- ءوز قىزمەتىڭىزگە كىرىسكەن كەزدەگى ءسىزدىڭ ەڭ العاشقى مالىمدەمەلەرىڭىزدىڭ ءبىرى قازاقستاندا بايسالدى يسلامدى دامىتۋ تۇجىرىمداماسىن جاساۋ جايىندا بولدى. ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا ول قانشالىقتى قاجەتتى دەپ ويلايسىز؟
- وتە قاجەت دەپ ويلايمىن. قازاقستاندا بايسالدى يسلام تۇجىرىمداماسىن جاساۋ جونىندە شەشىمگە كەلۋىمىزگە ەلىمىزدەگى قازىرگى ءدىني احۋال تىكەلەي سەبەپ بولىپ وتىر. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ 70 پايىزىن مۇسىلماندار قۇرايدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ يسلام دىنىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋىمىز زاڭدى دا. قازىر ەلىمىزدە 2752 مۇسىلمان ءدىني بىرلەستىگى بار، 2414 مەشىت سالىنعان. ەلدەگى مۇسىلمانداردىڭ نەگىزگى بولىگى - حانافي مازحابىن ۇستاناتىن سۇننيتتەر. بۇل - بۇگىنگى احۋال.

- ءوز قىزمەتىڭىزگە كىرىسكەن كەزدەگى ءسىزدىڭ ەڭ العاشقى مالىمدەمەلەرىڭىزدىڭ ءبىرى قازاقستاندا بايسالدى يسلامدى دامىتۋ تۇجىرىمداماسىن جاساۋ جايىندا بولدى. ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا ول قانشالىقتى قاجەتتى دەپ ويلايسىز؟
- وتە قاجەت دەپ ويلايمىن. قازاقستاندا بايسالدى يسلام تۇجىرىمداماسىن جاساۋ جونىندە شەشىمگە كەلۋىمىزگە ەلىمىزدەگى قازىرگى ءدىني احۋال تىكەلەي سەبەپ بولىپ وتىر. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ 70 پايىزىن مۇسىلماندار قۇرايدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ يسلام دىنىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋىمىز زاڭدى دا. قازىر ەلىمىزدە 2752 مۇسىلمان ءدىني بىرلەستىگى بار، 2414 مەشىت سالىنعان. ەلدەگى مۇسىلمانداردىڭ نەگىزگى بولىگى - حانافي مازحابىن ۇستاناتىن سۇننيتتەر. بۇل - بۇگىنگى احۋال.
ەندى ءتول تاريحىمىزعا كوز جۇگىرتەلىك. ءبىز تاۋەلسىزدىك العالى بەرى عانا مۇسىلمان بولعان جوقپىز. قازاق - مىڭ جىلدان بەرى مۇسىلمان حالىق. يسلام ءدىنى بۇگىنگى قازاقستان تەرريتورياسىنا ءVىىى عاسىردىڭ سوڭىنان تارالا باستاعانىن ءبارىڭىز بىلەسىزدەر. تۇركى-يسلام وركەنيەتتەرىنىڭ توعىسى ناتيجەسىندە تۋعان توپىراعىمىزدان ءابۋ ناسىر ءال-فارابي، ءجۇسىپ بالاساعۇن، ماحمۇد قاشعاري سەكىلدى مۇسىلمان رەنەسسانسىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان داڭقتى تۇلعالار شىقتى. قازاق ۇلتى مەن مەملەكەتتىگى يسلام ءدىنى اياسىندا، يسلام شاريعاتى شەڭبەرىندە قالىپتاستى. حالقىمىزدىڭ رۋحاني-مورالدىق قۇندىلىقتارىنا مۇسىلماندىق قاعيدالار تىرەك بولدى. ياسساۋي، اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ ءتارىزدى رۋحاني تۇلعالارىمىز ۇلتىمىزدىڭ ءدىني كوزقاراستارىن يسلامي اعارتۋشىلىق تۇرعىسىنان جۇيەلەپ بەردى. قازاقتىڭ بارلىق سالت-داستۇرلەرى يسلام شاريعاتىمەن بىتە قايناسىپ كەتتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مۇسىلماندىق ءبىزدىڭ ءومىر سالتىمىزعا اينالدى.
قازىر ءبىز ءۇشىن يسلام ءدىنى بىرىنشىدەن، مەملەكەتقۇراۋشى قازاق ۇلتىنىڭ ءدىنى رەتىندە، ەكىنشىدەن، رەسپۋبليكامىزداعى كوپتەگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ اتا ءدىنى رەتىندە ەرەكشە ورىنعا يە. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان يسلام الەمىنىڭ اجىراماس بولشەگىنە اينالىپ وتىر.
قازاقستاندا بايسالدى يسلام تۇجىرىمداماسىن جاساۋدىڭ وسىنداي تاريحي نەگىزدەرى بار. بىراق بۇل تۇجىرىمدامانىڭ جاسالۋى ەلىمىزدە تەك يسلام ءدىنىنىڭ مۇددەسىن جوعارى ۇستالادى دەگەندى بىلدىرمەيدى. بەلگىلى ءبىر تاراپتىڭ مۇددەسىن كوتەرۋ ەكىنشى تاراپتىڭ مۇددەسىن اياق استى ەتۋ دەگەن ءسوز ەمەس. رەسپۋبليكامىزداعى وزگە ۇلت، وزگە ءدىن وكىلدەرىنىڭ دە بۇگىنگى قوعامىمىزدا، مادەنيەتىمىزدە، رۋحاني ومىرىمىزدە وزىندىك ورنى بار. زايىرلى، دەموكراتيالىق دامۋ جولىنداعى مەملەكەتىمىزدىڭ زاڭناماسى ولاردىڭ قۇقىقتارىن دا ءوز ورنىمەن زاڭ جۇزىندە قورعاپ كەلەدى.
- مۇنداي تۇجىرىمدامانى جاساۋ مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ىسىنە ارالاسۋى رەتىندە قابىلدانبايدى ما؟
- جوق، بۇل قادام ءدىني بىرلەستىكتەر قىزمەتىن مەملەكەت تاراپىنان قاداعالاۋدى كۇشەيتەدى، مەملەكەت پەن ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ىنتىماقتاسۋىنا جول اشادى. مۇنداي ماڭىزدى قادام جاساۋدان مەملەكەتىمىز ۇتپاسا، ۇتىلمايدى.
ويىمدى تاراتىپ ايتايىن. ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆ 2011 جىلعى 28 ماۋسىمدا استانا قالاسىندا وتكەن يىۇ سىمك-ءنىڭ 38-سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە ءدىن سالاسىنا قاتىستى بىرقاتار باعىتتاردى ايقىندادى. «قازاقستان - مۇسىلمان حالقى باسىم بولىپ وتىرعان زايىرلى مەملەكەت. ءبىز بارلىق مۇسىلمانداردى ءبىر-بىرىنە، سونداي-اق باسقا ءدىن وكىلدەرىنە اعارتۋشىلىق، ىمىراشىلدىق، تولەرانتتىلىق كوزقاراس تانىتۋ نەگىزىندە بىرىگۋگە شاقىرامىز. ءارتۇرلى حالىقتاردىڭ مادەني-ءدىني داستۇرلەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاي وتىرىپ، ءبىز الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق مودەرنيزاتسيا مەن حالىق الەۋەتىنىڭ ءارى قاراي جوعارىلاۋىن باستى ورىنعا قويامىز» دەدى پرەزيدەنت ءوز سوزىندە.
بۇگىنگى كۇنى وكىنىشكە قاراي، يسلامدى ءوز ماقساتتارى ءۇشىن پايدالانىپ وتىرعان راديكال كۇشتەر از ەمەس. بيلىك ءۇشىن كۇرەستە ءتۇرلى ساياسات وكىلدەرى قۇراننىڭ تۇسىندىرمەلەرىن قاجەتىنشە بۇرمالاپ تا پايدالانۋدا. ەلباسىمىزدىڭ بۇكىلالەمدىك يسلام فورۋمىنداعى: «ءبىز بارلىعىمىز بىرىگىپ، يسلامنىڭ بەيبىتشىلىك، ادامگەرشىلىك، توزىمدىلىك پەن ادىلەتتىك ءدىنى رەتىندەگى جاعىمدى بەينەسىن جاساۋىمىز قاجەت» دەگەن سوزدەرىنىڭ استارىندا وسىنداي ۇدەرىستەرگە دەگەن الاڭداۋشىلىق جاتىر.
قازىر قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ دىنشىلدىك دەڭگەيى قارقىندى تۇردە ارتىپ كەلەدى. لايىقتى بالامانىڭ جوقتىعىنان كوپشىلىك تۇرعىندار رۋحاني قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن فاناتيزم، ەكسترەميزم، توزىمسىزدىك پەن دىنارالىق الاۋىزدىقتى تۋدىراتىن اعىمدارعا بوي ۇرۋدا. كونفەسسيالىق كەڭىستىكتەگى سوڭعى ونجىلدىقتا ورىن العان قۇرىلىمدىق وزگەرىستەر دە جاعىمسىز سالدارلار مەن تەندەنتسيالاردى تۋدىرىپ وتىر. رۋحاني جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە قاتەر توندىرەتىن جايتتار جوق ەمەس: تۇرعىنداردىڭ ەتنوكونفەسسيالىق بىرەگەيلىگى جويىلۋدا، ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ اتىن جامىلعان شەتەلدىك كۇشتەردىڭ مۇددەسىن قورعايتىن ءتۇرلى دەسترۋكتيۆتى جانە ەكسترەميستىك ۇيىمدار ەلىمىزدە كەڭىنەن تارالىپ، ءدىني پروزەليتيزم بەلسەندى تۇردە جۇرگىزىلۋدە.
وسى ۇدەرىستەردىڭ بارلىعى يسلامي ورتادا ايقىن كورىنىس تاۋىپ وتىر. بۇل جاعداي مەملەكەت تاراپىنان قاتاڭ قاداعالاۋعا الىنباسا، ورىن الىپ وتىرعان قايشىلىقتاردىڭ قازاقستاندى الەمدىك دەرجاۆالاردىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە يدەولوگيالىق مۇددەلەرى جولىنداعى كۇرەس الاڭىنا اينالدىرۋ قاۋپى بار. رۋحاني سالاداعى جاعىمسىز ۇدەرىستەر ىشكى تۇراقتىلىعىمىزعا نۇقسان كەلتىرىپ، ەلىمىزدىڭ 20 جىلدىق تاۋەلسىزدىك تاريحىندا قول جەتكىزگەن يگى ناتيجەلەرىن جوققا شىعارۋى مۇمكىن. سوندىقتان مەملەكەت يسلام سالاسىنا قاتىستى ماسەلەلەردى جولعا قويۋ باستاماسىن قولعا الۋى قاجەت.
ايتا كەتۋ كەرەك، مەملەكەت پەن ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ىنتىماقتاسۋ ساياساتى شەتەلدىك زايىرلى مەملەكەتتەردە كەڭىنەن پايدالانىلادى. الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋدە مۇنداي ىنتىماقتاستىق ەكى جاققا دا ءتيىمدى. ءبىز دە مەملەكەت پەن ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ىنتىماقتاستىعىن كۇشەيتۋىمىز قاجەت. قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى مەن مەملەكەتىمىز اراسىندا ءتيىمدى كەلىسىمدەر جاسالىپ، كۇش بىرىكتىرە جۇمىس جۇرگىزىلسە، ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ورنىقتى تۇردە ىسكە اسۋىنا ۇلكەن سەپتىگى تيەرى ءسوزسىز.
- «قازاقستاندا بايسالدى يسلامدى دامىتۋ تۇجىرىمداماسى» قازىر كوپتەگەن يسلام ەلدەرى قولداپ وتىرعان «ءال-ۋاساتىيا» يدەياسىنىڭ كوشىرمەسىنە كوبىرەك ۇقسايتىن ءتارىزدى...
- ءبىز مىنانى ەسكەرۋگە ءتيىسپىز: «بايسالدى يسلام» ۇستانىمى - قازاق قاۋىمى ءۇشىن جاڭالىق ەمەس. «قازاق مىڭ جىلدان بەرى مۇسىلمان ەل»، «قازاق حالقىنىڭ مىڭ جىلدىق تولەرانتتىلىق تاجىريبەسى بار» دەگەن سوزدەردى ءبىز نەگىزسىز ايتىپ جۇرگەن جوقپىز. وسى مىڭ جىلدىق مۇسىلماندىق-تولەرانتتىلىق تاجىريبەمىز قازاق دۇنيەتانىمىن، قازاق بولمىسىن ناعىز شەكتەن شىقپايتىن، ورتا جولدى ۇستانعان، بايسالدى، مامىلەگەر بولمىس رەتىندە قالىپتاستىردى. يسلام ءىلىمىن جەتىك مەڭگەرىپ، قازاقى دۇنيەتانىممەن استاستىرا بىلگەن ۇلتىمىزدىڭ كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ەڭبەكتەرى، حالقىمىزدىڭ ءدىني تانىمىن، رۋحاني قۇندىلىقتارى مەن ۇستانىمدارىن تانىتاتىن شىعارماشىلىق مۇرالارى وسى ايتىلعاندارعا دالەل بولا الادى.
كەز كەلگەن حالىقتىڭ بولاشاققا باعىتتالعان باعدارلاماسى ونىڭ عاسىرلار بويى جيناقتاعان رۋحاني تاجىريبەسىن تىرەك ەتۋگە ءتيىس. سىرتتان تاڭىلعان ەشبىر يدەيا قانشالىقتى جاڭاشىل، ىلگەرىشىل بولسا دا ۇلتتىڭ تاريحي داۋىرلەردە قالىپتاسقان قۇندىلىقتارىمەن ۇيلەسپەسە، ۇلت بولمىسىنا سىڭبەي، جات يدەيا كۇيىندە قالا بەرمەك. سوندىقتان قازاقستاندا بايسالدى يسلامدى دامىتۋ تۇجىرىمداماسىن جاساۋ بارىسىندا ەڭ الدىمەن قازاق جانە وزگە مۇسىلمان ۇلتتار مەنتاليتەتىندەگى ءدىني-رۋحاني قۇندىلىقتاردى ەكشەپ الۋ قاجەت دەپ بىلەمىز.
قازاقتا ءدىن ماسەلەسىندە ەشقاشان شەكتەن شىعۋشىلىق كوزقاراستار، ءىس-ارەكەتتەر ورىن الماعان، اللانىڭ پارىزىن، پايعامباردىڭ سۇننەتىن تارك ەتىپ، كۇپىرلىككە سالىنۋ فاكتىلەرى دە بولماعان. قازاقى يسلام عاسىرلار بويى ءوزىنىڭ ورنىقتى ارناسىمەن دامىعان. ارينە، «بەس ساۋساق بىردەي ەمەس»، اداسۋشىلىقتار مەن ساۋاتسىزدىقتار جەكەلەگەن ادامدار مىسالىندا ورىن العان بولۋى مۇمكىن، بىراق مۇنداي كەلەڭسىزدىك ەشقاشان توپتىق دەڭگەيگە كوتەرىلىپ كورگەن ەمەس. سوندىقتان «قازاقستاندا بايسالدى يسلامدى دامىتۋ» تۇجىرىمداماسىن ءبىز بابالار سالعان جولدىڭ جالعاسى، ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني تاجىريبەسىنىڭ جەمىسى رەتىندە قابىلداعانىمىز ءجون.
- كوپشىلىكتىڭ نازارىن اۋدارىپ وتىرعان تاعى ءبىر ماسەلە - ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسىندا ءوزىڭىز كوتەرگەن «ءبىر ۇلت - ءبىر ءدىن» ۇستانىمى. دەمەك، مەملەكەتىمىز بەلگىلى ءبىر دىنگە ەرەكشە باسىمدىق بەرۋدى قولداپ وتىر ما؟
- ءبىزدىڭ ۇسىنىستارىمىز ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسىندا تەك تەزيستەر تۇرىندە بەرىلدى، ونىڭ استارىندا نە جاتقانىن تولىق تۇسىنبەگەندىكتەن ءارتۇرلى پىكىرلەر تۋىنداپ جاتقان بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان ەڭ الدىمەن وسى تەزيستىڭ مازمۇنىندا نە قامتىلعانىن تاراتىپ ايتۋىمىز قاجەت.
بارشاڭىزعا بەلگىلى، قازاقستان - كوپ ەتنيكالى مەملەكەت. «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەن تەرميندى ءبىز ازىرگە قابىلداي قويعان جوقپىز، ءبىز ءۇشىن «ۇلت» دەگەن ۇعىم «ەتنيكالىق توپ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. «ءبىر ۇلت - ءبىر ءدىن» تەزيسى بۇكىل قازاقستان حالقى ءبىر دىنگە بىرىگۋى كەرەك دەگەندى بىلدىرمەيدى، كەرىسىنشە ءاربىر ۇلت ءوزىنىڭ تاريحي داۋىرلەردە قالىپتاسقان اتا ءدىنىن ۇستانۋى قاجەت دەگەندى بىلدىرەدى. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ اتا ءدىنى - سول ۇلت وكىلدەرىنىڭ تاريحي تاڭداۋى بولىپ تابىلادى. ال ءبىر ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءتۇرلى دىندەردى، اسىرەسە، جات يدەولوگيالىق اعىمداردى ۇستانىپ، جىك-جىككە ءبولىنۋى قانداي اۋىر زارداپتارعا ۇشىراتاتىنىن ءبىز تاريحتىڭ اششى ساباقتارىنان بىلەمىز. ءدىن بىرلىگى ۇلتتىڭ بىرەگەيلىگىن ساقتايدى، ونىڭ ءوز بولمىسىن، ءدىلىن، رۋحاني قۇندىلىقتارىن قورعاۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.

<!--pagebreak-->
ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمى ونىڭ داستۇرىنەن تانىلادى. «ءداستۇرلى ءدىن» دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى ەڭ الدىمەن «داستۇرگە اينالعان، داستۇرمەن تۇتاسىپ كەتكەن، ۇلتتىڭ رۋحاني-مادەني قۇندىلىقتارىنا نەگىز بولعان ءدىن» دەگەندى بىلدىرەدى. قازاقستان ءۇشىن ءداستۇرلى ءدىن - ەلدەگى ءاربىر حالىقتىڭ ءوز داستۇرىمەن ساباقتاسىپ جاتقان اتا ءدىنى دەگەن ءسوز. قازاقستاندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قازاق، وزبەك، ۇيعىر، تاتار، تۇرىك، ءازىربايجان، كۇرت، تاجىك، شەشەن، قىرعىزداردىڭ بارلىعىنىڭ اتا ءدىنى - يسلام. ولاردىڭ ارقايسىسى يسلامدى وزدەرىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان سالت-داستۇرلەرىمەن ءبولىپ-جارماي بىرگە قابىلدايدى. سول سەكىلدى قازاقستانداعى كوپتەگەن سلاۆيان حالىقتارىنىڭ اتا ءدىنى - حريستيان ءدىنىنىڭ پراۆوسلاۆيە تارماعى بولىپ تابىلادى. بۇگىنگى بۋىنى مەن بولاشاق ۇرپاعى ەلدىڭ ساناسىن سان تاراپقا تارتقىلاعان جات اعىمداردىڭ جەتەگىندە كەتپەۋى ءۇشىن ءاربىر ءداستۇرلى ءدىن وكىلدەرى وزدەرىنىڭ اتا ءدىنىنىڭ دامۋىنا مۇددەلى بولۋعا ءتيىس. سوندىقتان «ءبىر ۇلت - ءبىر ءدىن» قاعيداسى كوپشىلىك تاراپىنان دۇرىس ءتۇسىنىلىپ، قولداۋ تاباتىنىنا ءبىز سەنىمدىمىز. وزدەرىڭىز دە اڭعارىپ وتىرعان بولارسىزدار، بۇل ۇستانىم مەملەكەتتىڭ ءبىر دىنگە ەرەكشە باسىمدىق بەرۋىنىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلمايدى. ءار ۇلت ءوزىنىڭ اتا ءدىنىن ۇستانعاندا عانا عاسىرلار بويى قالىپتاسقان رۋحاني تۇتاستىعىن، ىشكى بىرلىگىن ساقتاپ قالا الادى. ال ءاربىر ۇلتتىڭ ىشكى تۇتاستىعى ساقتالسا، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى ساقتالادى. دەمەك، «ءبىر ۇلت - ءبىر ءدىن» قاعيداسى ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن، بىرلىگىن كوزدەيدى.
قازاقستاندا يسلام ءدىنىن جاڭعىرتۋ ۇدەرىسى باسقا كونفەسسيالاردىڭ قىزمەتى مەن ەركىن دامۋىنا ەشقانداي كەدەرگى جاسامايدى. ءبىزدىڭ كوپۇلتتى مەملەكەتىمىزدىڭ شامامەن تورتتەن ءبىر بولىگىن قۇرايتىن پراۆوسلاۆيە ءدىنىنىڭ وكىلدەرى سانى جاعىنان ەلىمىزدە ەكىنشى ورىندى الادى. سونىمەن قاتار كاتوليكتىك، پروتەستانتتىق، يۋدايزم، بۋدديزم جانە باسقا دا ءدىني ىلىمدەردىڭ ەلىمىزدىڭ رۋحاني ومىرىندەگى يگىلىكتى ءرولىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. بارلىق ءدىني بىرلەستىكتەر قازاقستاندا ءوز قىزمەتتەرىن ەركىن جۇرگىزۋدە ۇلكەن مۇمكىندىككە يە بولىپ وتىر. كوپكونفەسسيالى جانە كوپۇلتتى مەملەكەت رەتىندە قازاقستان الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ گۋمانيتارلىق-ادامگەرشىلىك الەۋەتىن پايدالانىپ، دىنارالىق كەلىسىم مەن رۋحاني كوشباسشىلار سۇحباتىن ءارى قاراي جانداندىرا بەرمەك. يسلام رۋحانياتىن دامىتۋ ماسەلەسى دە قازاقستان مادەنيەتىن دامىتۋ شەڭبەرىندە جۇزەگە اسىرىلادى.
- سوزىڭىزدەن اڭعارعانىمىزداي، ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى بىرەگەي باستامالاردى قولعا الىپ وتىر. بۇل باستامالار زايىرلىلىعىن اتا زاڭىندا اتاپ كورسەتكەن مەملەكەتىمىزدىڭ ءدىن ساياساتىمەن قانشالىقتى ۇيلەسەدى؟
- ءيا، قر كونستيتۋتسياسىنىڭ 1-بابىنىڭ 1-تارماعىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن زايىرلى، قۇقىقتىق مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى» دەلىنگەن. بىراق الدىمەن وسى «زايىرلى» ۇعىمىنىڭ استارىن اشىپ الايىق. كونستيتۋتسيالىق نەگىزدەگى «زايىرلى» ۇعىمى مەملەكەتتىڭ بارلىق سالالاردا، سونىڭ ىشىندە ءدىن سالاسىندا دا اشىق، ايقىن ساياسات ۇستاناتىنىن، ازاماتتاردىڭ ار-وجدان بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتەتىنىن، ءدىن مەن مەملەكەتتىك ساياساتتى ارالاستىرمايتىنىن بىلدىرەدى.
بىراق ءبىز ءبىر نارسەنى انىق ءتۇسىنىپ الۋىمىز كەرەك: «زايىرلى» ۇعىمى مەملەكەت پەن ءدىن ءبىر-بىرىنەن تولىق اجىراعان، مۇلدە بايلانىسپايدى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرمەيدى. مەملەكەتتىڭ ساياساتى دىننەن بولىنگەنىمەن، تۇرمىس-تىرشىلىگى دىننەن بولىنە المايدى. ويتكەنى ءدىن تەك سەنىم ماسەلەسىنە ەمەس، مورال ماسەلەسىنە دە تىكەلەي قاتىستى. ءدىن - ادامزات تاريحىندا جاسالعان بارشا رۋحاني قۇندىلىقتاردى جيناقتايتىن ۇعىم. ءدىن دەگەنىمىز - مادەنيەت، تاريح، ءتىل مەن ءدىل.
الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە مەملەكەتتىڭ زايىرلى بولۋىنا قاراماستان ءداستۇرلى ءدىني ۇيىمعا كونستيتۋتسيالىق تۇرعىدان ەرەكشە مارتەبە بەرۋ تاجىريبەسى قولدانىلادى. نورۆەگيا، يزرايل، ارگەنتينا، ۇلىبريتانيا جانە ت.ب. بىرقاتار مەملەكەتتەردىڭ زاڭنامالارىندا بەلگىلى ءبىر دىنگە مەملەكەتتىك مارتەبە بەكىتىلگەن. مىسالى، نورۆەگيا مەملەكەتى كونستيتۋتسياسىنىڭ 2-بابىنا سايكەس ەۆانگەلدىك ليۋتەران ءدىنى نورۆەگيانىڭ مەملەكەتتىك رەسمي ءدىنى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان مەملەكەتتەگى نورۆەگيا شىركەۋىن باسقارۋعا قاتىستى بارلىق شىعىنداردى مەملەكەتتىك سالىق ەسەبىنەن مەملەكەت جانە مۋنيتسيپيالدىق بيلىك كوتەرەدى. تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ 83%-ى نورۆەگيا شىركەۋىنە تۇراقتى تۇردە بارىپ تۇراتىن دىنگە سەنۋشى قاۋىم بولىپ تابىلادى. نورۆەگيانىڭ مەملەكەتتىك بالاباقشالارى مەن مەكتەپتەرى زاڭ بويىنشا «مورال جانە حريستياندىق تاربيەنى» وقىتۋعا مىندەتتى. وسىعان قاراماستان ەشكىم بۇل مەملەكەتتى «ءدىني»، «توتاليتارلى» نەمەسە «كلەريكالدى» مەملەكەت دەپ اتامايدى.
يزرايل مەملەكەتىنىڭ زاڭناماسىندا قانداي دا ءبىر ءدىننىڭ كوشباسشىلىق جاعدايىن ايقىندايتىن باپ جوق. الايدا مەملەكەتتىڭ قايتارۋ تۋرالى زاڭىنىڭ 4ا بابىنا سايكەس يزرايلگە رەپاتريانت رەتىندە قايتا ورالۋ قۇقىعىنا باسقا ءدىندى ۇستانباعان كەز كەلگەن يۋدەي يە. ال حريستيان ءدىنىن قابىلداعان يۋدەيلەر يزرايلگە قايتا ورالۋدىڭ بارلىق قۇقىقتارىنان ايىرىلادى. يزرايل جوعارعى سوتى وسىنداي قاۋلى قابىلداعان. گەرمان فەدەراتيۆتى رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا كەلسەك، گفر نەگىزگى زاڭىنا سايكەس مەملەكەتتىك مەكتەپتەردە ءدىني ءبىلىم بەرۋ مىندەتتى دەپ مويىندالادى. بۇل رەتتە نەمىس حالقىنىڭ نەگىزگى سەنىمى بولىپ تابىلاتىن ليۋتەراندىق نەگىزگە الىنادى.
وسى ورايدا ءبىرشاما ۋاقىتتان بەرى كوتەرىلىپ جۇرگەن ءدىن تۋرالى زاڭناما ماسەلەسىنە نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. قر «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى زاڭى» 1992 جىلى 15 قاڭتاردا - تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى ايىندا قابىلدانعانى بارشاعا بەلگىلى. ال قازىرگى ءدىني احۋالدىڭ قاي دارەجەگە جەتكەنىن جوعارىداعى اڭگىمەمىزدەن وزدەرىڭىز دە اڭعارىپ وتىرسىزدار. ەڭ كۇردەلى ماسەلە - ەلىمىزدەگى ءداستۇرلى دىندەردى دامىتۋعا مەملەكەت تاراپىنان باسىمدىق بەرىلمەگەندىكتەن، ولاردىڭ مارتەبەسى جات سەكتالارمەن ءبىر دەڭگەيدە قالىپ وتىر. زاڭنامادا قاتاڭ نورمالاردىڭ قاراستىرىلماعاندىعى سالدارىنان جات ءدىني اعىمداردىڭ ىقپالى كۇن ساناپ كۇشەيىپ كەلەدى. سوندىقتان قولدانىستاعى ءدىن تۋرالى زاڭناما ءوزىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن سارىققان، جاڭا جاعدايعا وراي جەتىلدىرۋدى قاجەت ەتەتىن زاڭناما بولىپ تابىلادى. بۇل جونىندە ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى ءوزىنىڭ ناقتى ۇسىنىستارىن قۇزىرلى ورگاندارعا جولدايتىن بولادى.
زاڭناما جۇيەسىن جەتىلدىرۋ - زايىرلىلىق قاعيدالارىن جەتىلدىرۋ دەگەن ءسوز. مەملەكەتتىڭ زايىرلىلىعى ەلىمىزدىڭ ىشكى تۇراقتىلىعى مەن وركەندەۋىنىڭ باستى تىرەگى بولىپ تابىلادى. بۇگىنگى تاڭدا بىزدەر زايىرلىلىقتى ورتاق كۇش قوسىپ، بىرلەسە قولداپ، ورنىقتىرا ءتۇسۋىمىز قاجەت. ءبىز ەلىمىزدە رۋحانيلىقتان اجىراپ قالۋ، ءدىني كوزقاراستاردىڭ راديكالدانۋى سەكىلدى ىمىراسىز جاعدايلاردىڭ بەلەڭ الماۋى ءۇشىن كۇش بىرىكتىرۋىمىز كەرەك.
- سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا كوپتەگەن يسلامي جانە باسقا دا ءداستۇرلى ەمەس اعىمدار پايدا بولدى. بۇل ءۇردىس قاۋىپ-قاتەرسىز دەپ ايتا الماساق كەرەك. اگەنتتىك وسى باعىتتا قانداي جۇمىستار جۇرگىزبەك؟
- تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىق تاريحىندا قول جەتكىزگەن كوپتەگەن جەتىستىكتەرىمىزبەن قاتار، ءدىن سالاسىندا قوردالانىپ ۇلگەرگەن ماسەلەلەر دە جەتكىلىكتى. ءدىني سەنىم بوستاندىعىن پايدالانعان جات اعىمدار ناسيحاتىنىڭ كەڭ تارالا باستاۋى، ءدىني ەكسترەميزم يدەيالارىنىڭ كۇشەيە ءتۇسۋى، قازاقى قالىپتاعى ءداستۇرلى يسلامدى تەرىسكە شىعارۋعا باعىتتالعان ءىس-ارەكەتتەردىڭ ءجيى كورىنىس بەرە باستاۋى ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدىڭ شيرىعا تۇسكەنىن بايقاتادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى وسىنداي كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن قۇرىلىپ وتىر.
اگەنتتىكتىڭ الدىندا قىرۋار ماقسات-مىندەتتەر تۇر. سوڭعى ەكى ونجىلدىق ىشىندە ەلىمىزدىڭ رۋحاني-ءدىني كەلبەتى ەلەۋلى وزگەرىسكە ۇشىرادى. مۇنى بۇگىنگى تاڭدا ءدىني بىرلەستىكتەر سانىنىڭ 4479-عا جەتكەندىگىنەن-اق بايقاۋعا بولادى. قازاقستانداعى قازىرگى ءدىني احۋالدى تارازىلار بولساق، سان الۋان ءدىني ىلىمدەردىڭ بەلسەندى ناسيحاتتالىپ وتىرعانىن بايقايمىز. قوعامدا قازىرگى تاڭدا ازاماتتار تاراپىنان رۋحاني-ونەگەلىك باعدارلاردى ىزدەۋ ۇدەرىسى ورىن الۋدا. مەملەكەت الدىندا كوپتەگەن وزەكتى ساۋالدار تۇر. ءدىني قوزعالىستار مەن اعىمداردىڭ شىنايى ماقساتتارى نە؟ راديكالدى ءدىني ىلىمدەردىڭ ەلدەگى ىشكى ساياسي تۇراقتىلىققا ىقپالى قاي دەڭگەيدە؟ ولاردىڭ بەلسەندىلىگىنە قانداي فاكتورلار اسەر ەتەدى؟ قوعامنىڭ مودەرنيزاتسيالانۋى جاعدايىندا ءدىني داستۇرلەردى قالاي جاڭعىرتۋ كەرەك؟ بۇل ساۋالدار ەلدەگى قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولعاندىقتان، ولاردىڭ وزەكتىلىگى جىل وتكەن سايىن ارتا تۇسۋدە.
بۇل ماسەلەدە ءبىز ەڭ الدىمەن ءاربىر ءدىني بىرلەستىكتىڭ شىن مانىندە قانداي ۇيىم ەكەندىگىن، ەلىمىزدىڭ قاي ايماقتارىندا قانداي قىزمەت اتقارىپ وتىرعانىن، ولاردىڭ شەتەلدەردەگى ميسسيونەرلىك تاريحىن زەرتتەپ-زەردەلەۋگە ءتيىسپىز. اگەنتتىكتە وسى باعىتتا ساراپتامالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزەتىن ەكى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى بار. ولاردىڭ ءبىرى - مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ حالىقارالىق ورتالىعى الەمدىك تاجىريبەنى زەرتتەيدى، ال ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە ساراپتامالىق ورتالىق قازاقستاننىڭ ىشكى ءدىني احۋالىن قاراستىرادى.
راديكالدى ۇيىمدارمەن جۇمىس جۇرگىزۋ ادىستەرىنە كەلەتىن بولساق، ارينە، ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقستاندا ارەكەت ەتەتىن ءدىني بىرلەستىكتەر قىزمەتىنىڭ ءبىزدىڭ زاڭنامامىزعا قانشالىقتى سايكەس ەكەندىگىن تالداپ-تەكسەرۋىمىز قاجەت. ەكىنشى ءتيىمدى ءادىس رەتىندە اتالمىش ۇيىمداردىڭ ءىس-ارەكەتى جونىندەگى بۇقارالىق اقپاراتتاندىرۋ شارالارىن ايتۋعا بولادى. ياعني ءار الۋان يدەيالاردى ناسيحاتتاپ جۇرگەن ءدىني اعىمدار تۋرالى كوپشىلىككە اق-قاراسى اشىپ كورسەتىلگەن، تولىققاندى، شىنايى اقپارات بەرىلىپ وتىرۋعا ءتيىس. بۇعان دەيىن دە جۇزەگە اسىرىلىپ كەلگەن بۇل جۇمىس اگەنتتىكتىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى جاندانا تۇسپەك.
- قازىر جالپى قوعامنىڭ، اسىرەسە، جاستاردىڭ دىنگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىنىڭ ارتۋى بايقالادى. بۇل ۇدەرىس ەلىمىز ءۇشىن ەشقانداي قاۋىپ تۋعىزباي ما؟
- شىندىعىندا دا، قازىرگى جاستار تاراپىنان دا، ەرەسەك تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك بەلسەندى وكىلدەرى تاراپىنان دا ءدىني قۇندىلىقتارعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتاردىڭ قارقىندى ارتۋى بايقالادى. تاياۋ تاريحىمىزدان بەلگىلى، كەڭەستەردەن كەيىنگى كەڭىستىكتەگى وتپەلى كەزەڭنىڭ ناتيجەسىندە الەۋمەتتىك تۇرعىدان قورعالماعان مىڭ-مىڭداعان جاستار توبى قالىپتاستى. راديكالدى باعىتتاعى ءداستۇرلى ەمەس ءدىني توپتار ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن سول جاستاردى كوبىرەك پايدالانۋدا. ءوز يدەيالارىن تاراتۋدا الەۋمەتتىك تۇرعىدان قورعالماعان جاستاردىڭ ەڭ قولايلى ورتا ەكەندىگىن ولار جاقسى بىلەدى.
كەيبىر ءدىني توپتار تاراپىنان بولاتىن جاعىمسىز ىقپالعا توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن جاستاردىڭ ءدىني ءبىلىم الۋى مەن ولاردىڭ رۋحاني-تانىمدىق قاۋىپسىزدىگىنە بايلانىستى ماسەلەلەرگە ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋ كەرەك. بىزگە ءبىرىنشى كەزەكتە جاس بۋىنعا بەرىلەتىن رۋحاني-تانىمدىق تاربيە جانە توتاليتارلى، دەسترۋكتيۆتى پسەۆدودىني ۇيىمدارمەن كۇرەسۋ جۇمىستارىنا مۇسىلماندىق، پراۆوسلاۆيەلىك ءدىن قىزمەتكەرلەرىن تارتۋ قاجەت. سونىمەن قاتار مەملەكەت ءوز تاراپىنان جاستاردى الەۋمەتتىك تۇرعىدان قامتاماسىز ەتۋ، جاس وتباسىلارعا قولداۋ كورسەتۋ، جاستاردىڭ حالىقارالىق ىنتىماقتاستىعىن كۇشەيتۋگە ىقپال ەتۋ ءتارىزدى جاستار ساياساتى ماسەلەلەرىن ساپالى تۇردە جۇزەگە اسىرۋى قاجەت. بارلىق وقۋ ورىندارىندا تاربيە جۇمىستارىن كۇشەيتۋ، وقۋ ورىندارى مەن ستۋدەنتتىك جاتاقحانالارعا ءدىني بىرلەستىكتەر وكىلدەرىنىڭ كەلۋىنە تىيىم سالۋ، جاستار اراسىندا راديكالدى يدەيالاردى ناسيحاتتاۋشىلارعا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن ءبىلىم دەپارتامەنتتەرى تاراپىنان قاتاڭ باقىلاۋ جاساۋ قاجەت.
جاستاردىڭ ءدىني ساۋاتىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» ءپانىن تەك مەكتەپتەردە عانا ەمەس، كوللەدجدەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا دا ەنگىزۋ جونىندە ۇسىنىس بىلدىرەمىز. جالپى، ءبىلىم جۇيەسىن سىني وي مەن تولەرانتتى قاتىناسقا بەيىمدەۋ كەرەك دەپ سانايمىن. جاستاردىڭ بىلىمگە، مادەنيەتكە، سپورتتىق جانە قوعامدىق ءىس-شارالارعا قاتىسۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋ كەرەك. تەلەديداردا ءدىني-اعارتۋشىلىق باعىتتاعى سۇحبات الاڭىن قالىپتاستىراتىن، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن، ءبىلىم مەن رۋحاني-ونەگەلىك قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتايتىن جاستار ارناسىن قۇرۋ قاجەت.
- ءسوز سوڭىن حالىقارالىق ساياسي ماڭىزى بار ماسەلەلەرگە بۇرايىق. جاقىندا عانا يىۇ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى كەڭەسىنىڭ 38-سەسسياسى ءوز جۇمىسىن اياقتادى. ءماجىلىس قورىتىندىلارىنا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
- ەڭ الدىمەن، يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىنىڭ (يىۇ) سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ كەڭەسىنە باسشىلىق جاساۋدى قازاقستان كۇردەلى كەزەڭدە قولعا الىپ وتىرعانىن اتاپ ايتقان ءجون. مۇسىلمان ەلدەرىندە قايشىلىقتى جاعدايلار ءالى دە ورىن الۋدا. يراك، اۋعانستان، سومالي، ليۆيا، ەگيپەت، ليۆان، تۋنيس، سيريا، الجير، يەمەن، بانگلادەش ەلدەرىندەگى شيەلەنىستەر، اراب-يزرايل قاقتىعىستارى، پاكستان مەن ءۇندىستان، ارمەنيا مەن ءازىربايجان اراسىنداعى مەملەكەتارالىق، ايماقتىق داۋلار باسەڭدەر ەمەس. وسىنداي حالىقارالىق ماسەلەلەردى رەتكە كەلتىرۋ ءۇشىن يسلام قاۋىمداستىعى شۇعىل جانە ءتيىمدى شارالار جۇرگىزۋى قاجەت. سوندىقتان ءبىز يىۇ توراعاسى رەتىندە وسى ماسەلەلەردى شەشۋدە سالماقتى ءارى نەگىزدى ادىستەر ۇسىنۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ الدىمىزدا يىۇ ىشىندەگى قاتىناستاردى تۇراقتاندىرۋعا ىقپال ەتۋ مىندەتى تۇر.
استانادا وتكەن باسقوسۋدا كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەر تالقىلاندى. يىۇ-نا تولىق مۇشەلىك پەن باقىلاۋشى دارەجەسىن العىسى كەلەتىن مەملەكەتتەرگە قويىلاتىن جاڭا تالاپتار جاساقتالدى. ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ تاراپىنان كوپتەگەن باستامالار ۇسىنىلدى. حالىقارالىق تەرروريزمنىڭ ەڭ الدىمەن مۇسىلمان الەمىنە قاۋىپ توندىرەتىنىن، سوندىقتان يسلام مەملەكەتتەرىنىڭ تەرروريزمگە قارسى اشىق تۇردە كۇش جۇمىلدىرۋى قاجەتتىگىن ەلباسىمىز اتاپ كورسەتتى. مۇسىلمان الەمى مەن باتىس اراسىندا اشىق سۇحبات ورناتۋ ماسەلەسى دە كوتەرىلدى، ويتكەنى يىۇ ءدىني مەملەكەتتەرمەن قاتار زايىرلى مەملەكەتتەردى بىرىكتىرۋ جونىنەن دە جاقسى تاجىريبەگە يە. بۇل وعان ۇلتارالىق سۇحباتتىڭ بەلسەندى الاڭىنا اينالۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. باسقوسۋدا يسلام قارجى جۇيەسىنە قاتىستى ماسەلەلەر بويىنشا دا ناقتى ۇسىنىستار بەرىلدى. يىۇ مەملەكەتتەرىنىڭ G20 سامميتىنە قاتىسۋى جونىندەگى ۇسىنىس تا ورىندى ايتىلدى، بۇل يىۇ مەملەكەتتەرىنە حالىقارالىق ماسەلەلەردە ءوز ۇستانىمدارىن العا تارتۋعا مۇمكىندىك بەرمەك.
ءبىزدىڭ الدىمىزدا ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلەرىنىڭ ءىىى يسلام كونفەرەنتسياسىن وتكىزۋ جانە باسقا دا ماڭىزدى ءىس-شارالار تۇر. ءبىر جىلدىق توراعالىقپەن قاتار قازاقستان ءۇش جىل بويى ۇيىمنىڭ جالپى ساياساتىنا جاۋاپتى اتقارۋشى كوميتەت قۇرامىندا بولادى. وسى مۇمكىندىكتى پايدالانا وتىرىپ، قازاقستان بايسالدى يسلامدى دامىتۋ، يىۇ قىزمەتىنىڭ ونجىلدىق باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ جانە مۇسىلمان ەلدەرىمەن ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋ جۇمىستارىن جولعا قويۋى قاجەت. ۇيىمعا مۇشە ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىسىنىڭ ارتەكتىلىگىنە قاراماستان، ءدىننىڭ قوعامداعى ورنى مەن رولىنە قاتىستى ورتاق ۇستانىم قاجەت. قازاقستان وسى رەتتە ءوزىنىڭ زايىرلى مەملەكەت رەتىندەگى ۇستانىمدارىنا سۇيەنە وتىرىپ، الەمدەگى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ تولەرانتتىلىق، ءدىندى ۇستانۋدا شەكتەن شىقپاۋ، دوگماتيزمنەن الىس بولۋ، زاماناۋي بىلىمگە نەگىزدەلگەن پاراساتتىلىق پەن ساۋاتتىلىقتى باسشىلىققا الۋ قاعيدالارىن ۇستانۋىن قولدايدى. بۇل ورايدا ءبىزدىڭ يىۇ-نا توراعالىق تۇسىندا وزگەگە ۇيرەتەرىمىز دە، وزگەدەن ۇيرەنەرىمىز دە از ەمەس.
- سۇحباتىڭىزعا راقمەت!

اڭگىمەلەسكەن
ب.مۇراتۇلى

"ايقىن" گازەتى