جۇمىسسىزدىق فەنومەنى: تىعىرىقتان شىعار جول بار ما؟
وسى اپتانىڭ باسىندا كورشىلەس رەسەيلىك ساراپشىلار قازاقستانداعى «جۇمىسسىزدىقپەن كۇرەس» تۋرالى باعدارلامانىڭ قارىم-قابىلەتى جايلى مىناداي جايتتىڭ شەتىن شىعاردى:
قازاقستان حالقىنىڭ الەۋمەتتىك احۋالىن ازىرگە وڭالتۋ قيىن. سەبەبى ەلدە ەكسپورت جاعى جەتىلمەگەن، وتاندىق كاسىپورىندار لەگى از. قىمباتشىلىق كەرنەپ تۇر. رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 39,7 پايىزى ورتاشا جالاقى الادى. اۋىلدىق جەرلەردە اگروونەركاسىپتىك كەشەن دامىماعان. سوندىقتان كەمى بەس جىلدان سوڭ قازاقستاندا جۇمىسسىزدىق ارتادى.
بۇل - ەلىمىزدەگى جۇمىسسىزدىق جايىن وزىنشە بولجاۋ جاساپ وتىرعان رەسەيلىك الەۋمەتتانۋشى پاۆەل سوروكين مىرزانىڭ دولبارى. ال ەگەر سوروكيننىڭ بۇل جورامالى ءدوپ كەلسە قايتپەكپىز؟ جالپى، ءبىزدىڭ ەلدە جۇمىسسىزدىقتى مەڭدەتپەۋدىڭ العىشارتتارى قانداي؟ ەندى وسى جاعىن سارالاپ كورسەك...
ءسوز باسى
وسى اپتانىڭ باسىندا كورشىلەس رەسەيلىك ساراپشىلار قازاقستانداعى «جۇمىسسىزدىقپەن كۇرەس» تۋرالى باعدارلامانىڭ قارىم-قابىلەتى جايلى مىناداي جايتتىڭ شەتىن شىعاردى:
قازاقستان حالقىنىڭ الەۋمەتتىك احۋالىن ازىرگە وڭالتۋ قيىن. سەبەبى ەلدە ەكسپورت جاعى جەتىلمەگەن، وتاندىق كاسىپورىندار لەگى از. قىمباتشىلىق كەرنەپ تۇر. رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 39,7 پايىزى ورتاشا جالاقى الادى. اۋىلدىق جەرلەردە اگروونەركاسىپتىك كەشەن دامىماعان. سوندىقتان كەمى بەس جىلدان سوڭ قازاقستاندا جۇمىسسىزدىق ارتادى.
بۇل - ەلىمىزدەگى جۇمىسسىزدىق جايىن وزىنشە بولجاۋ جاساپ وتىرعان رەسەيلىك الەۋمەتتانۋشى پاۆەل سوروكين مىرزانىڭ دولبارى. ال ەگەر سوروكيننىڭ بۇل جورامالى ءدوپ كەلسە قايتپەكپىز؟ جالپى، ءبىزدىڭ ەلدە جۇمىسسىزدىقتى مەڭدەتپەۋدىڭ العىشارتتارى قانداي؟ ەندى وسى جاعىن سارالاپ كورسەك...
ءسوز باسى
ەگەر رەسمي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، بۇگىندە رەسپۋبليكا بويىنشا ەڭبەككە جارامدى ادام سانى 6,9 ميلليوندى قۇراسا، ولاردىڭ 2,7 ميلليونى اۋىل تۇرعىندارى كورىنەدى. سول جۇمىسقا جارامدى 6,9 ميلليون ادامنىڭ 4,2 ميلليونى جالدامالى جۇمىستارعا جەگىلسە، قالعان ازىن-اۋلاعى لاۋازىمدى قىزمەتتەگىلەر. رەسمي دەرەك كوزدەرى جالدامالى جۇمىسقا جەگىلەتىندەردىڭ 75,2 پايىزى قىر قازاعى ەكەنىن راستايدى. ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا تەك 2009 جىلى عانا ەلدەگى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 7 پايىزدى قۇراعان. ال قوعامدىق ۇيىمدار بۇل كورسەتكىش 18-20 پايىزدان اسىپ جىعىلادى دەپ وتىر. ءسويتىپ، قالاي دەسەك تە، قازاقتى جۇمىسسىزدىق قامىتى قوس وكپەدەن قىسىپ تۇر.
راس، ءبىزدىڭ قۇزىرلى ورىندار جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن شەشىپ، حالىقتىڭ اۋزىنا بارىنشا جىلى-جۇمساق ۇسىنۋعا تىرىسىپ-اق جاتىر. ماسەلەن، ۇكىمەت وسىدان ەكى جىل بۇرىن رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەر ەسەبىنەن قارجىلاندىرىلاتىن الەۋمەتتىك نىساندار سالۋ ارقىلى حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ، نەسيەلەندىرۋ تاجىريبەسىن كەڭەيتۋ، جەكە قوسالقى شارۋاشىلىقتاردى دامىتۋ ءتارىزدى تولىپ جاتقان جۇمىسسىزدىققا جۇگەن سالاتىن باعدارلامالاردى قابىلدادى. بىراق جۇمىسسىزدىق سوزىلمالى دەرتتەي مەڭدەي تۇسۋدە. ال ەندى بۇل جايتتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
مامان پىكىرى
بۇل رەتتە جازۋشى-عالىم، قازاق جەرىندەگى رەزەرۆاتسيا ماسەلەسىن العاش كوتەرگەندەردىڭ ءبىرى ساپابەك ءاسىپۇلى بىلاي دەيدى:
- باعامداساق، قازاق جەرىنىڭ ۇشتەن ەكىسى، ياعني 67 پايىزى ءشول جانە شولەيت ايماقتار. مىنە، وسى ايماقتاردا 72 اۋدان قونىستانىپتى. قازاقستان حالقىنىڭ 75 پايىزى مەيلىنشە قولايسىز ايماقتاردا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ءشول جانە شولەيت ايماقتار حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا اسا قاۋىپتى، ەكولوگيالىق جاعدايى ءتيىمسىز. مىنە، وسىنداي ايماقتا تۇرىپ جاتقان ەلدە بەلگىلى ءبىر كاسىپ بولا ما؟ مەكەندەگەن جەرى قولايسىز بولسا، جۇمىسسىزدىق مەڭدەمەي قايتەدى؟ قولايسىز ايماقتاردا تۇرىپ جاتقان حالىققا قوسىمشا تولەماقى دا تولەنبەيدى. ال جاعدايى «وتە تومەن» دەگەن ءۇندىستان دا، افريكا دا مۇنداي قولايسىز ايماقتاردا تۇرىپ جاتقان جۇرتقا قوسىمشا تولەماقى تولەيدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ ۇكىمەت جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن ۇتىمدى شەشۋ ءۇشىن قولايسىز ايماقتا تۇرىپ جاتقان حالىققا قارجىلاي كومەك قولىن ۇسىنۋ كەرەك.
دەگەنمەن عالىمنىڭ بۇل ۇسىنىسى دىتتەگەن جەرىنە جەتە قويار ما ەكەن؟ دەمەك، ماسەلەنىڭ تاعى باسقا قىرلارىن قاراستىرىپ كورۋ كەرەك ءتارىزدى...
كۇنگەيدىڭ كولەڭكەسى
جالپى، قولايسىز ايماقتا قونىستانعان قاۋىمنىڭ احۋالى از ايتىلىپ جۇرگەن جوق. وسى ماسەلەنى «جىر» ەتۋ جايى كەزىندە بالعىنباەۆ ۇكىمەتىنەن باستاۋ العان. سول كەزدىڭ وزىندە قازاقتىڭ ءبىراز زيالى قاۋىمى:
- جۇمىسسىزدىق قامىتىنان ارىلىپ، قازاققا كاسىپ تاۋىپ بەرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءوز ىشىمىزدەگى كوشىمىزدى، ياعني ىشكى ميگراتسيامىزدى جونگە سالىپ، حالىقتى ەكولوگيالىق جاعدايعا بايلانىستى قولايلى ايماقتارعا ورنالاستىرۋ كەرەك. وسىعان ارنايى زاڭ قابىلدانۋى قاجەت، - دەپ ۇكىمەتكە ءۇن قاتقان-دى.
بىراق وسى ۋاقىتقا دەيىن ىشكى ميگراتسيامىزدى جونگە سالاتىن بىردە-ءبىر زاڭ جوباسى قابىلدانبادى. كەرىسىنشە، سىرتتان كەلەتىن ميگرانتتار ماسەلەسىن تالقىلاۋدان جالىقپاي كەلەمىز. ءتىپتى وزگە ەلدەن اعىلعان گاستاربايتەرلەردى زاڭداستىرۋ دا ويىمىزدا بار. سول سىرتتان اعىلعان گاستاربايتەرلەردىڭ كولەڭكەسىندە قازاق بالاسىنىڭ قۇقى ەسكەرۋسىز قالىپ جاتقانىن ەسكەرە بەرمەيتىنىمىز دە حاق.
ۇسەن امانباەۆ، ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
- گاستاربايتەرلەر بۇل كۇنى قازاقتىڭ الدىنداعى اسىن تارتىپ الىپ وتىر. كورشىلەس تمد ەلدەرىنەن كەلەتىن جۇمىس قولى قازاقستاندا ەركىنسىپ كەتكەنى سونشالىق، ولار كۇز مەزگىلىندە ارنايى توپ قۇرىپ، جاساقتالىپ كەلەتىن كورىنەدى. جۇمىسىن جۇرگىزىپ، ناپاقاسىن تاۋىپ، پايداعا باتىپ اتتاناتىن كەلىمسەكتەرگە ازىرگە زاڭ جۇزىندە توسقاۋىل قويا الماي وتىرمىز. وزگە ەل ميگرانتتاردى شەكتەۋ ماسەلەسىمەن اينالىسىپ جاتقاندا، ءبىز تاعى سول بەيتاراپتىققا بوي الدىرىپ وتىرمىز. وسىندايدا «وزگەنىڭ قارنىن تويدىرعانشا، ءوزىمنىڭ ءبۇيىرىم توق بولسىن» دەگەن ەۆرەيلەردىڭ ناقىلى ەسكە تۇسەدى. ءبىز دە كەلىمسەكتەردىڭ قارنىن تويدىرعانشا، نەگە قازاقتىڭ ءبۇيىرىن توق قىلمايمىز وسى؟
نە ىستەۋ كەرەك؟
جالپى، مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل ماسەلەنىڭ وڭتايلى شەشىلۋى ءۇشىن الدىمەن مىناداي ۇسىنىستار ەسكەرىلۋى كەرەك:
ا) ۇكىمەت ەڭ الدىمەن ۇلتتىق كاسىبي جۇمىسشى تابىن قالىپتاستىرۋعا ءمان بەرۋى ءتيىس. جاسىراتىنى جوق، 1992-93 جىلدارى دايىندالعان كاسىبي-تەحنيكالىق ماماندىقتاردىڭ بازاسى بۇل كۇنى نارىقتىق زامانعا سايكەس كەلمەي قالدى. قازىر جاڭارعان تەحنيكانىڭ ءتىلىن بىلەتىن قازاق ازاماتتارى نەكەن-ساياق. سوندىقتان ورتا كاسىبي مامانداردى جاڭا تەحنولوگيانىڭ ءتىلىن بىلۋگە بەيىمدەگەنىمىز ءجون.
ءا) ەلدەگى جۇمىسسىزدىقتى جويا الماي تۇرىپ، گاستاربايتەرلەردى قاپتاتۋ جۇمىس كۇشىن وزىمىزدە قالىپتاستىرۋعا كەرى ىقپال ەتەدى. سوندىقتان گاستاربايتەرلەرگە قاتىستى زاڭدى عانا قاتايتىپ قويماي، «ءسولىن ىشىنە جيعان» مىقتى باعدارلامالار ارقىلى جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك.
ب) سونداي-اق بىرتىندەپ ۋاقىت تالابىنا ساي ىشكى ميگراتسيامىزدى دا جونگە كەلتىرىپ الۋىمىز قاجەت. قولايسىز ايماقتا تۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ قولايلى ايماقتارعا قونىس اۋدارۋىنا جاعداي جاساساق ولاردى جۇمىسسىزدىقتان قۇتقارار ەدىك.
مىنە، جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن شەشۋدە ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ باستى ءمان بەرەتىن باعىتى وسى بولۋى ءتيىس. ال ودان سوڭ، ارينە، ءوندىرىس ورىندارىن كوبەيتىپ، اگروونەركاسىپكە جان ءبىتىرىپ، شيكى ءونىمدى وڭدەۋدىڭ ءتىلىن تابا بىلسەك، جۇمىسسىز قالۋ جايىن تالقىلاپ تا جاتپايتىن ەدىك.
قارلىعاش زارىققانقىزى
"الاش ايناسى" گازەتى 18 ماۋسىم 2009 جىل
