مۇراعات دەرەكتەرىندە ابىلاي سۇلتان 1737 جىلداردان باستاپ كەزدەسە باستايدى. بۇل كەزەڭدە ورىس پاتشاسىنىڭ ازيا باعىتىنداعى اشىق ساياساتى قازاقتارعا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قازاقتارعا ۇنەمى قاۋىپ توندىرگەن باشقۇرتتاردىڭ وزدەرىنە دە سەكەم الدىرىپ، رەسەيگە قارسى كەزەكتى ۇلت-ازات­تىق كۇرەسى جاندانىپ جاتقان بولاتىن. وتارلىق قامىتتى ماڭگىلىك كيمەۋ ءۇشىن، «ورىس­تاردىڭ باشقۇرتتاردى تالقانداپ، ۇلكەندەرىن ءولتىرىپ، جاستارىن سولداتقا الىپ، بالالارىن شوقىن­دىرۋ­دى باستاعاندىعىن» العا تارتقان 40 باشقۇرت ەلشىسى 1737 جىلى 30 ساۋىردە ءابىل­مامبەت سۇلتانعا كەلگەن. كوپ ۇزاماي باشقۇرت ەلشىلەرى ابىلقايىر مەن سامەكە حاندارعا، ماۋسىم ايىندا ابىلاي سۇلتانعا دا جەتەدى. 1737 جىلى تامىزدا نوعاي جولىنىڭ باشقۇرت­تارى ابىلمامبەتكە جولىعىپ، ابىلاي سۇلتان­دى وزدەرىنە حان رەتىندە تاعايىنداۋىن سۇرادى (رمكام. 248 ق.، 17 ت.، 1164 كىتاپ، 769پ.). ءسويتىپ، وسى جىلى ابىلايدىڭ اتاعى قازاقتان اسىپ باشقۇرتقا جەتكەن. ابىلاي باشقۇرتتارعا بارماعانىمەن، ولاردى قازاق رۋلارىنا قابىل­داۋعا شەشىم قابىلدادى. سودان باشقۇرتتاردىڭ بىرنەشە جۇزدەگەن تۇتىندەرى قوڭىرات، كەرەي رۋلارى اراسىنا كوشكەن. ابىلمامبەتتىڭ ءوزى ۇلىسى 45 باشقۇرت ءتۇتىنىن قابىلداعان. كەيىن ابىلاي باشقۇرت ەلشىلەرىن ەرتىپ، «كەلىسىمگە كەلىپ، ورتاق شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن» ابىلقايىر ورداسىنا اتتانعان. بىراق ابىلقايىر بۇل مەزگىلدە، ياعني 1737 جىلى 12 تامىزدا ورىنبورعا كەتكەن بولاتىن (رمكام 248 ق.، 17 ت.، 1164 كىتاپ، 759 پ.).

مۇراعات دەرەكتەرىندە ابىلاي سۇلتان 1737 جىلداردان باستاپ كەزدەسە باستايدى. بۇل كەزەڭدە ورىس پاتشاسىنىڭ ازيا باعىتىنداعى اشىق ساياساتى قازاقتارعا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قازاقتارعا ۇنەمى قاۋىپ توندىرگەن باشقۇرتتاردىڭ وزدەرىنە دە سەكەم الدىرىپ، رەسەيگە قارسى كەزەكتى ۇلت-ازات­تىق كۇرەسى جاندانىپ جاتقان بولاتىن. وتارلىق قامىتتى ماڭگىلىك كيمەۋ ءۇشىن، «ورىس­تاردىڭ باشقۇرتتاردى تالقانداپ، ۇلكەندەرىن ءولتىرىپ، جاستارىن سولداتقا الىپ، بالالارىن شوقىن­دىرۋ­دى باستاعاندىعىن» العا تارتقان 40 باشقۇرت ەلشىسى 1737 جىلى 30 ساۋىردە ءابىل­مامبەت سۇلتانعا كەلگەن. كوپ ۇزاماي باشقۇرت ەلشىلەرى ابىلقايىر مەن سامەكە حاندارعا، ماۋسىم ايىندا ابىلاي سۇلتانعا دا جەتەدى. 1737 جىلى تامىزدا نوعاي جولىنىڭ باشقۇرت­تارى ابىلمامبەتكە جولىعىپ، ابىلاي سۇلتان­دى وزدەرىنە حان رەتىندە تاعايىنداۋىن سۇرادى (رمكام. 248 ق.، 17 ت.، 1164 كىتاپ، 769پ.). ءسويتىپ، وسى جىلى ابىلايدىڭ اتاعى قازاقتان اسىپ باشقۇرتقا جەتكەن. ابىلاي باشقۇرتتارعا بارماعانىمەن، ولاردى قازاق رۋلارىنا قابىل­داۋعا شەشىم قابىلدادى. سودان باشقۇرتتاردىڭ بىرنەشە جۇزدەگەن تۇتىندەرى قوڭىرات، كەرەي رۋلارى اراسىنا كوشكەن. ابىلمامبەتتىڭ ءوزى ۇلىسى 45 باشقۇرت ءتۇتىنىن قابىلداعان. كەيىن ابىلاي باشقۇرت ەلشىلەرىن ەرتىپ، «كەلىسىمگە كەلىپ، ورتاق شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن» ابىلقايىر ورداسىنا اتتانعان. بىراق ابىلقايىر بۇل مەزگىلدە، ياعني 1737 جىلى 12 تامىزدا ورىنبورعا كەتكەن بولاتىن (رمكام 248 ق.، 17 ت.، 1164 كىتاپ، 759 پ.). پاتشا وكىمەتى ابىلقايىر حاندى باشقۇرتتارعا قارسى ايداپ سالۋعا تىرىسقانى­مەن، تۋىسقان حالىقتار ءتىل تابىسا ءبىلدى. باش­قۇرتتار ابىلقايىردى حان رەتىندە مويىنداپ، باشقۇرت قىزىنا ۇيلەندىردى. 1738 جىلى كوك­تەمدە ورىس اماناتىنداعى ەرالى سۇلتاندى بوسا­تۋعا باعىتتالعان بىرلەسكەن شارالار قولعا الىن­دى. سودان باشقۇرتقا كۇشىك حان، بۇل­قايىر، ابىلاي سۇلتاندار، وزگە دە قازاق باتىر­لارى باستاعان 30 مىڭ قول كەلىپ جەتكەن (ورومم. 2 ق.، 1 ت.، 4 ءىس، 9 پ.) 1738 جىلدىڭ ناۋرىزىنان باستاپ ابىلقايىر قازاق، باشقۇرت حالىقتارى اتى­نان سويلەپ، شەكاراداعى ورىس قورعاندارى­نان ولار­دىڭ ساۋدا-ساتتىعىنا كەدەرگى جاساماۋ­دى تالاپ ەتىپ، «باشقۇرتتار ءوزارا كەلىسىمگە كەلدى» دەگەن حاتتارمەن ورىس وكىمەتىنە شىعا باستايدى.

1740 جىلى 19 تامىز - 1 قىركۇيەك ارالى­عىن­دا ورىنبوردا قازاق-ورىس كەلىسسوزى وتەدى. وعان ابىلقايىر ۇلدارى نۇرالى، ەرالى سۇل­تان­دار، جانىبەك باتىر، 24 تامىزدا ابىلمامبەت حان جانە ابىلاي سۇلتان قاتىسقان. ابىلمامبەت حان گەنەرال-لەيتەنانت ۆ. ۋرۋسوۆقا ابىلاي قاراماعىندا «ءۇش رۋلى ەل بار. ءبىرىنشىسى 6 مىڭ، ەكىنشىسى 10 مىڭ، ءۇشىنشىسى 4 مىڭ شاڭىراق» دەپ كورسەتكەن (كرو ءى. - س.134-167). كەلىسسوز بارى­سىن تالداعان ر.ب.سۇلەيمەنوۆ پەن ۆ.ا.مويسەەۆ: «...قارالىپ وتىرعان كەزەڭدە رەسەي قولداۋشى، وداقتاس رەتىندە ەسەپتەلگەن. وسى باعىت ساياسي جاعدايدى قاتاڭ ەسەپكە العان، شەكسىز بيلىككە ۇمتىلعان، تاكاپپار ابىلاي ءۇشىن وتە ءتيىمدى بولدى. بۇل ابىلايدىڭ ورىنبور اكىمشىلىگىمەن العاشقى جانە سوڭعى كەزدەسۋى بولاتىن. وسىدان كەيىن ول ورىنبورعا دا، ءتىپتى باسقا ورىس بەكىنىستەرىنە دە كەلمەدى»، دەپ جازادى. (يز يستوري كازاحستانا ءحVIIى ۆەكە (و ۆنەشنەي ي ۆنۋترەننەي پوليتيكە ابلايا).- الما-اتا، 1988).

1741 جىلى اقپان ايىنىڭ سوڭىندا جوڭعار­لار «بارلىق قازاق وردالارىن تۇبىرىمەن جويۋ ءۇشىن» ورتا جۇزگە باسىپ كىردى. ونىڭ سەبەبىن ءسىبىر گۋبەرناتورى پ.ي. بۋتۋرلين سىرتقى ىستەر القاسىنا «قازاقتار قالدان تسەرەننىڭ تۋىسىن ۇستاپ الىپ ءولتىردى، ودان كەك الۋ ءۇشىن اسكەر ات­تاندى» دەپ ءتۇسىندىردى (رۋسسكو-دجۋنگارسكيە وتنو­شەنيا (كونەتس حVII-60-ە گگ. حVIII ۆۆ.). دوكۋمەنتى ي يزۆلەچەنيا. - بارناۋل: ازبۋكا، 2006). 1741 جىلى كوكتەمدە بولعان شايقاس­تار­دىڭ بىرىندە ابىلاي اتاقتى جوڭعار نويانى شارىشتى ولتىرگەن ەدى. سول شارىش قازاق اڭىزدارىندا قالدان تسەرەننىڭ بالاسى دەلىنگەنىمەن، مۇراعات دەرەكتەرى ونىڭ اتاقتى جوڭعار نويانى ەكەندىگىن ايعاقتايدى. شارىشتىڭ ءولتى­رىلگەندىگىن 1742 جىلى ابىلقايىر حانعا كەلگەن ويرات ەلشىلەرى قوشكە مەن بۇرىن دا اتاپ وتەدى. كوپ ۇزاماي وسىنداي شايقاستا سەپتەن نويان ابىلايدى، جانىنداعى جاۋىنگەرلەرىمەن قولعا تۇسىرەدى. ول تۋراسىندا سەپتەن پودپولكوۆنيك زارينگە «ەسىل وزەنى بويىنداعى شىلىك جانە شىدەرتى مەكەنىندە بىزگە كەزدەسكەن ابىلاي سۇلتان­دى 200 ادامىمەن تالقانداپ، قولعا ءتۇسىردىم» دەپ حابارلاعان. بۇل حاباردى 1745 جىلعى 12 ساۋىردەگى ءسىبىر گۋبەرنياسىنىڭ كەڭسەسىنىڭ حاتى دا دالەلدەيدى (سۋلەيمەنوۆ ر.ب.، مويسەەۆ ۆ.ا. يز يستوري كازاحستانا ۆ ءحVIIى ۆەكە. -س.34; رۋسسكو-دجۋنگارسكيە وتنوشەنيا (كونەتس حVII-60-ە گگ. حVIII ۆۆ.). - س.106).

ابىلاي سۇلتان شامامەن 1741 جىلدىڭ ما­مىرىنان 1743 جىلدىڭ شىلدە ايى ارالىعىندا جوڭعاريادا تۇتقىندا بولعان. ەرالى سۇلتان­نىڭ قاراماعىنداعى كەرەي رۋىندا بولعان ي. لاپين مەن م. اكساكوۆتار 1743 جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ابىلمامبەت حانعا ابىلاي سۇلتاننان بەس ەلشى كەلىپ، «ونىڭ تۇتقىننان بوساپ، ەلگە باعىت العاندىعىن جانە جانىندا 30 جوڭعار ەلشىلەرى بار ەكەندىگىن» حابارلاعان (ريسسم. 122 ق.، 1743 ج.، 3 ءىس، 122 پ.). ونى تۇتقىننان بوساتۋدا بۇكىل قازاق بىرلەسىپ، كۇش سالدى. مىنە، وسى ارادا ابىلقايىر حان­نىڭ رەسەيدەن كومەك سۇراعانى، ۇلى ايشۋاق­تى جوڭعارياعا اماناتقا بەرۋ تۋرالى ويلارى بەلگىلى بولادى. سول ءۇشىن ابىلقايىر، ءابىل­مام­بەت، كۇشىك، باراق، جانىبەك، ەسەت جانە وزگە دە ەل يگىلەرى ەدىل قالماقتارىمەن دە كەلىسىمگە كەلەدى. اقشورا باتىر باستاعان ەلشىلەر قالدان تسەرەنگە جىبەرىلەدى. 1742 جىلى ءساۋىر ايىندا اقشورا باتىر قوڭتايشىنىڭ ابىلايدى بوساتۋ ءۇشىن قازاقتىڭ بەلدى ازاماتتارى بالالارىن اماناتقا جىبەرۋگە ءازىر ەكەندىگىن جەتكىزەدى. سودان 1742 جىلى كوكتەمدە بارلىق قازاق وردا­لا­رى­­نىڭ بەلگىلى ادامدارىنىڭ قاتىسۋىمەن ۇلكەن كەڭەس وتەدى. قورىتىندىسىندا ءابىل­قا­يىر­دىڭ رەسەيدەن كومەك سۇراۋى قاجەتتىگى، ورتا ءجۇز­دەن امانات جىبەرىلەتىندىگى شەشىلەدى. اراعا ۋا­قىت سالا ابىلمامبەت حاننىڭ ۇلى ابىلپەيىز بەن ما­لاي­سارى جانە ت.ب. جوڭعارياعا جىبەرىلدى. ءابىل­مامبەت حان اماناتتى ورىنداۋ ارقىلى ەكى ماسە­لەنى شەشكەن، بىرىنشىدەن - ابىلايدى بوسات­قان، ەكىنشىدەن - تۇركىستان ءوڭىرىن قايتارىپ العان.

سونىمەن قازاقتاردىڭ ابىلايدى بوساتۋ ماسەلەسىندەگى بەرەكە-بىرلىگى ءوز جەتىستىگىن بەرەدى. ەلگە امان ورالعان ابىلاي حالقىمىزدىڭ يگىلىگى ءۇشىن كۇرەسكە بەلسەنە كىرىسەدى. 1743 جى­لى جەلتوقساندا ورىنبورعا جولداعان حاتىندا ول رەسەيمەن «تاتۋ كورشى بولۋدى» قالايتىن­دىعىن، «وزىنە جانە اعالارى ابىلقايىر مەن ابىلمامبەت حانعا ورىنبوردا ەركىن ساۋدا جاساۋعا رۇقسات» بەرىلۋىن سۇرايدى (كرو ءى. - س.307-312). كەيىن ابىلاي سۇلتان ءوزىنىڭ جانە باراق سۇلتان ۇلدارىن قونتايشىعا جىبەرەدى. اتالعان شارالاردىڭ بارلىعى ونىڭ شەبەر ساياساتكەر بولىپ قالىپتاسقاندىعىن ايقىن دالەل­دەيدى. قالدەن تسەرەننىڭ سەنىمىنە يە بولعانى سونشالىق، قازاقتار جوڭعارياعا دەيىنگى جەرلەردى ەركىن جايلاي باستايدى. مۇنى كورە تۇرا ي.ي. نەپليۋەۆ 1745 جىلى 16 ساۋىردە ابىلايعا: «ءسىزدىڭ كوشىپ جۇرگەن حالقىڭىز ءبىزدىڭ جاققا ەشبىر الاڭداماسىن. ابىرويىڭىز ارتا بەرسىن، مەنىڭ سىزگە دەگەن شىن نيەتىمدى قابىل الىڭىز» دەگەن جولداردان تۇراتىن حاتىن جولدايدى. 1745 جىلى قىركۇيەك ايىندا قالدەن تسەرەن قايتىس بولىپ، اماناتتاعى باراق سۇلتاننىڭ ۇلى شىعاي ەلگە ورالعانىمەن، قازاق-جوڭعار قارىم-قاتىناسى 1750 جىلدارعا دەيىن بەيبىت تۇردە داميدى. بۇل ارالىقتا ابىلاي جوڭعاريا­داعى ىشكى تارتىسقا اشىق ارالاسپاي، قونتايشى ورنىنا تالاسقان باقتالاستاردىڭ كومەك سۇرايتىن ادامىنا اينالادى.

1748 جىلى تامىز ايىندا ابىلقايىردىڭ ءولتىرىلۋى ابىلايعا قاتتى اسەر ەتەدى. ەل ىشىندەگى بىرلىكتى بۇزعان باراق سۇلتانعا جانىبەك تارحان: «ابىلقايىر حان سياقتى باستى حاندى ءولتىرىپ، قاشقانىڭ جارامايدى» دەسە، ورتا ءجۇز بيلەرى وتەباي، شوراق، قابانباي باتىر «ءابىل­قايىر حان بارشا قازاقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن ۇلىن اماناتقا بەردى; قازاققا ساۋدا جاساۋعا مۇمكىن­دىك تۋعىزدى; جايلى قونىس، بايتاق جايىلىم تاۋىپ بەردى. ابىلقايىردىڭ ارقاسىندا قازاق حالقى ءالى كۇنگە سونىڭ يگىلىگىن كورىپ وتىر» دەپ سالەم جولداسا، قازىبەك بي: «قازاققا جەر الىپ بەرگەن حاندى ءولتىردىڭ» دەپ باراقتى ۇلى جۇزگە، جوڭعارلارعا جىبەرمەي جولدان ۇستاپ قالعان. ولاردى تولە بي دە قولدايدى (ابىلاي حان. ءومىرى مەن قىزمەتىنە قاتىستى قۇجاتتار مەن ما­تەريالداردىڭ جيناعى. (قۇراستىرعان ز.تايشى­باي). - پەتروپاۆل. 2005.) كوپ كەشىكپەي ابىلاي بوپاي حانىمعا كەلىپ كوڭىل ايتقان. كەيىن ول كەرەي رۋىن باسقارعان ەرالى سۇلتاندى دا باراق ارەكەتتەرىنەن قورعاپ قالعان.

ابىلاي سۇلتان 1749 جىلى قاڭتار-اقپاندا بوپايعا باراقتىڭ تۇراقتاعان جەرىن كورسەتسە، 9 ما­مىردا ي.ي. نەپليۋەۆكە جىبەرگەن ەلشىسى ار­قىلى باراقتىڭ «جاۋىزدىعىن» سىناپ، نۇرا­لى حان، ەرالى سۇلتانمەن بىرگە كەڭەسكە قاتىس­قان­دىعىن جازادى (ريسسم. 122/1 ق.، 1749, 4 ءىس، 56 پ.)

سىر بويىنا كوشكەن باراق تۇرسىنۇلى (كوك­جال باراق) قاراماعىنداعى نايمان، ارعىن رۋ­لارىمەن بىرگە وڭتۇستىكتەگى يقان، تاشكەنت، وتى­رار، سوزاق، ت.ب. قالالاردى بوساتقانىمەن، 1749 جىلى كۇزدە قىرعىزدارعا شابۋىلداپ، جە­ڭى­لىس تاپتى. باراق ابىلايدىڭ «ءبىر جاعىم - قو­قان، ءبىر جاعىم - قىتاي، ءبىر جاعىم - ورىس، قازاق-قىرعىز ءبىر ۇرىق ەدىك» دەپ ەسكەرتكەنىن دە ەسەپكە المادى. باراقتىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ ارتى ونىڭ ەكى ۇلىمەن بىرگە 1750 جىلى قارناق قالا­سىندا ۇيىمداستىرىلعان قورلىق ولىمىنە اكەلەدى.

1781 جىلى 29 ماۋسىمدا ءسىبىر كورپۋسىنىڭ گەنەرال-مايورى ن.گ.وگارەۆكە جولداعان حا­تىن­دا باراق ۇلى دايىر سۇلتان: «اكەم (باراق) ولگەننەن كەيىن ۇلى جۇزدەگى حاندىق بيلىك ابىلايعا باعىندى» دەپ حابارلادى (ورومم. 3ق.، 1ت.، 176 ءىس، 424 پ.). ءسويتىپ، ابىلاي بيلىگى بىرتىندەپ ورتا، ۇلى جۇزدەردە مويىندالا باستادى.

حVIII عاسىردىڭ 50-ءشى جىلدارى ابىلاي جوڭعارياداعى ىشكى تارتىستى قازاق مۇددەسىنە پايدالانىپ، قاشىپ كەلگەن جوڭعار نوياندارى ءامىرسانا مەن داۆاتسي، بانچجۋرانى قابىلداپ، لاما-دورجيگە بەرمەدى. ويراتتار شابۋىلىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ابىلاي لاما-دورجيگە ەلشى جىبەرىپ، قاشقىنداردى قايتارۋ ماسەلەسى قازاق كەڭەسىندە شەشىلەدى دەپ حابارلايدى. كەڭەسكە ءۇش ءجۇزدىڭ يگىلەرى تۇگەل شاقىرىلادى. ءابىلمام­بەت حان تۇركىستاننان كەلىپ، نويانداردى بەرگەن دۇرىس دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن. بىراق ابى­لاي، ەرالى سۇلتاندار، ءداۋىت تارحان (جانىبەك تار­حاننىڭ ۇلى) بوگەنباي باتىر، ت.ب. ءابىل­مامبەت ۇسىنىسىن قولدامادى. كەڭەستە ابىلاي ءداۆاتسيدىڭ مۇمكىندىگىن جوعارى باعالادى. ونىڭ سەبەبىن جاپاق باتىر ابىلايدىڭ جوڭعار تۇت­قىنىندا بولعان كەزىندە داۆاتسيمەن قالىپتاس­قان دوستىعىمەن تۇسىندىرەدى. كەڭەستەن سوڭ ابىلاي لاما-دورجيگە ەلشى جىبەرىپ، «نويان­دار وزدەرى كەلدى، ءبىزدىڭ ءداستۇر بويىنشا «قوناقتاردى» بەرە المايمىز» دەگەن كوپشىلىك­تىڭ شەشىمىن جەتكىزەدى. مۇنداي شەشىمدى كۇت­پەگەن لاما-دورجي 1752 جىلى قىركۇيەكتە 20 مىڭدىق اسكەرىن قازاقتارعا اتتاندىرادى. ابى­لاي باستاعان قازاق اسكەرى قازان ايىندا بايان­اۋىلدا جينالىپ، جوڭعارلاردى تالقانداپ، كەرى شەگىندىرگەن. مۇنى پايدالانعان داۆاتسي مەن ءامىرسانا 600 اسكەرمەن تىلدان سوققى بەرىپ، جوڭعار بيلىگىن تارتىپ الادى. جوڭعار حانى داۆاتسي بىردەن ابىلمامبەت پەن ابىلايعا ەلشى جىبەرىپ، دوستىق كەلىسىمگە كەلەدى. كوپ ۇزاماي جوڭعاريادا داۆاتسي مەن ءامىرسانانىڭ ءوزارا تاق تالاسى باستالدى. ونىڭ سوڭى جوڭعار مەملە­كەتى­نىڭ قۇلاپ، قىتاي يمپەرياسىنىڭ قارا­ما­عىنا ەنىپ، تاريح ساحناسىنان جويىلۋىنا اكەلەدى (سۋلەيمەنوۆ ر.ب.، مويسەەۆ ۆ.ا. يز يستوري كازاحستانا ۆ ءحVIIى ۆەكە. -س.47-52)

سونىمەن جوڭعاريا ىشىندەگى تارتىسقا ارالاسقان ابىلاي اسكەرى قىتايلارمەن بەتپە-بەت كەزدەسەدى. 200 مىڭدىق قىتاي اسكەرى 1755 جىلى ماۋسىم ايىندا جوڭعار حاندىعىن جوي­عان­نان كەيىن، ابىلاي حانعا رەسمي ەلشى جىبەرەدى. ەلشىنى قابىلداعان ابىلاي قازاق اتى­نان بولەباي باستاعان ازاماتتاردى كەلگەن ەلشىمەن بىرگە قىتايعا اتتاندىردى. بۇل وقيعا سول زا­مان­­داعى قازاق-قىتاي بايلانىسىنداعى بەت­بۇرىس ەدى. «بابالارىمىز ەسىم حان، جاڭگىر حان زا­مانىنان بەرمەن قاراي قىتاي يمپەرياسىنىڭ لەبىزى مەن ۇلاعاتى بىزگە جەتپەي كەلىپ ەدى» دەگەن جولداردان باستالاتىن ابىلاي حاتى 1757 جىلى تامىز ايىندا قىتاي پاتشاسىنا جەتتى (قازاق حاندىعى مەن چيڭ يمپەرياسى اراسىنداعى قا­رىم-قاتىناسقا بايلانىستى قۇجاتتار. - الماتى، 1998.)

1757 جىلى 5 قاراشادا قىتاي رەسمي تۇردە رەسەيگە قازاقتاردى ءوز قامقورلىعىنا العانىن حابارلادى. قىتاي پاتشاسى: «ورىستار قازاق­تار­دى ءبىزدىڭ اسكەرلەرىمىزدەن قىرىلىپ، جەرلەرىن تاستاپ الىسقا كوشكەنىن كورىپ تۇرىپ، ولار­دى قانداي سەبەپتەرمەن «بودانىمىز» دەيتىنىن تۇسىنبەيمىز» دەپ تاڭدانىس بىلدىرگەن (رۋسسكو-دجۋنگارسكيە وتنوشەنيا (كونەتس حVII-60-ە گگ. حVIII ۆۆ.).-س.224). كوپ ۇزاماي ابىلايدىڭ قاي­راتكەرلىگىن مويىنداعان قىتاي ونى حان رەتىندە تانيدى. سەنىمگە يە بولعان ابىلاي قازاق-قىتاي اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىقتى دامىتىپ، ءۇرىم­جىنى 1758 جىلى ورتالىق بازار رەتىندە تانيدى. ءۇرىمجى بازارىنىڭ كۇزدەگى اشىلۋ راسىمىنە قابانباي باتىر قاتىسادى.

قىتايدىڭ «جۇمساق» ساياساتىنىڭ تۇپكى ءمانىن ابىلاي اشىق تۇسىنگەن. ويتكەنى، شەكارالاس حالىقتاردىڭ قازاقتارمەن تەكە-تىرەسىندە قىتايدىڭ گەنەرالدارى ابىلايدى ءسوز جۇزىندە قولداپ، اسكەري جورىقتارعا كەدەرگى كەلتىرۋمەن بولعان. مىنە، وسى كەزەڭدە قىتايدىڭ ورتالىق ازياداعى مۇسىلمانداردى جاۋلاپ الۋ جوس­پارىنا قارسى اۋعان شاحى احماد كوتەرىلەدى. احماد شاح ابىلمامبەتكە، نۇرالى مەن ابى­لايعا حابار سالىپ، قىتايعا 1763 جىلدىڭ با­سىندا ەلشىلەرىن جىبەرىپ، تسين پاتشاسىنىڭ جوڭعاريا جانە شىعىس تۇركىستان باعىت­تارىن­داعى ساياساتىن انىقتايدى. 1763 جىلى كوكتەمدە ابىلايعا احمادتان ەلشى كەلىپ، سوعىس باستال­عان جاعدايدا ءوزارا كومەك بەرۋگە شاقىرادى. كەيىن احمادتىڭ ءۇندىستان جەرىندەگى سو­عىسقا ارالاسۋى، ابىلايدىڭ قىتايمەن ور­تاداعى بايلانىستى ۇزبەۋى تسين يمپەريا­سىمەن قاتىناستى شيەلەنىستىرمەدى. ونىڭ ۇستىنە مۇ­سىلمانداردىڭ بىرىگۋ ارەكەتى دە قىتايدىڭ جىلجۋىن بەلگىلى دارەجەدە توقتاتتى دەۋىمىزگە بولادى.

سونىمەن ابىلايدىڭ قىتاي پاتشاسىمەن تىكەلەي بايلانىسى، قازاقتاردىڭ ەركىن ساۋدا-سات­تىعى، ودان ءارى قاشقارعا ساۋدا كەرۋەندەرىن جىبەرۋى، قىرعىزدارمەن كەلىسىمى، تاشكەنتتى با­عىن­دىرۋى، اتالعان مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ماسە­لەلەردى شەشۋدە ونى ابىلمامبەت، نۇرالى حان­داردىڭ، قازىبەك ءبيدىڭ، وزگە دە بي-باتىر­لاردىڭ، سۇلتانداردىڭ قولداۋى بۇل تۇلعانىڭ قادىر-قاسيەتىن، الىستى بولجايتىن سارابدال ساياساتكەرلىگىن دالەلدەدى. مۇنى ورىس پاتشاسى دا ءتۇسىندى.

رەسەي ابىلايعا 1740 جىلى «بوداندىقتى» قابىلدادىڭ، «ورتا ءجۇز سامەكە حان زامانىنان بەرى بىزگە باعىنادى» دەپ سەندىرۋگە تىرىس­قانى­مەن، ءوزىنىڭ تۇپكى ماقساتىن جۇزەگە اسىرا الما­دى. ي.نەپليۋەۆ «ابىلايعا «نەعىلسا دا قىتاي­دان اۋلاق بول» دەپ تۇپكى ويىمىزدى اشىپ ءبىل­دىرمەي-اق قويايىق. قازاقتاردى سەسكەندىرىپ ال­مايىن دەپ وتىرمىن» دەپ مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى.

1758 جىلى مامىر ايىندا ابىلاي ورىنبور قالاسىنا ارنايى شاقىرىلعانىمەن، 8 قىر­كۇيەكتە ورىس اكىمشىلىگىنە، ا. تەۆكەلەۆكە حات جولداپ، ءوزىنىڭ ابىلمامبەت حانعا شاقىرىل­عان­دىعىن، باتىر سۇلتاننىڭ ۇلى ءبورىنى (ابىلايعا بولاشاق كۇيەۋ بالا بولاتىن) ارالدىقتاردىڭ ولتىرگەندىگىن، وعان بارۋ قاجەتتىلىگىن، قىتايدان وزىنە ەلشى كەلە جاتقاندىعىن، ونى كۇتۋدە ەكەندىگىن العا تارتىپ، بارمايتىندىعىن مالىمدەپ، ءوز ورنىنا نەمەرە ءىنىسى جولبارىس سۇلتاندى جىبەردى. جولبارىس ورىنبوردان ءارى پەتەربۋرگكە اتتاندى. كەزدەسۋ بارىسىندا قازاق-ورىس قاتىناسىنداعى ورىس اسكەريلەرىنىڭ وزبىرلىعى، جەر-جايىلىم ماسەلەلەرى قارالدى.

1759 جىلى 22 قاڭتاردا ا.تەۆكەلەۆ پەن پ.رىچكوۆ سىرتقى ىستەر القاسىنا قازاق دالا­سىن­داعى قازىرگى جاعداي تۋرالى مالىمەتتەردى جولدادى. الدىمەن، «قازاقتار دالالىق حالىق­تار ىشىنەن باعزى زاماننان جاۋىنگەر حالىق. بۇگىندە جوڭعارلار تالقاندالعاننان كەيىن بىزگە (رەسەيگە) جاقىن ولاردان اسقان حالقى كوپ، مىقتى كورشى جوق، ولار ەشقاشان، ەشكىمگە سا­لىق تولەگەن ەمەس» دەپ ەسكەرتە وتىرىپ، ءابىل­مام­بەت حاننىڭ تۇركىستاندا تۇرۋىنا بايلانىس­تى، ابىلايدىڭ ورتا جۇزدە باس بيلەۋشى سانا­لاتىندىعىن حابارلادى. حابارلامامەن تانىس­قان پاتشا ساياساتكەرلەرى ورىنبور گۋبەرناتورى ا. داۆىدوۆقا ابىلاي تۋرالى تولىق مالىمەت جيناۋدى جۇكتەيدى. گۋبەرناتور ارنايى نۇسقاۋ دايىنداپ، 1759 جىلى قاراشا ايىندا پورۋچيك ۋراكوۆ پەن اۋدارماشى گۋلياەۆتى ورتا جۇزگە جىبەردى. سودان ورىس تىڭشىلارى 1760 جىلى 7 ساۋىردە ورىنبورعا ورالىپ، ەسەپتەرىن تاپسىرا­دى. ەسەپتەن ابىلايدىڭ رەسەي تاراپىنان ۇسى­نىلعان حاندىق لاۋازىمنان باس تارتىپ، ءابىل­مامبەت حانمەن اقىلداساتىنى بەلگىلى بولدى (كرو -ءى، -س.567-568, 571-582,607). رەسەيدىڭ ابىلمامبەت پەن ابىلاي اراسىنا ارازدىق وتىن جاعا الماعاندىعىن تىڭشىلار دا مويىندادى.

رەسەي كەيىنگى جىلدارى دا ءسىبىر شەكارا­سىندا ابىلاي ءۇشىن ەرەكشە قۇرمەت تانىتىپ، ونىڭ تالاپ-تىلەكتەرىن ورىنداعانى­مەن، ورىس قورعاندارىنا كەزدەسۋگە كەلتىرە المادى. كەرىسىنشە، ورىس ەلشىلەرى ءجيى كەلىپ، ابىلايعا دەگەن رەسەيلىك قۇرمەتتى كورسەتىپ تۇرادى. پاتشا وكىمەتىنىڭ حاتتارى دا وسى ەلشىلەر ارقىلى جەتتى. 1767 جىلى جازدا ابىلايعا بارىپ قايتقان باشقۇرت ستارشىندارى ابىلمامبەت حان مەن ابىلايدىڭ ورىنبورعا كەلۋدى اۋىزعا الماعان­دى­عىن، ءتىپتى ويىندا جوقتىعىن حابارلايدى.

ابىلاي ۇلكەن ساياساتتا ۇلت مۇددەسىن بارىنەن جوعارى قويدى. ماسەلەن، بىردە قىتاي ەلشىلەرىمەن كەزدەسۋ ۇستىندە ابىلايدىڭ ۇيىنەن ونىڭ بايبىشەسى «ناۋقاستان ءحالى ناشارلاپ قالدى» دەگەن حابار ەكى قايتارا جەتكەنىمەن: «وتباسىمنىڭ جاعدايى سونشالىقتى ماڭىزدى ەمەس قوي. ونىڭ سىرتىندا، مەن ۇيىمدە بولعاندا دا ولەيىن دەپ جاتقان ادامدى تىرىلتە الماسپىن. وعان قارا­عاندا بوعدا ەجەن حانمەن اراداعى ءىس ماڭىز­دىلاۋ»، دەگەنى (قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى. ءىىى توم. الماتى، 2006.), ورتا جۇزدە بولعان تاۋ-كەن ينجەنەرى ي.پ. شانگيننىڭ (1783-1830) 1816 جىلى «ابىلاي دالا زاڭدى­لىق­تارىن قاتاڭ ساقتادى. كەز كەلگەن قىلمىسى ءۇشىن جاۋاپكەرلەر قاتاڭ جازالانا­تىن. قازاقتار اراسىندا بارىمتا دەگەن بولما­دى. حالقىنىڭ ەڭ كەدەيىندە 500, اۋقاتتىسىندا 5000-نان 15000-عا دەيىن مال بولاتىن» دەپ جازعانى (ەروفەەۆا ي.ۆ. رودوسلوۆنىە كازاحسكيح حانوۆ ي كوجا XVIII-ءحىح ۆۆ (يستوريا، يستوريوگرافيا، يستوچنيكي). - الماتى، 2003.) رەسەيدىڭ ىشكى بىرلىكتى بۇزىپ، ارانداتۋدى جوسپارلاپ، 1758 جىلى ابىلمامبەت ورنىنا حان سايلاۋ ۇسىنىسىن قا­بىل­داماۋى، قىرعىز بەن تاشكەنتتىكتەردى باۋى­رى­نا باسۋى، احماد شاحپەن كەلىسىمگە كەلۋى، كىشى ءجۇز باسشىلارى نۇرا­لى، باتىر حاندارمەن، ەرا­لى، ايشۋاق سۇلتان­دارمەن، قاراقالپاق، ءتۇر­كى­مەن باعىتىنداعى بىرلەسكەن قيمىلدارى ونىڭ قازاقتىڭ باس حانى دەڭگەيىنە كوتەرىلگەندىگىن دالەلدەدى. دەگەنمەن، ابىلاي اتا زاڭ بويىنشا ابىلقايىر حان ولگەننەن كەيىن باس حان رەتىندە مويىندالعان نەمەرە اعاسى ابىلمامبەت حاننىڭ الدىنا ءتۇس­پە­دى. كەرىسىنشە، ونى قولداپ، ءوزارا سەنىممەن، ونىڭ ۇلى ابىلپەيىز سۇلتانمەن قويان-قولتىق ارالاستى. ال ابىلپەيىز كىشى ءجۇز حانى نۇرا­لى­نىڭ كۇيەۋ بالاسى بولاتىن.

ابىلمامبەت حان ەسىمى ورىس دەرەكتەرىندە سوڭعى رەت 1768 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا اتالا­دى. ول بويىنشا ورتا جۇزدەن بارلاۋدان ورال­عان ك. يۋسۋپوۆ پەن ۋ. اسلاەۆ 1768 جىلى 27 قاراشادا ورىنبورعا كەلىپ، ابىلمامبەت حاننىڭ اماندىعىن جەتكىزەدى (ورومم. 3ق.، 1ت.، 98 ءىس.، 281-283پ.). سودان كەيىن مۇراعات قورىنان كەزدەسپەيدى. سوعان قاراعاندا، ابىلمامبەت 1769 جىل­دىڭ باسىندا قايتىس بولعان. ونى 1769 جى­لى تسين پاتشالىعىنان ابىلمامبەت اسىنا 200 تۇياق جىلقى اقتىق سالىپ، ارناۋلى ادامداردىڭ جىبەرىلۋىمەن انىقتاي تۇسەمىز (مۇقانبەت­قان­ۇلى ن. تاريحي زەرتتەۋلەر. -الماتى، 1994.).

ابىلپەيىز 1772 جىلى قىركۇيەكتە قىتايعا جولداعان حاتىندا «ابىلمامبەت حاننىڭ بار كەزىندە، تاشكەنت جاقتان بىزگە كەرەكتىلەردىڭ بارلىعى كەلۋشى ەدى، ەكى-ءۇش جىل بولدى، قىرعىز جابىلدى دا، ءارى-بەرى ءجۇرۋ بولماي قالدى» دەپ اتاپ وتەدى (قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى. ءىىى توم.).

ابىلمامبەت قارتايىپ، اۋرۋى دەندەگەن سوڭعى جىلدارى قازاق حاندىعىنىڭ بولاشاق باس حانى ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە شىققان سياقتى. 1767 جىلى 14 جەلتوقساندا ابىلاي ومبى اكىمشىلىگىنە جازعان حاتىندا «مەنىڭ اتا-بابالارىم باراق حان، جانىبەك حان، جادىك حان، شىعاي حان، ەسىم حان، جاڭگىر حان، تاۋكە حان، بولات حان، قايىپ حان، ابىلقايىر حان، ابىلمامبەت حان، ولاردان سوڭ ەندى مەن ابىلاي حانمىن» دەپ العاش رەت قازاق حان­دىعىنىڭ باس حاندارىن تىزبەلەپ بەردى (ريسسم. 122 ق.، 122/2 ت.، 1766-1769, 18 ءىس، 189 پ.; يسمۋرزين ج.ا. با­تىرۇلى قايىپ حان جانە ونىڭ اۋلەتىنىڭ تاريحى (1745-1860 جج). بۇل دەرەك ابىلايدىڭ ءوز اتىنان جازىلعاندىقتان، وعان تو­لىق­تاي سەنۋىمىزگە بولادى. وعان قوسىمشا انىق­تاما رەتىندە ي.ۆ.ەروفەەۆانىڭ ابىلاي حان ءمورى­نىڭ تۇركى­ستاندا (1771 جىلى) حان سايلانعانعا دەيىن 3 جىل بۇرىن سوعىلعاندىعىنا تاڭدانىس ءبىلدىر­گەنىن دە ايتا كەتۋىمىزگە بولادى (ەروفەەۆا ي.ۆ.سيمۆول كازاحسكوي گوسۋدارستۆەننوستي (پوزدنەە سرەدنە­ۆەكوۆە ي نوۆوە ۆرەميا). - الماتى، 2001.).

دەگەنمەن بۇل ارادا ش. قۇدايبەردىۇلىنىڭ «ابىلاي بارلىق قازاقتىڭ حانى بولىپ 1735 جىلى سايلاندى» (قۇدايبەردىۇلى ش. رودوسلوۆنايا تيۋركوۆ، كيرگيزوۆ، كازاحوۆ ي حانسكيح ديناستي. - الما-اتا، 1990.), م.ق.قوزىباەۆتىڭ «كەلەسى 1734 جىلى ءابىلمانسۇر ابىلاي دەگەن اتپەن حان بولىپ سايلاندى» (قوزىباەۆ م. جاۋدى شاپتىم تۋ بايلاپ. -الماتى، 1994.) دەگەن جانە ولاردى قايتالايتىن پىكىرلەردىڭ دە بار ەكەندىگىن اتاپ ءوتۋ ابزال. بۇل پىكىردى قولداۋشىلار ابىلاي­لاپ جاۋعا شاپقان باتىردىڭ شارىشتى ولتىرگەن شايقاسىن 1734-1735 جىلدارعا جىل­جىتادى. ال شايقاستىڭ 1741 جىلى كوكتەمدە وتكەندىگى مۇرا­عات دەرەگىنەن بەلگىلى. ەندىگى ەكىنشى پىكىر، 1744 جىلدان ابىلمامبەت حاننىڭ تۇركىستانعا كوشىپ، ورتا جۇزگە ابىلايدى قالدىردى دەپ جازعان زەرتتەۋشىلەر پىكىرلەرىنەن تۋىنداپ وتىر. ول پ.ي. رىچكوۆ، ا.ي لەۆشيننىڭ ەڭبەكتەرىنەن باستاۋ الادى. ولار ءابىلمام­بەت­تىڭ تۇركىستانعا كوشۋ سەبەبىن ابىلقايىر حان­نىڭ ساياساتىنان ىزدەيدى. راسىندا وعان ەش نەگىز جوق. ابىلمامبەت قازاق-جوڭعار كەلىسسوزىنەن كەيىن، ۇلى ابىلپەيىزدى جوڭ­عارياعا اماناتقا بەرىپ، تۇركىستاندى بيلەۋگە قول جەتكىزگەندىگى تاريحتان بەلگىلى.

قورىتا كەلگەندە، 1743-1744 جىلى اق كيىزگە كوتەرىپ، ورتا ءجۇز حانى رەتىندە سايلانعان ابىلاي 1769 جىلى ابىلمامبەتتىڭ قايتىس بولۋى­نا بايلانىستى قازاق ورداسىنىڭ باس حاندىعىنا لايىقتى ۇمىتكەر بولاتىن.

ابىلاي حان 1771 جىلى قاڭتار ايىندا باستال­عان ەدىل قالماقتارىنىڭ جوڭعارياعا كوشۋى كەزەڭىندە ءۇش ءجۇزدىڭ قارۋلى قولدارىمەن بىرلەسە قيمىلدادى. ول ەرالى سۇلتان جاساق­تا­رىمەن بىرگە قالماقتاردى تۇپكىلىكتى تالقا­ن­دادى. ءسويتىپ، ءۇش ءجۇز يگىلەرى قاتىسقان جورىق­تار تۇسىندا قازاقتار 1771 جىلى تۇركىستان قالاسىنا جينالىپ، ءبىراۋىزدان ابىلايدى تاعى دا اق كيىزگە كوتەرىپ، قوجا احمەت كەسەنەسى جا­نىندا باس حاندىققا زاڭدى تۇردە بەكىتكەن. ول تۋراسىندا ابىلاي 1778 جىلى 28 اقپاندا ورىس پاتشاسىنا جازعان حاتىندا: «1771 جىلى تۇركى­ستان قالاسىندا ... مەنى قازاقتىڭ ءۇش الاشىنىڭ حانى ەتىپ، اق كيىزگە كوتەردى» دەپ اشىق جازعانىنان حاباردار ش.ءۋاليحانوۆ «1771 جىلى ابىلاي سەرت بەرۋ ءۇشىن ورىس شەكاراسىنا بارعىسى كەلمەدى. مەنى حان ەتىپ، حالىق سايلاپ، كوكتىڭ ۇلى ءوزىنىڭ گراموتاسىمەن الدەقاشان بەكىتكەن» دەپ تولىقتىرا تۇسەدى. ءسويتىپ، 1767 جىلى كوتەرىلگەن باس حاندىق ماسە­لەسى 1771 جىلى تۇپكىلىكتى شەشىلدى.

ابىلسەيىت مۇقتار، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى