەلىسسوزدەردى قايتا جانداندىرۋدى كوزدەپ وتىرمىز. مەنىڭشە، ءبىز بۇل ماسەلەنى شەشە الامىز. قازاقستان مەن بەلارۋسكە قاتىستى پروبلەما جوق. تەك ترانزيت ماسەلەسىندە رەسەيدىڭ پوزيتسياسى بار. رەسەي – ەاەو-قا مۇشە ەل. مەنىڭشە، ءبىز بەلگىلى ءبىر مولشەردە قازاقستان مۇنايىن جەتكىزۋ تۋرالى كەلىسىمگە كەلە الامىز دەپ ويلايمىن».

بۇل بەلارۋس پرەزيدەنتى الەكساندر لۋكاشەنكونىڭ ءسوزى.

 «ءبىز دايىنبىز. ەشقانداي پروبلەما جوق. بىزدە مۇناي دا، مۇناي ونىمدەرى دە جەتەرلىك. ءبىز بەلارۋسكە مۇناي جەتكىزۋگە دايىنبىز. تەك قازاقستان مەن بەلارۋس اراسىنداعى كەلىسسوزدەردى رەسەي دە قولداۋى كەرەك. سەبەبى، ترانزيت رەسەي تەرريتورياسى ارقىلى جۇرگىزىلەدى. ارينە، بۇل رەسەيگە ءتيىمسىز. ولاردىڭ ءوز مۇنايلارى جەتكىلىكتى. الايدا ءبىز ەۋرازيالىق وداق بارلىعى ءۇشىن قولايلى بولعانىن قالايمىز. وداق بارلىعىنا ورتاق بولۋى ءۇشىن وداقتاس ەلدەر ءبىر-بىرلەرىن قولداۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز».

ال بۇل قازاقستاننىڭ بەلارۋستەگى ەلشىسى ەرمۇحامەت ەرتىسباەۆتىڭ جاۋاپ ءسوزى.

قازاقتان مۇناي ساتىپ الۋ لۋكاشەنكونىڭ قالاۋى. بىزدىكىلەر دە بۇعان كەتارى ەمەس. قۇداي بەرگەن مۇناي بار. ساتىپ الساڭ، مىنەكەي دەگەلى تۇر. قازاقستان دا، بەلارۋس تە، رەسەي دە ەكونوميكالىق وداقتى قۇرۋشى ەلدەر. وداق اياسىندا ءبىر-بىرىنە تاۋار ساتۋعا قۇقىلى ەلدەر. سول ءۇشىن دە لۋكاشەنكو ەرتىسباەۆتى قابىلداپ، مۇناي ساۋداسىن ءسوز ەتكەن ەكەن. تەك وعان كرەمل كونە قويار ما؟ قازاقستاننىڭ دا، بەلارۋستىڭ دە كرەملگە كىرىپتارلىعى جوق ەمەس قوي.

قۇبىرى لاستانىپ، قىپ-قىزىل شىعىنعا باتىپ جاتقانىنا قاراماي رەسەي ءبارىبىر ءوز مۇنايىن ساتقىسى كەلەدى. ەكى تەڭگە بولسا دا، ماسكەۋدىڭ قالتاسىنا تۇسكەنىن قالايدى.

قازىردىڭ وزىندە «اق ورىس پەن سارى ورىستىڭ ساۋداسىنا قازاقتار تالاسىپ جاتىر» دەپ، ورىس اقپاراتى ويبايعا باسىپتى. انە، قاراڭىز:

«كازاحي پودسيدەلي: كازاحستان حوچەت وتوبرات كونتراكت بەلارۋسي ي روسسي نا نەفت» دەپ جازىپتى «ۆەرسيا» دەيتىن اگەنتتىك. ال كرەملدىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى دميتري پەسكوۆ «ريا نوۆوستيگە» شىعىپ، پىكىر ءبىلدىرىپتى.

«جوق، ازىرگە ەشقانداي كەلىسسوزدەر بولعان جوق. ءبىز بۇل ماسەلەنى نۇر-سۇلتاندا وتەتىن ەاەو سامميتىندە مەملەكەت باسشىلارى اراسىندا تالقىلايمىز دەپ سەنەمىز. ارينە، ەگەر پرەزيدەنتتەر بۇل تاقىرىپتى ءسوز ەتكىسى كەلەتىن بولسا» دەپتى پەسكوۆ.

مۇناي – قازاقستان ەكونوميكاسىن ولتىرمەي تۇرعان ەڭ نەگىزگى تاۋار. ءبىز الەم بويىنشا مۇناي ساتۋشى ەلدەردىڭ الدىڭعى قاتارىندامىز دەيدى استانا جاقتاعى اق جاعالىلار. بۇل ماقتانىش پا، الدە ءسىز بەن ءبىزدى قويشى، وزدەرىن-وزدەرى الدارقاتۋ ما، ايتەۋىر وڭدەلمەگەن شيكى مۇنايدى اياماي ساتىپ جاتىرمىز. ءيا، قىتايعا دا، باسقاسىنا دا ساتىپ جاتقان سول مۇنايدى رەسەي رۇقسات بەرسە بەلارۋستەرگە دە ساتا جاتار. بىراق، قايدام... رەسەي تىسىندەگىسىن وڭاي بەرە قوياتىن با ەدى...نە دە بولسا، توقاەۆ ءۇشىن بۇل دا ءبىر ۇلكەن سىناق بولماق.  تاۋار بار، ساتىپ الۋشى دايىن. لۋكاشەنكوعا مۇناي ساتۋ وزىنە ءتيىمدى-اق. ول ءۇشىن اۋەلى كرەملدىڭ كوڭىلىن تابۋى كەرەك. وسىمەن ءتامام.

بيۋدجەتتىڭ 50 پايىزى سول مۇنايدىڭ اقشاسى ەكەنىن دە، سول مۇنايدىڭ 80 پايىزى شەتەلگە ەكسپورتتالىپ جاتقانىن دا جوعارىدا ايتتىق. مۇناي ساتۋ مەملەكەت ءۇشىن مۇقتاجدىق. ال قاتارداعى ءسىز بەن ءبىز ءۇشىن شە؟

ەستەرىڭىزدە بولسا، 2018 جىلى «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا «قازاق مۇنايىنا قازاقتان باسقانىڭ ءبارى باستىق» اتتى ماقالا جاريالاندى. سول جەردە قازاقستانداعى مۇناي كەن ورىندارى مەن مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىنا كىمدەر قوجالىق ەتىپ وتىرعانى ەگجەي-تەگجەيلى باياندالعان ەدى.

قازاقستان مۇناي قورى جونىنەن الەمدە 12 ورىندا تۇر. مۇناي ءوندىرۋ بويىنشا الدىڭعى 15 ەلدىڭ قاتارىندا. جالپى بيىلدىققا 89 ميلليون توننا مۇناي وندىرمەك كورىنەدى. بۇل تۋرالى مينيستر بوزىمباەۆ ايتقان. بىلتىر 90 ميلليون توننا مۇناي ءوندىرىپ ساۋدالاعان ەكەنبىز.

سويتكەن قازاقستاننىڭ سىرتقى قارىزى 161,5 ميلليارد دوللاردى، وففشورداعى اقشاسى 167 ميلليارد دوللاردى قۇرايدى. ال كوپ بالالى انالار ءۇيسىز-كۇيسىز، ۇكىمەتتەن 21 مىڭ تەڭگە سۇراپ ءجۇر...

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz