قازاق قوعامىنا جاڭاشا وقىتۋ جۇيەسىن ەنگىزە وتىرىپ، ەجەلەۋسىز توتە جازۋ مەن وقۋدى قالىپتاستىرعان قازاقتىڭ عۇلاماسى ا.بايتۇرسىنۇلى: «قازاقشا وقۋ دەگەندە مەن وسى كۇنگى مۇسىلمانشا وقىپ جۇرگەن جولمەن وقۋدى ايتپايمىن، قازاقتىڭ تىلىمەنەن وقۋدى ايتامىن»، - دەگەن بولاتىن. مۇسىلمانشا، ياعني ەسكى وقۋ جولى بىلاي بولعانى بەلگىلى: «اۋەلى ءالىپتى تەگىس جاتقا وقىتادى جانە دە وقىتقاندا ءاربىر ءحارفتىڭ ءوز ۇنىمەن وقىتپاي، الىپبيدە قالاي اتالسا، سول اتىمەن ءالىپ، بي، تي، سي، ميم، حا، دال دەگىزىپ وقىتادى. سونى وقىپ بولعان سوڭ استىن، ءۇستىن، ءۇتىرىن وقىتادى. مۇنى وقىتقاندا دا ءحارفتىڭ ءوز داۋىسىن وقىتپاي … بيسىن با، تيسىن تا، سيسىن سا دەگىزگەن سوڭ ءحارفتىڭ انىق داۋىسى قالاي ەكەنىن بىلمەي بالانىڭ باسى قاتادى». مىنە وسى سەبەپتەن ا.بايتۇرسىنۇلى 1910 جىلداردان باستاپ اراب ءالىپبيىن قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە يكەمدەپ، ىڭعايلاستىرۋدى قولعا العانى بەلگىلى جانە عالىم رەفورمالاعان ءالىپبي 1912 جىلداردان باستاپ قولدانىسقا ەندى. سول ءالىپبي نەگىزىندە تۇڭعىش «الىپپە» وقۋلىعى جارىققا شىقتى. ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ بۇل «الىپپەسى» سول كەزەڭدەگى قازاق قوعامىن ساۋاتتاندىرۋ ىسىندە تەڭدەسسىز قىزمەت اتقارعان بولاتىن.   

قازىرگى تاڭدا ا.بايتۇرسىنۇلى «الىپپەسىن» قايتارۋىمىز كەرەك دەگەن ماسەلە كوتەرىلىپ جاتىر. وتە ورىندى، سەبەبى باستاۋىش سىنىپ ءۇشىن «الىپپە» وقۋلىعى اۋاداي قاجەت. الايدا ا.بايتۇرسىنۇلى «الىپپەسىنىڭ» دالمە-ءدال كوشىرمەسىن الداعى ۋاقىتتا جارىققا شىعاتىن «الىپپە» وقۋلىعىنا يكەمدەۋ مۇمكىن بە دەگەن زاڭدى سۇراق تۋارى ءسوزسىز. ءبىز بۇل جەردە مىنا ماسەلەلەرگە باستى نازار اۋدارۋىمىز قاجەت:

1) ا.بايتۇرسىنۇلى «الىپپەسى» اراب جازۋىنىڭ قۇرىلىمى مەن ەرەكشەلىگىنە نەگىزدەلگەن;  

2) اراب الىپبيىندە باس ءارىپ جوق جانە باسپاشا ءتۇرى مەن جازباشا ءتۇرى ۇقساس بولعاندىقتان، بۇل ەرەكشەلىك ءسوزسىز سول كۇيىندە «الىپپەدە» ساقتالعان;

3) اراب ارىپتەرىنىڭ ءسوز باسى، ءسوز ورتاسى، ءسوز اياعى جانە جەكەشە تۇردە جازىلاتىن كورىنىستەرى بار، ياعني اراب ارىپتەرىنىڭ 2 جانە 4 كورىنىستە جازىلاتىن زاڭدىلىعى بار. وسىعان سايكەس «الىپپەدە» ەڭ ءبىرىنشى 2 كورىنىستە جازىلاتىن ا، ر، ز ارىپتەرى بەرىلگەن، ودان كەيىن 4 كورىنىستە جازىلاتىن ل، س، ت ارىپتەرىن بەرگەن، ودان كەيىن قايتادان 2 كورىنىستە جازىلاتىن و ءارپىن بەرەدى دە، قايتادان 4 كورىنىستە جازىلاتىن ن، ق، ب ارىپتەرىن ۇيرەتەدى. ياعني، ارىپتەردىڭ ارىپتەرمەن تىركەسۋ (قوسىلۋ) قابىلەتى ەسكەرىلگەن.  

4) ا.بايتۇرسىنۇلى الىپبيىندە بەس داۋىستى دىبىستىڭ عانا تاڭباسى بار (ا، و، ۇ، ى، ە),  قالعان ءتورت داۋىستى ء(ا، ءو، ءۇ، ءى) دايەكشى ارقىلى بەرىلەتىنى ءمالىم. «الىپپەدە» تاڭبالارى بار ارىپتەر ءبىرىنشى ۇيرەتىلىپ، دايەكشىمەن بەرىلەتىن ءا، ءو، ءۇ، ءى ارىپتەرى سوڭىندا بەرىلگەن.  

5) ا.بايتۇرسىنۇلى «الىپپەنى» ءار باسىلىمىندا جەتىلدىرىپ، تولىقتىرىپ وتىرعان. ماسەلەن 4-ءشى باسىلىمىندا قازاقتىڭ 28 دىبىسىنا ارنالعان 24 تاڭبانى ۇيرەتىپ بىتكەننەن كەيىن «وزگە تىلدەردەگى دىبىستاردىڭ تاڭبالارى» دەگەن تاراۋ بەرىلىپ، وندا اراب الىپبيىنەن شىعارىپ تاستاعان 12 تاڭبا مەن اراب تىلىنە ءتان حاراكات، سۋكۋن، تانۋين، حامزا بەلگىلەرى ۇيرەتىلگەن. ال 7-ءشى باسىلىمىندا «قازاققا باسقا تىلدەن قاتىسقان سوزدەر ءۇشىن الىنعان دىبىس تاڭبالارى» دەگەن تاراۋ بەرىلىپ، وندا اراب الىپبيىنەن شىعارىپ تاستاعان 12 تاڭبا ەمەس، سونىڭ 4-ەۋى (ح، ھ، ف، ش) عانا ۇيرەتىلگەن،  ياعني بۇل ءتورت تاڭبانى قازاق جازۋىنا قاجەت دەپ تانىپ، ىرىكتەگەن. ال حاراكات، سۋكۋن، تانۋين، حامزا بەلگىلەرىنە مۇلدە توقتالماعان. ا.بايتۇرسىنۇلى الىپبيىندە ءتول سوزدەردە كەزدەسەتىن ش دىبىسى پارسىنىڭ چە (چ) تاڭباسى ارقىلى بەرىلگەنى ءمالىم. ال ارابتىڭ ش (ش) تاڭباسى شاھار، شيفا، شاربات، ح تاڭباسى حاجى، حاكىم، حۇكىم، حايۋان، حايران، حايىر، حايىرشى، حۇلىق، ف تاڭباسى وفات، فايدا، فارمان، ساف، جافا، فاقىر، فاسىق ءتارىزدى اراب، پارسى سوزدەرىن جازۋ ءۇشىن، ال ھ تاڭباسى اھىلەۋ، ۇھىلەۋ سوزدەرىمەن قاتار گاۋھار، جاۋھار، ھاۋا، ھەش، ءھار، ءھامان، باھا، قاھارمان، جاھات ءتارىزدى سوزدەردى تاڭبالاۋ ءۇشىن الىنعانى «الىپپەدە» ارنايى بولەك كورسەتىلگەن. 

6) «الىپپەنىڭ» 4-ءشى باسىلىمىندا ۇيرەتىلەتىن 11-ءشى ءارىپ رەتىندە ۇ تاڭباسى الىنعان، ال 7-ءشى باسىلىمىندا 11-ءشى ءارىپ رەتىندە ۋ تاڭباسى بەرىلگەن جانە 4-ءشى باسىلىمداعى ارۇۋ، ازۇۋ، تابۇۋ، تانۇۋ مىسالدارىن، 7-ءشى باسىلىمدا ارۋ، ازۋ، تابۋ، تانۋ دەپ وزگەرتكەن.

7) «الىپپەنىڭ» 4-ءشى باسىلىمىنداعى ي تاڭباسىنا قاتىستى بەرىلگەن ايۇۋ، بايۇۋ، تايۇۋ مىسالدارىن، 7-ءشى باسىلىمىندا ايۋ، بايۋ، تايۋ دەپ وزگەرتكەن.

8) ا.بايتۇرسىنۇلى ى, ءى داۋىستىلارى «باس بۋىندا ءھام بارشا بىتەۋ بۋىندا جازىلمايدى، اشىق بۋىندا قالماي جازىلادى» دەگەن پرينتسيپ ۇستانعانى ءمالىم. بۇل جۇيە  4-ءشى باسىلىمىندا دا (ارق، ازق، قانق، التن، سالقن، جرتق، جل، جلى، جلقى، ءۇيدڭ، ءدارم ت.ب.), 7-ءشى باسىلىمىندا دا ساقتالعان (ارق، قازق، قابق، بالشق، ىرم، شلم, ءىنم، تس، ءىسم ت.ب.). بۇنى اراب جازۋىنداعى حاراكات بەلگىسىنە نەگىزدەلگەن پرينتسيپ دەۋگە بولادى، ويتكەنى اراب تىلىندە شەشۋشى نارسە داۋىسسىز دىبىستار جۇيەسى، قىسقا داۋىستى دىبىستار ايرىقشا تاڭبامەن بەلگىلەنبەي، حاراكاتتار ارقىلى بەرىلەدى.

«الىپپەنىڭ» 4-ءشى جانە 7-ءشى باسىلىمدارى ارابشا جازىلعان تۇپنۇسقادان   قارالدى.  

قورىتا ايتقاندا، ا.بايتۇرسىنۇلى ۇزاق عاسىرلار بويى ورتا تۇركى جازۋ ءداستۇرىن ساقتاپ كەلگەن قازاق جازۋىن قازاقتىڭ اۋىزشا تىلىنە لايىقتاعان العاشقى رەفورماتور. ال اراب جازۋىنا نەگىزدەلگەن «الىپپەدەگى» ارىپتەردىڭ رەتىن الداعى شىعاتىن «الىپپە» وقۋلىعىندا ساقتاۋ، ساقتاماۋ ماسەلەسىن ادىسكەرلەر تالقىلاي جاتار. 

گۇلفار مامىربەك

ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا»
ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى
«ورفوگرافيا» باسقارماسىنىڭ باسشىسى

Abai.kz