تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ن.نازارباەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا: «اجەپتاۋىر جاڭعىرعان قوعامنىڭ ءوزىنىڭ تامىرى تاريحىنىڭ تەرەڭىنەن باس­تاۋ الاتىن رۋحاني كودى بولادى. جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – سول ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ»، – دەي كەلىپ، ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ، ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ قاجەتتىگىن باسا ايتقان ەدى. «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسىندا: «ءتول تاريحىن بىلەتىن، باعالايتىن جانە ماقتان ەتەتىن حالىقتىڭ بولاشاعى زور بولادى دەپ سەنەمىن. وتكەنىن ماقتان تۇتىپ، بۇگىنىن ناقتى باعالاي ءبىلۋ جانە بولاشاققا وڭ كوزقاراس تانىتۋ – ەلىمىزدىڭ تابىستى بولۋىنىڭ كەپىلى دەگەنىمىز – وسى»، – دەپ تۇجىرىمدادى. ياعني، پرەزيدەنتىمىز قازاقستاننىڭ كەلەشەكتەگى دامۋىن ءسوز ەتكەندە، وتكەن تاريحىن دا ءاردايىم ەستە ۇستاپ، تاريحتان تاعىلىم الۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتەدى.

بۇگىندە لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋگە بايلانىستى تەرميندەردى تاڭبالاۋ، حالىقارالىق اتاۋلاردى دۇرىس جازۋ ماسەلەسى وزەكتى بولىپ وتىر. بۇل ورايدا وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارىنداعى  قازاق زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ماڭىزى زور.

1922 جىلى قازاقستاندا جات سوزدەردى، ءپان اتاۋلارىن قازاقشالاندىراتىن كوميسسيا قۇرىلادى دا ونى ا.بايتۇرسىنۇلى باسقارادى. كوميسسيا جات (وزگە تىلدىك) سوزدەردى قابىلداۋدا مىنا پرينتسيپتەردى باسشىلىققا العان:

ا) جات اتاۋلاردىڭ ماعىناسىن تۇسىندىرگەندەي قازاق ءسوزىن الۋ;

ءا) وعان قولايلى قازاق ءسوزى بولماسا، تۇركى ءسوزىن الۋ;

ب) تۇركى ءسوزى دە تۋرا كەلمەسە، قازاق ءتىلىنىڭ زاڭىنا ۇيلەستىرىپ، ەۋروپا ءسوزىن الۋ (جولدىباەۆ م. قازاق ءتىلىن بايىتامىز // ەڭبەكشى قازاق. 12.ءVىىى.1926).

بۇگىنگى تاڭدا وسى دەرەككوزدەردىڭ قاتارىنا قىتاي قازاقتارىنىڭ ءتىلىن دە الۋعا بولادى. قىتاي قازاقتارىنىڭ تىلىندەگى كوپتەگەن اتاۋلار قازىرگى ادەبي تىلىمىزگە بەرىك ورنىعىپ كەلەدى. ماسەلەن، كومپيۋتەردەگى «mouse» ءسوزىنىڭ بالاماسى («مىشكا») رەتىندە باستاپقىدا «تىشقان» ءسوزى قولدانىلىپ كەلسە، كەيىن قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ تىلىندەگى «ءتىنتۋىر» ءسوزى ورنىقتى. سونداي-اق «بالكون» ءسوزىنىڭ بالاماسى رەتىندە كوپشىلىك كۇلكىگە اينالدىرىپ جۇرگەن «قىلتيما» اتاۋىنىڭ ورنىنا (دۇرىسىندا، بۇل اتاۋ عىلىمي، ۇلكەن سوزدىكتەردە تىركەلمەگەن) قىتاي قازاقتارى «سامالدىق» ءسوزىن پايدالانادى.

قازاقستاندا جەكەلەگەن اۋدارماشىلاردىڭ نەمقۇرايدىلىعىنان جاڭساق اۋدارىلىپ كەتكەن اتاۋلار بار. ماسەلەن، «ۋدوستوۆەرەنيە ليچنوستي» تىركەسىنىڭ بالاماسى «جەكە كۋالىك» تۇرىندە الىنىپ ءجۇر. دۇرىسىندا، «جەكە كۋالىك» دەگەندى قازاق تىلىنە اۋدارساق، ليچنوە ۋدوستوۆەرەنيە بولادى. دۇرىسىندا، جەكە كۋالىك كوپ. كەز كەلگەن كۋالىك (جۇرگىزۋشى كۋالىگى ت.ب.) – يەسىنە عانا تيەسىلى، جەكە قۇجاتى، سەبەبى وندا اتى-ءجونى جازىلعان، باسقا ادام پايدالانا المايدى. ال «ۋدوستوۆەرەنيە ليچنوستي» دەگەنىمىز – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى ەكەنىن تانىتاتىن، 16 جاسقا تولعاننان كەيىن عانا بەرىلەتىن، ادامنىڭ جەكە باسىن كۋالاندىراتىن قۇجات، پاسپورتتىڭ ءبىر ءتۇرى. پاسپورت ەكىگە بولىنەدى: ەل ىشىندە قولدانىلاتىن جانە شەت مەملەكەتتەرگە شىققاندا قولدانىلاتىن قۇجات. شەتەلگە شىققاندا قولدانىلاتىن قۇجات كەز كەلگەن جاستا بەرىلە بەرەدى. ال ەل ىشىندە قولدانىلاتىن قۇجات قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى 16 جاسقا تولعاندا عانا بەرىلەدى. وسى ورايدا قىتاي قازاقتارى «ۋدوستوۆەرەنيە ليچنوستي» تىركەسىنىڭ بالاماسى رەتىندە «ازاماتتىق كۋالىك» دەپ قولدانىپ ءجۇر. بۇل بالاما قۇجاتتىڭ سيپاتتاماسىنا دالىرەك كەلەدى. الايدا «ازاماتتىق» ءسوزىنىڭ ورنىنا «ازامات» دەپ قانا الۋعا بولادى. سەبەبى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا سايكەس زات ەسىم باسقا زات ەسىمنىڭ الدىنان كەلگەندە ەشقانداي قوسىمشا جالعانباي-اق انىقتاۋىشتىق قىزمەت اتقارادى (التىن ساعات، اعاش قاسىق ت.س.س.). ونىڭ ۇستىنە «ازامات» ءسوزىن ەر ادامدارعا عانا قاتىستى قولدانىپ، ايەل ادامداردى «ازاماتشا» دەپ اتاۋ دا قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا جات. قازاق تىلىندە -شا/-شە جۇرناعى كىشىرەيتۋ ءماندى قوسىمشاعا جاتادى (ساندىقشا، كورپەشە، قوبديشا ت.س.س.). تىلىمىزدە انا، ايەل، بايبىشە، قارىنداس، ءسىڭلى ت.س.س. ايەل ادامدارعا عانا قاتىستى قولدانىستار بولعانمەن، ول جالپىلىق سيپات الا بەرمەيدى. سول سەبەپتى ءماجىلىس توراعاسى، اعا عىلىمي قىزمەتكەر ت.س.س. تىركەستەر قالىپتاسقان. وسى تۇرعىدان العاندا، «ۋدوستوۆەرەنيە ليچنوستي» تىركەسىنىڭ بالاماسى رەتىندە «ازامات كۋالىگى» دەپ الساق، ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىنا دا سايكەس كەلەر ەدى ءارى قۇجاتتى ءدال سيپاتتار ەدى. 16 جاسقا تولعان جەتكىنشەك بۇل قۇجات قولىنا تيەتىن كۇندى اسىعا كۇتىپ، بويىن قۋانىش كەرنەپ، پاتريوتتىق سەزىمگە بولەنەر ەدى. لاتىن الىپبيىنە كوشكەن سوڭ تىلىمىزدەگى قاتە قولدانىستاردى رەتتەستىرىپ، جۇيەلەپ الۋ قاجەتتىگى داۋسىز. ەلدىگىمىزدى تانىتاتىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى ەكەنىمىزدى بىلدىرەتىن قۇجاتتاعى قاتەلىكتەردى جويىپ، تەرميندەرىمىزدى، جاڭساق تۇسىنىكتەردى رەتتەستىرۋدىڭ ورايى كەلدى.

حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق وقىعاندارى اراسىندا جات (شەت) سوزدەردى قابىلداۋدا ەكى ءتۇرلى ۇستانىم بولعان. ن.تورەقۇلوۆ،  م.قايىپنازارۇلى جات سوزدەردى «وزگە جۇرت تىلدەرىندە ايتىلۋىنشا ەشبىر بۇزباستان، اينىتپاستان الۋ كەرەك. كازىر قىرىم، ازەربايجان سىقىلدى وزگە ۇلت رەسپوبليكەلەرى دە سولاي الىپ ءجۇر. ءبىز نەگە سۇيتپەيمىز؟» – دەسە، ءا.بوكەيحان، ح.دوسمۇحامەدۇلى، ا.بايتۇرسىنۇلى، م.دۋلاتوۆ، ق.كەمەڭگەرۇلى سىندى عالىمدار بۇل ۇستانىمعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىعادى. ح.دوسمۇحامەدۇلى «جات سوزدەردى قولدانعاندا، تىلىمىزگە ىلايىقتاپ الۋ كەرەك. جات سوزدەردى وزگەرتپەي، بۇلجىتپاي الاتىن جەر دۇنيەدە ءتىل جوق دەپ ايتسا دا بولادى… جات سوزدەردى وزگەرتپەستەن الىپ، باستاپقى جات قالىبىمەن تىلگە سىڭىرەمىز دەگەندىك – شاتاسقاندىق. بۇ جولدا جۇرگەن ادامدار تىلىمىزگە وراسان زيان كەلتىرەدى»، – دەسە،  ا.بايتۇرسىنۇلى «سابيتكە جاۋاپ» دەگەن ماقالاسىندا: «جات سوزدەردى باسقالار، ماسەلەن، ورىستار ءوز ءتىلىنىڭ زاڭىنا ۇيلەستىرىپ العاندا، سولاي الۋعا ءبىزدىڭ دە قاقىمىز بار»، – دەيدى   (احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تىلتانىمدىق مۇراسى. – استانا، 2017. – 740 ب.).

حح عاسىردىڭ 20-جىلداردا ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى (جات سوزدەردى) قابىلداپ، تۇراقتاندىرۋدا تومەندەگى ۇستانىمدار نەگىزگە الىنعان:

- ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى جازۋدا سول ۋاقىتقا دەيىن تىلىمىزدە اراب-پارسى جانە بۇرىنىراقتا ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى ۇلگىگە الىنعان.

- سوزدەردىڭ ءون بويىندا سينگارمونيزم زاڭدىلىقتارى ساقتالعان. سول سەبەپتى كوميسساريات – كەمەسەرەت، تەما – تەمە، كۋرسانت – كۇرسەنت، گۋبەرنيا – گۇبىرنە، كونفەرەنتسيا – كانپەرەنسە، لەكتسيا – لەكسىيە تۇرىنە اۋىسقان.

- باستاپقى بۋىندارى ەزۋلىك، سوڭعى بۋىنى ەزۋلىك بولىپ كەلگەن سوزدەردە (ەكپىن تۇسپەسە) ەرىندىك باستاپقى بۋىندارعا اۋىسقان نە مۇلدە جويىلىپ، ەزۋلىككە اينالدىرىلعان: اۆتور – اپتىر، ديرەكتور – دەرەكتىر، كوررەكتور – كارەكتىر ت.ب.

- ورىس تىلىندەگى ف ورنىنا پ; گ ورنىنا ج; ھ، ح ورنىنا جۋان سوزدەردە ق; جىڭىشكە سوزدەردە ك، تس ورنىنا س، ۆ ورنىنا ۋ; شش ورنىنا ش قولدانىلعان. مىس: فيزيكا – پىيزىيكە، گەوگرافيا – جاعىراپا، حيميا – كىيمىيە، تەحنيك – تەكنىيك، ستانتسيا – ستانسا، موسكۆا – ماسكەۋ ت.ب.

- ءسوزدىڭ سوڭىنداعى ا دىبىسى ءتۇسىپ قالعان: اپتەكا – اپتەك، فابريكا – پابىرىك، ناگرادا – ناگرات. جەر اتاۋلارىنداعى سوڭعى ا دىبىسى ۇندەسىمىنە قاراي ى، ءى بولىپ وزگەرگەن: ەۆروپا – جاۋرىپى، افريكا – اپرىكى، ازيا – ازىيە ت.ب.

- ورىسشادا تر-عا بىتكەن سوزدەردە ت مەن ر اراسىنا ى، ءى دىبىستارى كىرگىزىلگەن: تىياتىر، مەتىر ت.ب.

- ورىس تىلىندەگى -تور-عا بىتكەن سوزدەردە ول -تىر/-ءتىر، -تۇر/-ءتۇر بولىپ وزگەرگەن: تىراكتىر، دوقتۇر، كارەكتىر ت.ب.

- كا-عا بىتكەن ورىس سوزدەرىنىڭ سوڭى كوبىنەسە -كە تۇرىنە اۋىسقان: سپراۆكا – ىسپىرابكە، مۋزىكا – مۇۋزىيكە، تەحنيكا – تەكنىيكە ت.س.س.

- ورىس تىلىندەگى -وك قوسىمشاسى قازاق تىلىندە كە-گە وزگەرگەن: ۋچاستوك – ۇۋشاسكە، سپيسوك – ىسپەسكە ت.ب.

- ورىسشادا اياعى -تسيا-مەن تىنعان سوزدەردە ونىڭ ورنىنا -سا/-سە جازىلعان: ميليتسيا – مەلەتسە، ستانتسيا – ستانسا ت.ب.

1924 جىلى ورىنبوردا وتكەن قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ ءى سەزىندە تەرمين ماسەلەسىن ارنايى ءسوز ەتكەن ەلدەس وماروۆ قازاق تىلىندە ءسوزدىڭ سوڭىندا ب، گ، ع، د دىبىستارى كەلمەيتىنىن ەسكەرتە كەلىپ، وسى زاڭدىلىقتى شەت تىلىنەن ەنگەن سوزدەر ءۇشىن دە ۇستانۋ كەرەكتىگىن ايتادى (قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سىيەزى. – الماتى، 2005. – 144 ب.).

قازان، ورىنبور قالالارىنا بارىپ، حالىقارالىق كونفەرەنتسيالاردا بايانداما جاساعانىمىزدا ورىس عالىمدارى شەت تىلدەن ەنگەن سوزدەردى جۇيەلەۋ ءۇشىن وسىنداي زاڭدىلىقتاردى ىزدەستىرىپ جۇرگەندەرىن ايتىپ، قازاق تىلىندە حح عاسىردىڭ باسىندا جاسالعان ۇستانىمدارعا قايران قالىپ، قىزىعىپ ەدى. «تامىرى تاريحىنىڭ تەرەڭىنەن باس­تاۋ الاتىن رۋحاني كود» رەتىندە حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن، تىلتانىمدىق مۇراسىن ءاردايىم نازاردا ۇستاۋىمىز كەرەك. اسىرەسە شەتتەن ەنگەن تەرمين سوزدەردى قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا بەيىمدەۋدە ا.بايتۇرسىنۇلى، ح.دوسمۇحامەدۇلى، ە.وماروۆ، ق.كەمەڭگەرۇلى سىندى تەرمينولوگ عالىمداردىڭ ۇستانىمدارىن باسشىلىققا الۋ قاجەت.

«ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1929 جىلعى 27 ناۋرىزداعى سانىندا جارىق كورگەن «ەملە تۋرالى» اتتى ماقالاسىندا ا.بايتۇرسىنۇلى ءسوز باسىنا ەرەجە  جاساۋعا بولمايتىنىن، ونداي ەملە قولايلى، وڭاي ەملە بولمايتىنىن ەسكەرتكەن بولاتىن. سوندىقتان شەتتىلدىك تەرمين سوزدەردى قازاق تىلىنە بەيىمدەگەن كەزدە ا.بايتۇرسىنۇلى باستاعان زيالىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ نەگىزىندە قازاق تىلىندەگى نورمالاردى ناقتىلاپ الىپ، سول پرينتسيپتەرگە باعىندىرۋ قاجەت. حح عاسىردىڭ باسىندا سوزدەردىڭ ءون بويىندا سينگارمونيزم زاڭدىلىقتارى ساقتالىپ، كوميسساريات – كەمەسەرەت، تەما – تەمە، كۋرسانت – كۇرسەنت، گۋبەرنيا – گۇبىرنە، كونفەرەنتسيا – كانپەرەنسە، لەكتسيا – لەكسىيە تۇرىندە جازىلعان. قازاق تىلىنە كىرگەن جات سوزدەردى دە مۇمكىندىگىنشە سول زاڭعا كەلتىرىپ جازۋ كەرەك، ءسوزدىڭ ىشىندەگى دىبىستارىنىڭ ءبارىن بىرىڭعاي جىڭىشكە نە جۋان تۇرىندە الۋ كەرەك.

قازاق تىلىندە دىبىستاردىڭ تىركەسۋىندە زاڭدىلىق بار:

- ەكى داۋىستى دىبىس قاتار كەلمەيدى.

- ءسوز باسىندا ەكى داۋىسسىز قاتار كەلمەيدى.

- ءسوز سوڭىندا ءۇندى مەن قاتاڭ دىبىستاردىڭ تىركەسى عانا (قارت، انت، سالت، سارت، شارت، قاڭق، ساڭق، كەنت، سەرت جانە ت.س.س.) كەلەدى. مۇنداي دىبىستىق تىركەستەردى ق.كەمەڭگەرۇلى «داۋىسسىز ديفتونگ» دەپ اتاعان ەدى (ستەنوگرافيچەسكي وتچەت ناۋچنو-ورفوگرافيچەسكوي كونفەرەنتسي‚ سوزۆاننوي 2-4 يۋليا 1929گ. ناۋچنو-مەتوديچەسكيم سوۆەتوم نكپ ي تسكنتا. - الماتى‚ 1930. –58س.). باسقا دىبىس تىركەسى (قاتاڭ مەن قاتاڭ، ءۇندى مەن ءۇندى، قاتاڭ مەن ءۇندى، ۇياڭ مەن ۇياڭ ت.س.س.) قازاق تىلىنە جات. سوندىقتان شەتتىلدەن ەنگەن سوزدەردەگى جات قولدانىستاردى قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا بەيىمدەۋ كەرەك. ياعني سەزد، پودەزد، رازەزد, ت.س.س. سوزدەردەگى د ءارپىن ءتۇسىرىپ جازۋ كەرەك. قازىرگى كەزدە پوەزد ءسوزى پويىز تۇرىندە جازىلىپ ءجۇر (حح عاسىردىڭ باسىندا دا سولاي جازىلعان). سول سياقتى سس، لل، تت، پپ، ست، كست، ست، زد، كك، ۆت، فت دىبىستارىنا بىتكەن ەسىم سوزدەردىڭ سوڭعى ارىپتەرى ءتۇسىرىلىپ جازىلۋى كەرەك: تۋريست ەمەس، تۋريس، فانتاست ەمەس، فانتاس، گرامم ەمەس، گرام ت.س.س. ا.بايتۇرسىنۇلى، ە.وماروۆ ت.س.س. عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە تەرمين سوزدەردىڭ تۇلعاسىن قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا سايكەس دۇرىس جازۋدا قوسىمشا جالعاپ تەكسەرۋ ءادىسى قولدانىلعان. ول ءادىستى قازىرگى كەزدە دە پايدالانۋعا بولادى. سس، لل، تت، پپ، ست، كست، ست، زد، كك، ۆت، فت دىبىستارىنا بىتكەن ەسىم سوزدەرگە قوسىمشا جالعانعاندا دا سوڭعى ارىپتەرى ءتۇسىپ قالادى: كروسس – كروسقا، كروسى، كلاسس – كلاسقا، كلاستار، كلاسى، مەتالل – مەتالدى، مەتالى، گرامم – گرامعا، گرامدىق، گرامى، كيلوۆاتت – كيلوۆاتتا، گريپپ – گريپى، سەزد – سەزگە، سەزى، ۆەدوموست – ۆەدوموسقا، فارماتسەۆت – فارماتسەۆكە، شريفت – شريفپەن; سونداي-اق ترەست – ترەسكە، ترەسى; تۋريست – تۋريسكە، ءتۋريسى; ۋتوپيست – ۋتوپيسكە، ءۋتوپيسى; فانتاست – فانتاسقا، فانتاسى; فونەتيست – فونەتيسكە، فونەتيسى; فورپوست – فورپوسقا، فورپوسى; فۋتۋريست – فۋتۋريسكە، ءفۋتۋريسى; چەكيست – چەكيسكە، چەكيسى; ەكونوميست – ەكونوميسكە، ەكونوميسى; يۋريست – يۋريسكە، ءيۋريسى ت.س.س.

- ەكى قاتاڭ داۋىسسىزعا بىتكەن (سك، ست، كس، كت، پت، فت) سوزدەردىڭ سوڭىنا ى، ءى دانەكەر دىبىستارىن قوسىپ جازۋ كەرەك. سەبەبى ول سوزدەرگە قوسىمشا ى، ءى دانەكەر دىبىستارى (ارىپتەرى) ارقىلى جالعانادى: وبەكت+ى+گە، وبەكت+ى+سى، كيوسك+ى+گە، كيوسك+ى+سى، كيوسك+ى+لەر، ومسك+ى+دەن، ومسك+ى+گە، ليفت+ى+مەن، فاكت+ى+سى، فاكت+ى+لەر، رەتسەپت+ى+نىڭ، رەتسەپت+تى+گە، مانۋسكريپت+ى+گە، مولليۋسكىگە، پاكتىنى، تاكتىنى، تراكتىگە، فاكتىسى، پەرفەكتىنى، ينتەللەكتىگە، ينستينكتىنى، رەتسەپتىگە، ەۆكاليپتىنىڭ ت.س.س.

- ءۇندى جانە قاتاڭ داۋىسسىزدار تىركەسىنە (نك، لك، مپ، لت، لت، نس، رس، رت، رش، نت، رم، فر ت.ب.) بىتكەن سوزدەرگە قوسىمشا ى، ءى دانەكەرىنسىز، بۋىن ۇندەستىگى بويىنشا جالعانادى: فينانس+قا، فينانس+ى، اۆانس+ى (اۆانسىسى ەمەس), تسەمەنت+كە، تسەمەنت+تى، فەرمەنت+تىك، تسيفر+عا، تسيفر+ى (تسيفرىسى ەمەس); حلوروفورم+عا، حلوروفورم+نان، حلوروفورم+ى، فۋنت+قا، فۋنت+ى، فورمانت+تار، فورمانت+ى، بانك+كە، اۆتوپارك+تەن، پۋلت+كە ت.س.س. سەبەبى ءسوز سوڭىنداعى ءۇندى مەن قاتاڭ دىبىستاردىڭ تىركەسى قازاق تىلىنە جات ەمەس.

- قازاق تىلىندە ءسوز ب، گ، ع، د دىبىستارىنا بىتپەيدى. سوندىقتان شەتتەن ەنگەن، وسى دىبىستارعا بىتكەن سوزدەر قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا باعىندىرۋ كەرەك. ول تۋرالى قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ ءى سەزىندە ەلدەس وماروۆ تا ايتقان بولاتىن (قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سىيەزى. – الماتى، 2005. – 144 ب.). قازاق  ءتىلىنىڭ جيىلىك سوزدىگىنە سۇيەنەر بولساق، شەت تىلدەن ەنگەن مۇنداي سوزدەر وتە كوپ (جالپى ءبىلىم بەرۋدەگى قازاق ءتىلىنىڭ جيىلىك سوزدىگى. - الماتى: ءدəۋىر، 2016. - 1472 ب.).

سوعان سايكەس

- اب دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (اراب، ارحەسيللاب، مازھاب، ماسشتاب، شتاب، حيدجاب);

- وب دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (گاردەروب، گيدروفوب، ميكروب);

- ۋب دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (اۆتوكلۋب، اەروكلۋب، بيزنەس-كلۋب، ينتەرنەت-كلۋب، كلۋب، كۋب، موتوكلۋب، سپورت-كلۋب، فيتنەسكلۋب);

- اگ دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (انشلاگ، ارحيپەلاگ، باكتەريوفاگ، دەتريتوفاگ، رەيحستاگ، رىچاگ);

- ورگ دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (كومسورگ);

- ۋرگ دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (دراماتۋرگ، جازۋشى-دراماتۋرگ، كارديوحيرۋرگ، كينودراماتۋرگ، مەتاللۋرگ، نەيروحيرۋرگ، حيرۋرگ);

- فاگ دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (كسيلوفاگ، ماكروفاگ، وليگوفاگ، ساپروفاگ، ساركوفاگ، ەنتوموفاگ);

- ياگ دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (ۆارياگ);

- وگ دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (اعارتۋشى-پەداگوگ، اكۋشەر-گينەكولوگ، انالوگ، انتروپولوگ، ارحەولوگ، استرولوگ، باكتەريولوگ، بارلاۋشى-گەولوگ، بيولوگ، بۋلدوگ، گەولوگ، گەرتسوگ، گيدرولوگ، گينەكولوگ، گلياتسيولوگ، كوسمەتولوگ، ماركەتولوگ، مەتەورولوگ، مينەرولوگ، ميفولوگ ت.س.س.);

- اد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (بال-ماسكاراد، جاد، جيھاد، ليموناد، مارمەلاد، رافيناد، شوكولاد ت.س.س.);

- ايد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (سلايد);

- ارد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (اۆانگارد، گەپارد، ەلەكتركارد);

- ەد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (شۆەد);

- ەيد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (رەيد);

- ەيد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (نۋكلەوپروتەيد، پروتەيد، حروموپروتەيد);

- فۋد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (فاست-فۋد);

- يۋد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (فوتوەتيۋد);

- يارد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (بيليارد);

- ارد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (ستيۋارد);

- ياد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (نارياد);

- رياد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (اۆياوترياد، وترياد، رازرياد، سنارياد);

- يد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (الدەگيد، انتيمونيد، گەنوتسيد، گەربيتسيد، گيبريد، ديوكسيد، وكسيد، پلاستيد، پوليگيبريد، سيليتسيد، سۋيتسيد ت.س.س.);

- ود دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (انود، بۋتەربرود، ۆزۆود، ديود، يود، كاتود، مەتود، ەلەكترود، ەپيزود ت.س.س.);

- ويد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەر (استەرويد، گاپلويد، ديفتونگويد، كوللويد، ورگانويد ت.س.س.);

- ورد دىبىس تىركەسىمىنە بىتكەن سوزدەردەگى (اككورد، بيلبورد، رەكورد، سكانۆورد، سكەيتبورد، سنوۋبورد)

ب، گ، د دىبىستارىنىڭ ورنىنا  پ، ك، ت ارىپتەرىن جازۋ كەرەك. سەبەبى بۇل سوزدەر ۇياڭ داۋىسسىزدارعا بىتكەنمەن، ولارعا قوسىمشا ۇياڭ دىبىستان باستاپ جالعانا المايدى، قاتاڭ دىبىستان باستالادى: ارابقا، ارحەسيللابتى، مازھابتا، ماسشتابپەن، شتابتان، حيدجابتى ت.س.س. ءسوز تۇلعاسىن قوسىمشا جالعاۋ ارقىلى تەكسەرۋ ءادىسى – ا.بايتۇرسىنۇلى باستاعان عالىمداردىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارىنىڭ ءبىرى. بۇل ءادىس وسى ۋاقىتقا دەيىن كوپ ەلەنبەگەنمەن، ورفوگرافيالىق سوزدىكتەردە، انىقتاعىشتاردا (ر.سىزدىق «قازاق ءتىلىنىڭ انىقتاعىشى». – استانا، 2000) ۇياڭ دىبىستارعا بىتكەن سوزدەرگە جالعاناتىن قوسىمشالاردىڭ قاتاڭ دىبىسپەن باستالاتىنى تۋرالى ايتىلعان. كۇندەلىكتى قولدانىسىمىزدا دا قاتاڭ دىبىستان عانا باستايمىز. سوڭعى ۇياڭ دىبىستاردى قازاق قاتاڭ تۇردە عانا دىبىستاي الادى. اراب تىلىنەن ەنگەن كىتاپ ءسوزى ب ارپىنە بىتكەن. الايدا قازاق تىلىندە ول ءسوزدىڭ سوڭىندا قاتاڭ دىبىس (پ) تاڭبالانىپ ءجۇر. ودان قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعى بۇزىلىپ تۇرعان جوق. قاجىم باسىمۇلى ەڭبەكتەرىندە اراب ءسوزى اراپ تۇرىندە تاڭبالانعان. قازىر اراب تۇرىندە جازىلىپ ءجۇر. بۇل – قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا قايشى.   سول سەبەپتى ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىقتارىنا سايكەس ب، گ، د دىبىستارىنا بىتكەن سوزدەردە ءسوزدىڭ سوڭىنا پ، ك، ت ارىپتەرىن جازۋ كەرەك. وسىعان بايلانىستى ەند (برەند، ديۆيدەند، ستەند، ترەند، فوتوستەند), وند (اليۋكوبوند، گەنوفوند، ەۆروبوند), ۋند (كاربورۋند) دىبىس تىركەسىمدەرىنە بىتكەن سوزدەردى دە نت تۇرىندە جازۋ كەرەك.

- شەت تىلدەن ەنگەن، ەنگ، ينگ، ونگ دىبىس تىركەسىمدەرىنە بىتكەن سوزدەردىڭ سوڭىنداعى نگ دىبىسىنىڭ ورنىنا قازاق تىلىندەگى ڭ دىبىسىن تاڭبالاۋعا بولادى: اۆتوپاركينگ، اگروحولدينگ، اۋتبريدينگ، اۋتسورسينگ، بانكينگ، بيزنەس-رەيتينگ، بيزنەس-ترەنينگ، بوۋلينگ، بريفينگ، ۆيكينگ، دەمپينگ، دوپينگ، يمپريتينگ، ينبريدينگ، ينجينيرينگ، كارلينگ، كارتينگ، كاستينگ، كيكبوكسينگ، كينگ، كليرينگ، كونسالتينگ، كونتروللينگ، ليزينگ، ماركەتينگ، ميتينگ، مونيتورينگ، پەيدجينگ، پورتسينگ، رەيتينگ، روۋمينگ، رينگ، سەمينار-ترەنينگ، سەرفينگ، سكرينينگ، سموكينگ، سپاررينگ، ستايلينگ، ستەرلينگ، ترەنينگ، فاندرايزينگ، فرانچايزينگ، حولدينگ، حوستينگ، لوزۋنگ، بۋمەرانگ، رانگ، فلانگ، سلەنگ، گونگ، ديفتونگ، پوليديفتونگ  ت.س.س. سەبەبى تۇپنۇسقادا نگ دىبىس تىركەسى ەمەس، ڭ دىبىسى. ول ترانسكريپتسيادان دا انىق كورىنەدى: سلەنگ – slæŋ، ديفتونگ  – ˈdɪf.θɒŋ، پاركينگ  –  ˈpɑː.kɪŋ، حولدينگ  –  ˈhəʊl.dɪŋ، بانكينگ  –  ˈbæŋ.kɪŋ، رەيتينگ  –  ˈreɪ.tɪŋ، ترەنينگ  – ˈtreɪnɪŋ، بوۋلينگ  – ˈbəʊ.lɪŋ، بريفينگ  –  ˈbriː.fɪŋ، ماركەتينگ  – ˈmɑːkɪtɪŋ ت.س.س. الايدا ورىس تىلىندە ڭ دىبىسى بولماعاندىقتان، نگ تىركەسىمەن بەرىلگەن. بۇل سوزدەردى دەلدال تىلدەگى وزگەرىسكە تۇسكەن قالپىندا ەمەس، تۇپنۇسقاداعى قالپىنا جاقىن ەتىپ الۋعا بولادى.

- قازاق تىلىندە ءۇندى مەن قاتاڭ تىركەسكەنمەن، كەرىسىنشە، قاتاڭ مەن ءۇندى قاتار كەلە المايدى. سوندىقتان شەتتەن ەنگەن سوزدەردەگى تر-عا بىتكەن سوزدەردە ت مەن ر اراسىنا ى، ءى دىبىستارىن كىرگىزۋ كەرەك: تىياتىر، مەتىر ت.ب.

- شەت تىلدەن ەنگەن سوزدەردىڭ باستاپقى بۋىندارى ەزۋلىك، سوڭعى بۋىنى ەرىندىك بولىپ كەلگەن سوزدەردە (ەكپىن تۇسپەسە) ەرىندىكتى باستاپقى بۋىندارعا اۋىستىرىپ نە مۇلدە جويىپ، ەزۋلىككە اينالدىرىپ جازۋ كەرەك: اۆتور – اپتىر، ديرەكتور – دەرەكتىر، كوررەكتور – كارەكتىر ت.ب.

- شەتتەن ەنگەن سوزدەردىڭ سوڭىنداعى ا دىبىسى ءتۇسىرىلىپ جازىلۋى كەرەك: اپتەكا – اپتەك، فابريكا – پابىرىك، ناگرادا – ناگرات، مورفەما – مورفەم، فونەما – فونەم ت.ب.

قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سەزىندە تەرمين ء(پان ءسوزى) ماسەلەسى تۋراسىندا بايانداما ە.وماروۆ: «قازاق تىلىنە جات سوزدەردى كىرگىزگەندە، ونىڭ جات دىبىستارىن بۇزباي كىرگىزۋگە بولمايدى; جات دىبىسقا جالپى بۇقارانىڭ ءتىلى كەلمەيدى دە ىشىندە جات دىبىس بار جات ءسوز جالپىعا جات بولىپ قالا بەرەدى; سويتە كەلە قازاقشا ادەبيەت ءتىلى بۇقارانىڭ تىلىنەن مۇلدە باسقالانىپ، قات تانيتۇن بۇقارا ءبىزدىڭ جازعان سوزىمىزگە تۇسىنبەيتىن بولادى. ول بولماي، ويدا جوق ءبىر كەرەمەت سەبەپتەر بولىپ، بۇقارا وقىعانداردان قالىسپاي، جات سوزدەردى جات دىبىستارمەن بۇلجىتپاي ايتا الاتۇن بولىپ كەتسە، قازاقتىڭ ءتىلى بۇزىلادى. مۇنىڭ قايسىسى بولعاندا دا جاقسى بولمايدى»، – دەگەن ەدى (قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سىيەزى. – الماتى، 2005. – 144 ب.).

ءتىل تازالىعىنا ءمان بەرمەيتىن نەمقۇرايدىلىقتان، ءتىلىن بىلمەگەنىنە ارلانبايتىن نامىسسىزدىقتان ساقتانۋدىڭ، ولاردىڭ الدىن الۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – ۇلتتىق رۋحتى وياۋ، ۇلتتىق كودتى ساقتاۋ. لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋدە وتكەنىمىزدى تارازىلاي وتىرىپ، حح عاسىردىڭ باسىندا قاي دىبىس قالاي يگەرىلگەنى، قوسار دىبىستاردى تاڭبالاۋداعى ەرەكشەلىكتەر، شەت تىلدىك تەرميندەردىڭ جازىلۋى، تاڭبالاۋدا قانداي ۇستانىمدار باسشىلىققا الىنعانىن ەسكەرە وتىرىپ، ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىقتارىن بۇزباۋعا تىرىسۋىمىز قاجەت.

جۇباەۆا و. ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى گرامماتيكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى

ايداربەك ق. ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى تەرمينولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى

Abai.kz