ءا-ءنىڭ ەملەسىندەگى كەمشىلىكتەر. ءا دىبىسىنىڭ ايتىلۋ، جازىلۋى ەملەمىزدەگى شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. ويتكەنى بۇل دىبىس ءبىرىنشى بۋىننان باسقا بۋىندا كەلگەن سوزدەردە بۋىن ۇندەستىگى بۇزىلىپ جازىلىپ ءجۇر. سوعان وراي ءا-ءنىڭ جازىلۋىنداعى كەمشىلىكتەرگە توقتالا وتىرىپ، ولاردى تۇزەۋگە قاتىستى ۇسىنىستارىمىزدى باياندايىق.

ءبىرىنشى كەمشىلىك: كەيبىر سوزدەگى ءا دىبىسىنىڭ ورنىنا ا ءارپىنىڭ جازىلۋى. مىسالى، ءجاميلا دەپ ايتىلاتىن ءسوز ءجاميلا دەپ جازىلادى. مۇندا ءوز تاڭباسى بار دىبىستى باسقا ارىپپەن بەرۋ ۇيرەنۋشىنىڭ تۇسىنۋىنە قيىندىق تۋعىزادى جانە ءا-ءنىڭ ورنىنا ا-نى ايتىپ، ۇندەستىك زاڭىن بۇزۋعا دۋشار ەتەدى.

ەكىنشى كەمشىلىك: ءا-ءنىڭ ورنىنا قاي ۋاقىتتا ا جازىلاتىنى جونىندە ناقتى ەرەجە بەرىلمەگەن. مىسالى، ورفوگرافيالىق سوزدىك بويىنشا كۇمان، كىنا، ءالاۋلاي، ءبىسمىللا، ءلاززات، ءراسۋا، كۇلاندا، مۇباراك دەپ ايتىلاتىن سوزدەردىڭ العاشقى تورتەۋى ايتىلۋىنشا جازىلىپ، كەلەسى تورتەۋىنىڭ سوڭعى بۋىنىنداعى ءا دىبىسى ا-مەن الماستىرىلادى. ناقتى ەرەجەنىڭ بولماۋى ءسوزدىڭ قاتە جازىلۋىنا سوقتىرادى.

ءۇشىنشى كەمشىلىك: سوڭعى بۋىنىندا ءا-ءسى بار سوزگە قوسىمشانىڭ اشىق داۋىستىلىسىنىڭ ءبارىنىڭ جۋان تۇردە جالعانۋى. مىسالى، بۇل ەرەجە بويىنشا «كۇنا» سوزىنە قوسىمشالار «كۇنادان»، «كۇناسىنان» دەپ جالعانىپ، سوزدەگى بۋىن ۇندەستىگى بۇزىلادى.

ءبىرىنشى ۇسىنىس. ايتىلعان كەمشىلىكتەردەن قۇتىلۋدىڭ جولدارى رەتىندە ءبىزدىڭ ءبىرىنشى ۇسىنىسىمىز – ءتۇبىر سوزدەگى ءا دىبىسىن، نەشىنشى بۋىندا ەستىلسە دە، ءا ارپىمەن تاڭبالاۋ. مىسالى، بۇل بويىنشا ءراسۋا، كۇلاندا، مۇباراك، ءپىرادار دەپ جازىلىپ جۇرگەن سوزدەر وزدەرىنىڭ ايتىلۋىنشا ءراسۋا، كۇلاندا، مۇباراك، ءپىرادار دەپ جازىلادى. بۇلايشا جازۋ جوعارىدا كورسەتىلگەن كەمشىلىكتەردىڭ العاشقى ەكەۋىنەن قۇتقارادى.

سوڭعى بۋىنىندا ءا-ءسى بار سوزگە قوسىمشا جالعاۋ نەگە قيىن؟ «كۇنا» سوزىنە شىعىس سەپتىگىنىڭ جالعاۋىن «كۇنادەن» دەپ جىڭىشكە جالعاۋ قۇلاققا ەرسى ەستىلەتىنى راس. الايدا قازىرگى ەرەجە بويىنشا «كۇنادان» دەپ جۋان جالعاۋ قولدانۋ دا كەلىستى بولىپ تۇرعان جوق. سوندا «كۇنا» سوزىنە شىعىس سەپتىگىنىڭ جۋان جالعاۋىنىڭ دا، جىڭىشكە جالعاۋىنىڭ دا ۇيلەسپەيتىنى نەسى؟ بىزدىڭشە، مۇنىڭ سەبەبى ءبىر بۋىندى ەمەس ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنىندا كەلگەن ءا دىبىسى جىڭىشكە دە، جۋان دا ەمەس، اسىرەڭكى داۋىستى. ياعني، «كۇنا» ءسوزىنىڭ سوڭعى بۋىنى – اسىرەڭكى بۋىن. ءسوزدىڭ ايتىلۋى وڭايلاپ، ەستىلۋىنىڭ اۋەزدىلىگى ارتۋى ءۇشىن وعان قوسىمشانى بۋىن ۇندەستىگىنە ساي جالعايتىن ەدىك. ولاي بولسا، اسىرەڭكى بۋىنعا جۋان، جىڭىشكە قوسىمشالار ەمەس، اسىرەڭكى قوسىمشا ء(ا داۋىستىسى بار قوسىمشا) جالعانۋى كەرەك. ياعني «كۇنا» سوزىنە شىعىس سەپتىگىنىڭ جالعاۋى «كۇنادەن» دە، «كۇنادان» دا ەمەس، «كۇنادان» دەپ جالعانۋى كەرەك. بىراق بۇگىنگى ەملەمىزدە اسىرەڭكى قوسىمشالار جالعانبايدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا سوڭعى بۋىنىندا ءا-ءسى بار سوزگە قوسىمشا جالعاۋدى قيىنداتىپ وتىرعان وسى جايت.

ەكىنشى ۇسىنىس. ولاي بولسا، مۇنداي قيىنشىلىقتان قۇتىلۋدىڭ جولى – اسىرەڭكى قوسىمشالاردى پايدالانۋ. بۇعان بايلانىستى تىلىمىزدە مۇنداي قوسىمشالار جوق قوي دەۋشىلەر بولۋى مۇمكىن. ءيا، قازاقتىڭ بايىرعى سوزدەرى جۋان نە جىڭىشكە بۋىنمەن اياقتالعاندىقتان بۇرىنعى قوسىمشالارىمىز دا جۋان نە جىڭىشكە بولعان. الايدا كىرمە سوزدەردىڭ قولدانىمىمىزعا ەنۋىنە بايلانىستى تىلىمىزدە اسىرەڭكى بۋىنمەن اياقتالاتىن سوزدەر پايدا بولدى عوي. ولاي بولسا، وعان سايكەس اسىرەڭكى قوسىمشا قولدانۋىمىز دا زاڭدى. وسى ورايدا اسىرەڭكى بۋىنعا جالعانعان ءى-ءسى بار قوسىمشا ك-مەن اياقتالماسا (مىسالى، كۋاءسى), ول دا اسىرەڭكى قوسىمشا بولادى دەپ ويلايمىز.

اسىرەڭكى بۋىنمەن اياقتالاتىن سوزگە قوسىمشا جالعاۋ ەرەجەسى.

ءار ءتۇرلى مىسالداردى قاراستىرا وتىرىپ، ءبىز اسىرەڭكى بۋىنمەن اياقتالاتىن سوزگە قوسىمشا جالعاۋ ەرەجەسىن تومەندەگىشە تۇجىرىمدادىق. مۇنداعى توڭ دىبىستار دەگەنىمىز ق، ع، ك، گ دىبىستارى.

اسىرەڭكى بۋىنمەن اياقتالاتىن سوزگە (مىسالى، كۋا، كىتاپ، كۇمان) توڭ دىبىستان (ك، گ، ق، ع) باستالمايتىن قوسىمشانىڭ اسىرەڭكى ءتۇرى جالعانادى (مىسالى، كۋالار، كۋالاردان، كىتابىڭ، كىتابىڭا، كىنالىلاردى).

اسىرەڭكى بۋىنمەن اياقتالاتىن سوزگە توڭ دىبىستان (ك، گ، ق، ع) باستالاتىن قوسىمشانىڭ جۋان ءتۇرى جالعانادى (مىسالى، كۋاعا، كۋاداعى، كۇماندانعىش، كىنالاعان).

ارينە، ءبىز ۇسىنىپ وتىرعان ەرەجە بويىنشا دا سوڭعى بۋىنىندا ءا دىبىسى بار سوزگە جۋان قوسىمشا جالعاناتىن جاعدايلار بار. دەگەنمەن بۇل ەرەجەنى قولدانساق، قازىرگى ۋاقىتتا ۇندەستىك زاڭىنا قايشى جازىلىپ جۇرگەن سوزدەردىڭ باسىم بولىگىن زاڭعا ساي جازا الامىز. بۇل ەرەجە ءبىر قاراعاندا كۇردەلى، ەسكە ۇستاۋعا قيىن سياقتى كورىنۋى مۇمكىن. بىراق ول بويىنشا توڭ دىبىستان باستالاتىن قوسىمشادان باسقا قوسىمشالار ايتۋىمىزشا جالعاناتىندىقتان ونى قولدانۋ ەشقانداي قيىندىق كەلتىرمەيدى.

سونداي-اق، اسىرەڭكى دىبىس ۇعىمىن ەنگىزۋ ءا-گە قاتىستى تىلدىك قۇبىلىستاردى تۇسىندىرۋگە دە مۇمكىندىك بەرەدى. مىسالى، «كۇنا» سوزىنە بارىس سەپتىگى جالعاۋىنىڭ كۇناعا دەپ جۋان جالعاناتىن سەبەبى ق، ع، ك، گ دىبىستارى جۋان نە جىڭىشكە بولاتىندىقتان بۇلاردان كەيىن اسىرەڭكى داۋىستى كەلە المايدى. سونىمەن ءبىز ءبىرىنشى بۋىننان باسقا بۋىنداعى ءا-ءنى جۋان دا، جىڭىشكە دە ەمەس، اسىرەڭكى داۋىستى دەپ تانۋدى جانە جۋان، جىڭىشكە قوسىمشالارمەن قاتار  اسىرەڭكى قوسىمشالاردى دا قولدانۋدى ۇسىنامىز.

ۆانوۆ قۋانتقان ىرزاۇلى،

اقتاۋ قالاسى

Abai.kz