وركەنيەتتى مەملەكەت رۋحانيات سالاسىنداعى كەز-كەلگەن قۇندىلىقتارىن يدەيالىق قۇرالدارعا اينالدىراتىنى بەلگىلى. بۇرىنعى كەڭەس وداعى يدەولوگيالىق ساياساتتى مىقتاپ جۇرگىزگەنى سونشالىق، كەز-كەلگەن كەڭەس ازاماتى ءوزىنىڭ وتان الدىنداعى بورىشىن، پاتريوتتىق سەزىمىن جاقسى سەزىنە ءبىلدى. سونىڭ سالدارى بولار، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەلى، ون جىلدىڭ ءجۇزى بولسا دا، ءبىزدىڭ سانامىزداعى قۇلدىق بۇعاۋ ءالى دە ارىلار ەمەس. ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى تۇگەندەۋگە كىرىسكەنىمىزبەن، بارلىق كۇش-جىگەرىمىز نارىقتىڭ جەتەگىنە كەتتى دە، نەنى بولسا دا قارجىعا تىرەپ، قاراپ وتىراتىن بولدىق.
قازاقستانداعى ءتىل ساياساتىنىڭ جۇتاڭدىعى دا وسى قارجى سالاسىنا تىرەلىپ تۇر. دەگەنمەن، تام-تۇمداپ بولسا دا، تاۋەلدى سانادان قۇتىلۋعا دەگەن تالپىنىستىڭ بارلىعىن دا جوققا شىعارماعان ابزال. ونىڭ دالەلى رەتىندە وتارشىلدىقتىڭ تاڭباسىنداي سەزىلەتىن ەلىمىزدىڭ جەر-سۋ اتاۋلارىنداعى سوڭعى ون جىلداعى وزگەرىستەردى ايتۋعا بولادى. مادەنيەت، اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن الماتى قالاسىندا «قازاقستانداعى ونوماستيكا: بۇگىن جانە ەرتەڭ» دەگەن عىلىمي-كونفەرەنتسيادا اقتاڭداقتان كوز اشپاعان اتاۋلاردىڭ  ءالى دە مىڭداپ سانالاتىندىعى ايتىلدى. بۇل ءوز الدىنا جەكە اڭگىمە.

وركەنيەتتى مەملەكەت رۋحانيات سالاسىنداعى كەز-كەلگەن قۇندىلىقتارىن يدەيالىق قۇرالدارعا اينالدىراتىنى بەلگىلى. بۇرىنعى كەڭەس وداعى يدەولوگيالىق ساياساتتى مىقتاپ جۇرگىزگەنى سونشالىق، كەز-كەلگەن كەڭەس ازاماتى ءوزىنىڭ وتان الدىنداعى بورىشىن، پاتريوتتىق سەزىمىن جاقسى سەزىنە ءبىلدى. سونىڭ سالدارى بولار، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەلى، ون جىلدىڭ ءجۇزى بولسا دا، ءبىزدىڭ سانامىزداعى قۇلدىق بۇعاۋ ءالى دە ارىلار ەمەس. ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى تۇگەندەۋگە كىرىسكەنىمىزبەن، بارلىق كۇش-جىگەرىمىز نارىقتىڭ جەتەگىنە كەتتى دە، نەنى بولسا دا قارجىعا تىرەپ، قاراپ وتىراتىن بولدىق.
قازاقستانداعى ءتىل ساياساتىنىڭ جۇتاڭدىعى دا وسى قارجى سالاسىنا تىرەلىپ تۇر. دەگەنمەن، تام-تۇمداپ بولسا دا، تاۋەلدى سانادان قۇتىلۋعا دەگەن تالپىنىستىڭ بارلىعىن دا جوققا شىعارماعان ابزال. ونىڭ دالەلى رەتىندە وتارشىلدىقتىڭ تاڭباسىنداي سەزىلەتىن ەلىمىزدىڭ جەر-سۋ اتاۋلارىنداعى سوڭعى ون جىلداعى وزگەرىستەردى ايتۋعا بولادى. مادەنيەت، اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن الماتى قالاسىندا «قازاقستانداعى ونوماستيكا: بۇگىن جانە ەرتەڭ» دەگەن عىلىمي-كونفەرەنتسيادا اقتاڭداقتان كوز اشپاعان اتاۋلاردىڭ  ءالى دە مىڭداپ سانالاتىندىعى ايتىلدى. بۇل ءوز الدىنا جەكە اڭگىمە.
ال، تاريحي اتاۋلارى قايتارىلعان جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ قازاقستان كارتالارىندا ورىن الۋىنىڭ ءوزى بۇگىنگى تاڭدا ۇلكەن پروبلەماعا اينالىپ وتىر. كەڭەس وداعى كەزىندە مەكتەپ وقۋشىلارى قازاقستان كارتالارىن قازاقشا وقي الاتىن بولسا، قازىر وعان قول جەتكىزۋ، ايدى اسپانعا شىعارۋمەن بىردەي. ولاي دەيتىنىمىز، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ فيزيكالىق-گەوگرافيالىق كارتاسى 1995 جىلى عانا 10-اق مىڭ دانامەن قازاقشا باسىلىپ شىعىپتى. بۇل كەڭ بايتاق قازاقستاننىڭ  مەكتەپتەرى ءۇشىن وتە از! ال، دۇنيەجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسى تەك وتكەن جىلى عانا 10 مىڭ دانامەن جارىق كورگەن. عالامشاردى تولىق كورسەتەتىن گلوبۋستى جاساۋ – قازاقستان كارتوگرافتارىنىڭ تۇسىنە دە كىرمەيتىن شارۋا. جالپى قازاقستاندا كەشەندى كارتا جاساۋ 1963-1964 جىلى قولعا الىنعان. 1983 قازاقستاننىڭ تابيعاتىن، تاريحىن، مادەنيەتىن، وقۋ-اعارتۋ سالاسىن قامتىعان ەكى تومدىق كەشەندى كارتا جاسالعان. ودان كەيىن مۇنداي كارتا جاسالماعان ەكەن.
ارينە، كەڭەس  وداعى كەزىندە جاسالعان كەز-كەلگەن كارتا سول مەملەكەتتىڭ ايناسى ەكەندىگىنە داۋ جوق. ال، قازاقستان كارتالارىن قايتا جاساپ شىعارۋعا نە كەدەرگى؟ بۇل ساۋالعا ۇعا-نىڭ گەوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى سلامقۇل ءابدىراحمانۇلى دا، ۇلتتىق كارتوگرافيا مەملەكەتتىك كاسىپورىننىڭ باس ينجەنەرى تاتيانا بادماەۆا دا ەلىمىزدە كارتا جاسايتىن فابريكانىڭ جوقتىعى دەپ جاۋاپ بەرەدى. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ۇلتتىق كارتوگرافيا مەكەمەسى №6 كاسىپورىن دەپ اتالعان ەكەن. سول كەزدە ماسكەۋدەن باسقارىلعان بۇل مەكەمە تەك اسكەري ماقساتتا توپوگرافيالىق كارتالار جاساۋمەن اينالىسقان. كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن ماسكەۋدەگى باسقارۋشى ورگان دا №6 كاسىپورىنعا ءوز بيلىكتەرىن جۇرگىزۋدى توقتاتتى. 1991 جىلدان  باستاپ، ۇلتتىق كارتوگرافيا مەملەكەتتىك كاسىپورنى بولىپ وزگەرگەن اتالمىش مەكەمە حالىقتىق شارۋاشىلىق ماقساتىنداعى تاقىرىپتى كارتالاردى جاسۋعا كىرىسە باستايدى. العاشقى شىعارىلعان كارتالارى 1:2000000 ماسشتابتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ساياسي اكىمشىلىكتىك كارتاسى. بۇدان كەيىن ءدال وسى  ماقساتتا 1:3500000 ماسشتابتى قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىندە كارتا جاساپ شىعارادى. ءارتۇرلى قالالاردىڭ جانە وبلىستاردىڭ ارنايى تاپسىرماسى بويىنشا جەكەلەگەن كارتالار جاساۋعا كىرىسەدى. تاتيانا تيموفەەۆنانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازاق تىلىندە قر-ىنىڭ 1:2000000; 1:3500000; 1:4500000 ماسشتابتى فيزيكالىق-گەوگرافيالىق كارتالارى 10 مىڭ دانامەن جارىق كورگەن ەكەن. ال ءاربىر وبلىستىڭ 1:1000000 ماسشتابتى كارتالارى باسىلىپ شىققان. ياعني، قازاق تىلىندەگى كارتالاردىڭ جاسالۋىنا جول اشىلعان.
باس ينجەنەر تاتيانا تيموفەەۆنانىڭ ايتۋى بويىنشا، بۇندا 1990 جىلعا دەيىن 2000 مىڭداي قىزمەتكەر جۇمىس ىستەگەن. ال دالالىق بولىمشەلەردە مىڭعا جۋىق ادام بولعان. قازىر مۇندا نەبارى 118 ادام قىزمەت ەتەدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كارتا جاساۋعا قانشالىقتى كوڭىل اۋدارعانىن وسىدان-اق انىقتاۋعا بولادى. سلامقۇل ءابدىراحمانۇلىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كەزىندە كارتا فابريكالارى جەر كولەمى ۇلانعايىر قازاقستاندى وراي  ءوتىپ، ومبى، نوۆوسيبيرسك، كيەۆ، تاشكەنت قالالارىندا سالىنعان ەكەن. قازاقستان ۇكىمەتىندەگىلەر كارتا فابريكاسىن سالدىرۋ تۋرالى ءوتىنىش تە جاساماعان. ءسويتىپ ءبىز تاسادا قالعانبىز. سونىڭ سالدارىنان كوپتەگەن كارتا قورلارى تاشكەنتتە، ومبىدا ساقتالىپ قالىپ وتىر. بىزدە ورتاازيالىق اسكەري وكرۋگ بولدى. سوندا بارلىق ءىرى ماسشتابتى كارتالاردى اكەلىپتى. كەيىن وسى وكرۋگ جابىلىپ، تاشكەنتكە قوسىلعاندا بىزدەگى كارتالاردىڭ بارلىعىن الىپ كەتكەن. ولار ەندى ءبىزدىڭ ءوز كارتامىزدى ساتىپ الۋدى تالاپ ەتەدى. 1 كلەتكادا 1 كم جەر بار. 1:1000000 ماسشتابتى كارتا قازاقستاندا 2300-گە تارتا بولعان ەكەن. بىراق بۇلاردىڭ بارلىعى رەسەيدىڭ ساياساتىمەن جاسالعان. وسىلاردى پايدالانا وتىرىپ، ءبىز ءوز ساياساتىمىزبەن كارتا جاساۋىمىز كەرەك. كارتا فابريكاسى جوقتىعىنان كوپ ءتۇستى قازاقستاننىڭ 1 فيزيكالىق-گەوگرافيالىق كارتاسىن جاساۋ ءۇشىن ومبى فابريكاسى 40 ملن. تەڭگە قارجى سۇرايدى ەكەن. ال، ءبىزدىڭ ۇلتتىق كارتوگرافيا قورىنىڭ تەك بىرنەشە ءتۇستى كارتا جاساۋعا مۇمكىندىگى بار. اراب ەلدەرىنىڭ ءبىرى 2 ملن. دوللار اقشا بولۋگە ۋادە بەرگەن كورىنەدى. ۇكىمەت وسى ماسەلە توڭىرەگىندە جوبا جاساپ جاتىر. ەگەر بۇل ىسكە اساتىن بولسا، كارتوگرافياعا بايلانىستى پروبلەمالار شەشىلۋى مۇمكىن.
تاتيانا تيموفەەۆنا بۇعان قوسا ۇلتتىق كارتوگرافيا الدىنداعى تۇرعان تاعى  ەكى پروبلەمانى اتادى. ولار:  1.تەحنولوگيالاردى جاڭالاۋ. ويتكەنى بىزدەن باسقا مەملەكەتتەردىڭ بارلىعى تەحنولوگيالىق وزگەرىستەر جاعىنان وتە الدا كورىنەدى. وركەنيەتكە ۇمتىلعان ءبىز ءۇشىن كارتا جاساۋ مۇمكىندىگىنىڭ اسا شەكتەۋلىگى ويلاندىرۋعا ءتيىس. ويتكەنى كوپتەگەن مەملەكەتتەر توپوگرافيالىق كارتالاردىڭ عارىشتىق ءتۇسىرىلۋىن جۇزەگە اسىرىپ جاتىر. 2. بىزدەگى بارلىق كارتانى جاڭارتۋ جانە قوردى تولىقتىرۋ. سونىمەن قاتار ونوماستيكالىق اتاۋلاردىڭ وزگەرۋى دە كارتالاردىڭ قايتا جاساۋ قاجەتتىگىن تۋدىرۋدا.
- قازىر ۇلتتىق كارتوگرافيا مەملەكەتتىك كاسىپورنى 1:1500000 ماسشتابتى قازاقستاننىڭ فيزيكالىق-گەوگرافيالىق كارتاسىن جاساپ شىعارۋ ۇستىندە. گەوگرافيا جانە ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ قاتىسۋىمەن توپونيميكالىق جانە  ونوميستيكالىق اتاۋلاردى كىرىستىرە وتىرىپ دايىندالىپ جاتقان بۇل كارتانىڭ العاشقىسى ورىس تىلىندە شىقپاق. كەيىن قازاقشاسى جارىق كورمەك. ويتكەنى وعان سۇرانىس اۋەلى ورىس تىلىندە ءتۇسىپ وتىر، - دەيدى گەوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ ماماندارى.
سونىمەن قاتار، گەوگرافيا ينستيتۋتى مەن ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى بىرلەسە وتىرىپ قازاق اتاۋلارىن دۇرىس جازۋ جونىندە نۇسقاۋلىق شىعارعان. بۇنداي نۇسقاۋلىق سوڭعى رەت 1971 شىققان ەكەن. ول قازاق ءتىلىنىڭ اتاۋلارىن ورىس تىلىنە باعىندىرۋ باعىتىندا جاسالعان. جاڭادان جاسالىپ شىققان نۇسقاۋلىقتا ورىس اتاۋلارى قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا باعىندىرىلعان. ونى ونوماستيكا كوميسسياسى قاراپ، بەكىتكەن. سونىمەن قاتار، وبىلىستارداعى گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ انىقتامالىقتارىن شىعارۋدى قولعا العان. ونىڭ اقمولا وبلىسىنا ارنالعان ءى تومى جارىق كورگەن. وسىنداي 14 وبلىس بويىنشا 14 توم جاساپ، 100 مىڭداي اتاۋلاردى ەنگىزۋ جوسپارلانعان. گەوگرافيا اتاۋلارىنىڭ حالىقارالىق ستاندارتى ۇلتتىق ستاندارتقا نەگىزدەلەدى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ مامانداردىڭ دايىنداعان انىقتامالىقتارى حالىقارالىق كارتا جاساۋشىلاردىڭ نازارىندا بولادى.
كارتوگرافيا مەكەمەسىندەگىلەردىڭ ءبىر قۋانىشى – قر-ىنىڭ «گەودەز جانە كارتوگرافيا تۋرالى» زاڭىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى بولىپ وتىر. ويتكەنى بۇعان دەيىن كارتا جاساۋشىلار ەشقانداي قۇقىقتىق نەگىزسىز جۇمىس ىستەپ كەلگەن ەكەن.

(بۇل ماقالا «تۇركىستان» گازەتىنىڭ 2002 جىلعى №31 سانىندا
«قازاقستاننىڭ كارتوگرافتارى ۇيىقتاپ جاتىر
ۇلتتىق كارتا – ۇلتتىق ساياساتتىڭ بولىنبەس ءبىر بولشەگى ەمەس پە؟» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانعان)