ساپابەك ءاسىپ — جازۋشى، جازۋشىلار وداعى جانىنان قۇرىلعان "جەر جانە قازاق تاعدىرى" كوميسسياسىنىڭ توراعاسى. جەردىڭ جەكەمەنشىككە وتۋىنە جان-تانىمەن قارسىلىق تانىتىپ، پارلامەنت قابىرعاسىندا "جەر كودەكسى" تالقىلانىپ جاتقان تۇستا بۇل زاڭ جوباسىنا ءبىراز وڭتايلى باپتىڭ ەنۋىنە مۇرىندىق بولعان. جەر ساتىلۋىنا وكپەلى اعامىز بيىك مىنبەردىڭ بيىك ماراپاتتارىنان دا باس تارتقان ەكەن. ءبىزدىڭ جازۋشىمەن اڭگىمەمىز وسى جانە باسقا دا جاعداياتتار توڭىرەگىندە ءوربىدى.

— قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ، اسىرەسە، جازۋشىلاردىڭ ارقايسىسىنىڭ تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتۋگە قوساتىن مىندەتتەرى بار. تاۋەلسىزدىكتىڭ تالاپتارى بار. ول تالاپتىڭ بارلىعىن ۇكىمەت بىلە بەرەدى دەپ ايتۋعا بولمايدى. زيالى قاۋىم وكىلدەرىن اسىرەسە، شىعىس ەلدەرىندە ادەتتە ول بۇكىل حالىقتىڭ اقىل-ويى، ساناسى دەپ باعالايدى. مەن ول جايىندا جازعان ماقالالارىمدا اتاپ ءوتتىم. اركىم ءوزىنىڭ شاما-شارقىنشا ۇلەس قوسۋى كەرەك. بىرەۋ ونەردى، بىرەۋ عىلىمدى وركەندەتۋگە ۇلەس قوسادى. مەنىڭ ماقساتىم، قازاقتىڭ وتارشىلدىق جىلدارى كەتكەن ەسەسىن، ياعني ونىڭ پاتشا ۇكىمەتى وزبىرلىقپەن تارتىپ العان ەڭ قۇنارلى 45 ميلليون دەسياتينا جەرىن، كەڭەس ۇكىمەتى جىلدارىندا، ياعني تىڭ يگەرۋ جىلدارىندا كەتكەن 25 ميلليون دەسياتينا جەرىن قازاقتىڭ وزىنە قايتارۋ بولاتىن. ارينە، بۇل جەرلەردىڭ ءبارىن بىردەي قايتارۋ مۇمكىن ەمەس. بىراق، دەگەنمەن دە سوعان تالاپ جاساپ، ەڭ بولماعاندا، باسقا ۇلت وكىلدەرى وتىرعان ايماقتاردان قونىس شىعارىپ، قازاقتاردى قونىستاندىرۋعا بولاتىن ەدى. بۇل مەنىڭ الدىما قويعان ءبىرىنشى ماسەلەم. ول ءۇشىن ىستەگەن جۇمىستارىم دا كوپ بولدى. "قازاق قاسىرەتى" دەگەن تەترالوگيا دا جازدىم. ونىڭ ۇشەۋىن شىعاردىم. ءبىرىنشى كىتاپ "قازاق قاسىرەتى" 1994 جىلى شىقتى، وندا قازاقتىڭ جەرىن تارتىپ الۋ قاي كەزدە باستالىپ، قالاي جۇرگىزىلگەنى، حالىقتىڭ ساناسىنا بۇل پروتسەسس قالاي اسەر ەتتى.

پاتشا وكىمەتىنىڭ 1861 جىلعى رەفورماسىنان كەيىن رەسەيدە 140 ميلليون دەسياتينا قۇنارلى جەر بار ەكەن. رەفورمادان كەيىن 140 ميلليون دەسياتينا جەردىڭ 70 ميلليونى 30 مىڭ پومەششيكتىڭ مەنشىگىندە قالادى. قالعان 70 ميلليونى ون ميلليون كرەستيان-مۇجىقتىڭ مەنشىگىندە. ەندى قالعان مۇجىقتاردى قالاي جەرگە ورنالاستىرۋ كەرەك؟ سوندىقتان شەتكى ايماقتارعا مۇجىقتاردى كوشىرۋ كەرەك بولعان. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ دوسى بولعان گەراسيم كولپاكوۆسكي دەگەن گەنەرال 1868 جىلى ۇيىمداستىرىلعان جەتىسۋ وبلىسىنىڭ اسكەري-گۋبەرناتورى بولىپ تاعايىندالعان سوڭ رەسەيدەن مۇجىقتاردى كوشىرۋ ماسەلەسىن قولعا العان. 1868 جىلى جەتىسۋ بويىنان، الاتاۋ بوكتەرىنەن 81 ۋچاستوك دايىنداپ، پوسەلكا سالعىزعان. كرەستيانداردى كوشىرۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن دايىنداعان. "كوشكەن ادامدى وكىمەت كۇشىمەن كوشىرىپ اكەلۋ كەرەك. ءۇي يەسىنە 100 سومنان، ايەلىنە، اكە-شەشەسىنە 50 سومنان، بالالارىنا 25 سومنان اقشا بەرۋ كەرەك" دەلىنگەن زاڭدا. بۇنىڭ ماعىناسى انالار مال مالدانىپ، جان جاندانىپ كەتسىن دەگەن ۇعىم عوي. 15 جىل بويى اسكەردەن، 15 جىل بويى الىم-سالىقتان بوساتقان. ەركەك كىندىكتىگە 30 دەسياتينادان جەر بەرگەن. ول كەزدە 1868 جىلى بايگى اتى 10 سوم بولعان، مىنە، وسىنداي قامقورلىق جاساعان. گەنەرال كولپاكوۆسي سول ىسىمەن بۇكىل پاتشا وكىمەتى تاريحىندا دا، كسرو تاريحىندا دا قالدى.

مەنىڭ ءبىرىنشى ماقساتىم — ءشول دالالاردا تانتال ازابىن شەگىپ جۇرگەن بەيباقتاردى قۇنارلى ايماقتارعا قونىستاندىرۋ ەدى. ونى جازا-جازا مەن قالامىمدى توزدىردىم. ايتا-ايتا ءتىلىم جاۋىر بولدى، بىراق ۇكىمەت قۇلاق اسپادى. 1993-2003 جىلدار ارالىعىندا1,200 ميلليون قازاق ءوز ەلىمىزدىڭ ىشىندە بوسىپ كەتتى، سىرتقا 300 مىڭداي قازاق كوشىپ كەتتى. بۇلاردىڭ بىرەۋى مەملەكەتتەن ءبىر تيىن العان جوق. ال شىعىنى شاش ەتەكتەن. بۇلاردىڭ كوبى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى تومەن، شارۋاشىلىعى قۇلدىراعان 72 اۋداننىڭ ادامدارى. بۇل ايماقتى عىلىم تىلىندە "تابيعات جاعدايى ادام كۇن كورىسىنە قولايسىز ايماقتار جانە مەيلىنشە قولايسىز ايماقتار" دەپ اتايدى. سودان كوشكەن سورماڭدايلار ءبىر تيىن دا العان جوق. كوشىپ بارعان جەرىنەن ۇلتاراقتاي جەر دە بەرگەن جوق. 1993-2003 جىلدار ارالىعىندا الماتى قالاسىنا 217 مىڭ قازاق كوشىپ كەلگەن، سونىڭ 117 مىڭى كۇن كورە الماي قايتا كوشىپ كەتكەن. مەن "وتارشىلدىق پەن تاۋەلسىزدىك ساباقتاستىعى" دەگەن ماقالا جازدىم. وتارشىلدىق پەن تاۋەلسىزدىك ەكەۋىنىڭ اراسى اسپان مەن جەردەي ەمەس پە، وندا قانداي ساباقتاستىق بولۋى مۇمكىن. پاتشا وكىمەتى مۇجىقتاردى كوشىرىپ اكەلگەندە قازاقتىڭ قىستاۋلارىن بۇزىپ كوشىرگەن، قايدا بارساڭ وندا بار دەپ. مىناۋ دا سول سياقتى.

ەكىنشى تالابىم — مۇگەدەكتەرگە قاتىستى. اناۋ بالقاشتىڭ ءشول دالاسىنداعى مۇگەدەكتەر بار. الماتى قالاسىنداعى مۇگەدەكتەر ءۇيىنىڭ جانىنداعى باقشاسىنا ەگىن ەگىپ، قىستىق تاماعىن تاۋىپ الادى. ال، ءشول جانە شولەيت ايماقتا تۇراتىن مۇگەدەكتەر باسقالاردان زەينەتاقىنى ەكى-ءۇش ەسە كوپ الۋى كەرەك. ەگەر تابيعاتتىڭ ادىلدىگىنە قارايتىن بولساق، توپىراعىنا، سۋىنا، ءاربىر ادامنىڭ قۇقىعى بىردەي. مەن وسىعان بايلانىستى زاڭ جوباسىن دايىنداپ بەرگەنمىن. پارلامەنت مەنىڭ تالاپتارىمدى كەرەك قىلعان جوق، قابىلداماي تاستادى. تاعى ءبىر دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبەدە قولدانىلىپ جۇرگەن ماسەلە — جاڭاعى ءشول دالالاردان كوشەم دەگەن ادامداردى كوشىرىپ، اسپاننان جاۋاتىن جاڭبىرى جوق، جەرىندە ەگىن ءشوپ شىعاتىن قۇنارلى قىرتىسى جوق، ىشەتىن ءنارلى سۋى جوق، جولىنىڭ موينى قاشىق سورماڭدايلاردىڭ قۇقىعىن تەڭەستىرۋ ءۇشىن ولارعا ازدى كوپتى تابىسىنىڭ ۇستىنە 250-300% مولشەرىندە وتەماقى بەرەدى. مىسال ءۇشىن كانادادا، اقش-تا، اۆستراليادا جانە باسقا جەرلەردە قازىرگى ۋاقىتتا رەزەرۆاتسيادا تۋىپ، وسكەندەرگە وسىنداي تولەماقى تولەيدى. ال ءبىزدىڭ رەزەرۆاتسياداعى (مەن ءشول جانە شولەيت ايماقتاردى رەزەرۆاتسيا دەپ اتاپ ءجۇرمىن) تۇرعىندارعا دا وسىلاي تولەۋ كەرەك. اسىرەسە، بايىرعى تۇرعىن حالىقتارعا، سوندا ءبىزدىڭ قازاقتىڭ قارنى تويىپ، اۋرۋ-سىرقاۋى ازايادى.

امانگەلدى ايتالى دەگەن دەپۋتاتتىڭ "ۇلت تاعدىرى" دەگەن كىتابى بار. وندا مىناداي دەرەك بار: "قازاقستاندا تۇراتىن ورىس ەركەكتەرىمەن سالىستىرعاندا، قازاق ەركەكتەرىنىڭ ءومىر جاسى 2,5 جىلعا قىسقا، قازاق ايەلدەرىنىڭ جاسى ورىس ايەلدەرىمەن سالىستىرعاندا 7 جىلعا قىسقا. قازاقستاندا تۋعان 1000 قازاق ءسابيىنىڭ 30-ى شەتىنەپ كەتەدى. ال ورىستاردا بۇل كورسەتكىش 21 عانا". مىنە سول سەبەپتەن مەن ماعان بەرىلگەن «قۇرمەت» وردەنىنەن دە باس تارتىپ وتىرمىن.

— ءيا، مەن وسى سەبەپتەردەن العان جوقپىن. مەن مۇنى كەشە عانا ايتقان جوقپىن. 1989 جىلى تسەنزۋرا جويىلدى، سودان بەرى مەن قاقساپ ايتىپ كەلە جاتىرمىن. ەكىنشى كىتابىمنىڭ اتى "قاتەرلى دەرت، قالجىراعان حالىق", بۇندا دا قازاقتىڭ دەنساۋلىق جاعدايىن تۇگەندەپ جازدىم-اۋ ءبىراز. حIح عاسىردا كارل ماركس "تۋبەركۋلەز — كاپيتاليزمنىڭ ەڭ جيىركەنىشتى قۇبىلىسى" دەگەندى ايتىپ كەتكەن. سوۆەت وكىمەتى تۋبەركۋلەزدى جازىپ شىعارۋعا جاقىن قالدى. قازاقستاندا قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى 29% بولىپ تۇرعاندا دا، 30-45% كەزىندە دە تۋبەركۋلەزبەن اۋىرعانداردىڭ 90%-ى قازاق بولاتىن. 1999 جىلى "قازاق تانتال ازابىنان قايتسە قۇتىلادى؟" دەگەن ماقالا جازدىم. بۇل اۋرۋمەن تۇرمەدەگىلەر اۋىرادى، سوسىن قازاق اۋىرادى. بۇدان وتكەن قورلىق بولا ما؟

— بۇنىڭ سەبەبى نەدە؟

— سەبەبى قازاقتىڭ تۇرمىسى ناشار. قازاق تاماققا جارىمايدى، كيىمگە جارىمايدى، ىستىققا كۇيەدى، سۋىققا توڭادى.

مىنە، مەن قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن ارامتەر بولىپ ەشتەڭە تىندىرا الماعاندىقتان، مەنىڭ قۋاناتىن جايىم جوق. جازۋشىلار مەرەيتويىن وتكىزىپ، "مەن باقىتتىمىن" دەپ سايراپ جاتادى. ال كەرىسىنشە، "مەن باقىتسىز جازۋشىمىن". مەن ويتكەنى موينىما اۋىر مىندەت العانمىن. ءدال مەندەي بۇل ماسەلەنى كوتەرىپ جۇرگەن ادام جوق. ءۇشىنشى كىتابىمنىڭ اتى "تانتالوۆىە مۋكي ستەپي" دەپ اتالادى.

— حالىق اراسىندا زيالى قاۋىمعا دەگەن وكپە كوپ. زيالى قاۋىم نەگە ءۇنسىز؟ قازاق ماسەلەسى ءالى شەشىمىن تاپقان جوق. بىراق زيالى قاۋىم وعان باس اۋىرتا قوياتىن ەمەس. نەگە؟

— زيالى قاۋىمعا مەن دە وكپەلىمىن. زيالى قاۋىم اۋزىندا دۋاسى، ەل-جۇرتقا ابىرويى بار، ءسوزىن تىڭداتا الاتىن ادامدار. ۇلتتىق ماسەلەنى كوتەرە الماعانى ءۇشىن قازاق زيالىلارىنا مەن دە وكپەلىمىن. سۇلتانماحمۇتتىڭ "اداسقان ءومىر" داستانىندا مىناداي ولەڭ جولدارى بار:

"وگىزدەي ەن مايادا شوپكە تويىپ،

تاماق كوپ دەپ قايعىنىڭ ءبارىن جويىپ.

ارتىق سەمىرىپ، باقىت سول دەپ،

جۇرەيىن بە باسقا ويدىڭ ءبارىن قويىپ".

مەنىڭ بايقاۋىمشا، تاماعى توق، كويلەگى كوك، وتىرعان ءۇيى جايلى، تۇراقتى تابىسى بار، ەل-جۇرتقا، جوعارى جاققا بەدەلى بار ازاماتتار ارتىق ايتۋدان قايمىعادى. مەن وسىلاي دەسەم، بەدەلىمە نۇقسان كەلە مە دەپ قورقادى. مىسالى ءۇشىن، ايتۋعا بولاتىن نارسە مىناۋ عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيىن بىلەتىن شىعارسىڭ. بۇرىن عىلىم اكادەمياسىنا ارنايى بيۋدجەتتەن قارجى ءبولىپ، كادىمگى مەملەكەتىك مەكەمە سانالىپ، 24-25 ينستيتۋتى بولاتىن. عىلىمداعى ادامداردىڭ ەڭبەكاقىسى جوعارى ەدى. مەن سول اكادەميانىڭ قۇرامىندا ىستەدىم. "قازاق-سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى" دەگەن ۇلكەن باسىلىم قۇرىلدى. 15 توم شىعاردىق. سول كەزدە مەن باس رەداكتوردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولدىم. مەنىڭ ايلىق ەڭبەكاقىم 400 سوم بولاتىن. ال سول كەزدە I-كاتەگورياداعى مينيسترلەر 500 سوم الاتىن دا، III-كاتەگورياداعى مينيستر 320 سوم الاتىن. سوندا مەنىڭ ەڭبەكاقىم مينيسترمەن قارايلاس بولدى. عىلىم كانديداتتارى مەن دوكتورلارىنىڭ ايلىعى بۇدان دا جوعارى ەدى. سول اكادەميانى قوعامدىق نەگىزدە قۇرۋعا اكادەميكتەر ءوز قولدارىنان قاۋلى شىعارىپ بەردى. ال، بۇگىن ءبىر توپ عىلىم كانديداتى "ساتباەۆ اشقان عىلىم اكادەمياسىنىڭ بۇگىنگى جايى تولعاندىرادى" دەگەن ماقالا دا جازادى.

ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ كرەدوسى: ء"وز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور". ەگەر ء"وز كۇنىڭدى ءوزىڭ كورەتىن بولساڭ" ۇكىمەتتىڭ قاجەتى قانشا؟ ۇكىمەت جايىندا ايتقان لەنيننىڭ جاقسى-جاقسى ويلارى بار. "مەملەكەت — تەلى-تەنتەكتى تيىپ، حالىقتى باسقارىپ وتىراتىن شوقپار" دەگەن ول. شوقپار ۇرى-قارىلارعا، جەمقورلارعا جۇمسالادى. قوعامنىڭ بايلىعى قولىندا قۇرىعى بار مالشى مەن سوقاسى بار ەگىنشىنىڭ ەڭبەگىمەن قورعالادى. مەملەكەتتىڭ ماقساتى — سولاردىڭ ەڭبەگىن قورعاۋ.

— سوندا، اعا، ءسىز قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستاننان گورى، كەڭەس وداعى ارتىق ەدى دەگەندى ايتقىڭىز كەلىپ وتىر ما؟

— جو-جوق. مەن اۋەلدەن تاۋەلسىزدىك جاعىنداعى اداممىن. قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتىپ جاتقان زاماندا حالىققا سول كەڭەس وداعى كەزىندەگىدەي مۇمكىندىكتى نەگە جاسامايمىز؟ مەنى اشىندىراتىنى وسى. باسقانى بىلاي قويعاندا، ماشكەۆيچ، يبراگيموۆ، شوديەۆ ۇشەۋىنىڭ تابىسى جىلىنا ميلليارد دوللاردان اينالىپ تۇر.

— جالپى، تاۋەلسىزدىك قازاقستانعا نە بەردى دەپ ويلايسىز؟

— تاۋەلسىزدىكتىڭ قازاقستانعا بەرگەنى — تاۋەلسىز ەل اتانعانى. ال، شىن مانىسىندە پىسىقتاردىڭ بايۋىنا مۇمكىندىك اشتى. لاكشمي ميتتال قاراعاندىنىڭ كومىر باسسەينىن 220 ميلليون دوللارعا ساتىپ الدى. ءدال سونداي كومىر باسسەينىن باسقا جەرلەردە 4,5 ميلليارد دوللارعا ساتقان. سۋ تەگىن العان. قازىر 98% اكتسيا سونىكى. ال، ءومىر بويى شاحتانىڭ قارا جۇمىسىن اتقارىپ كەلە جاتقان قاراعاندى شاحتەرلارى نەبارى 0,2% اكتسياعا يە ەكەن. "كازاحسكايا پراۆدا" دەگەن گازەتتە مەن "نەوكولونيزم بەزچەلوۆەچەسكوگو ليتسا" دەگەن ماقالا جازدىم. بۇنى قازاقشا "ادامي بەتسىز جاڭا وتارشىلدىق" دەۋگە بولادى.

ماڭعىستاۋداعى "قاراجامباسمۇنايدىڭ" قوجاسى نەگىزى يندونەزيالىق، كانادادا تۋىپ-وسكەن، قازىر بەلگيادا تۇرادى. ءوزى كاتوليك، اتا-باباسى مۇسىلمان بولعان ادام. ءوزى اندا-ساندا عانا كەلىپ كەتەدى. جۇمىسكەرلەرىنە الەۋمەتتىك جاعداي جاساۋى — تۋرا كەڭەس وداعىنداعىداي. قازىر 3100 ادام جۇمىس ىستەيدى. سونىڭ ورتاشا ايلىعى — 87 مىڭ تەڭگە. ال، ءوزىنىڭ جىلدىق تابىسى — 156 ميلليون دوللار. مىنە، بىزدەگى شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ جاعدايى. "قاراجامباسمۇناي" سەكىلدى شەتەلدىك كومپانيالار بىزدە ونداپ سانالادى. مەن تەك ءبىر مىسالدى عانا ايتىپ وتىرمىن. شەتەلدىكتەردى وسىنشا تايراڭداتىپ قويعان سوڭ، قازاق قايدان وڭادى؟

تاۋەلسىزدىكتى ءبىز مورالدىق تۇرعىدان الدىق. ال ەكونوميكالىق جاعىنا كەلگەندە، شەتەلدىك ينۆەستورلارعا تاۋەلدىمىز. ولاردان ارتىلعانى شەنەۋنىكتەرىمىز بەن قولتۋما بايلارىمىزعا قىزمەت ەتىپ جاتىر. قارا حالىققا ەشتەڭە جوق.

— ول كوميسسيانىڭ توراعاسى مەن. مۇشەلەرى — 27 ادامنان تۇرادى. وسى مۇشەلەرىمىزدىڭ 4-5-ەۋى و دۇنيەلىك بولىپ كەتتى. ءبىزدىڭ جۇمىس ىستەۋگە ءبىر قيىنشىلىعىمىز بار. ول — قاراجات ماسەلەسى.

ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز كوپ جاعدايدا ستاقانداعى داۋىل سياقتى بولىپ كەتەدى. ستاقانداعى داۋىلدىڭ ماڭايعا قانشا اسەرى بار. جۇمىسىمىزدىڭ دۇرىس ءجۇرۋى ءۇشىن قارجىلىق كومەك كەرەك. جوعارى، تومەن بارىپ، جۇمىستىڭ جۇرۋىنە مۇرىندىق بولۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ ىشىندە استاناعا جىلىنا ءبىر-ەكى رەت بارىپ كەلىپ جۇرگەن مەن عانا. قالعاندارىنىڭ اقشاسى جوق. ءبىز ءاۋ باستا داۋلەتتىلەر قول ۇشىن سوزادى دەپ سەنگەنبىز. بىراق، بىرەۋى ماڭايىنا جولاتقان جوق. سوسىن مەكەمەلەردى جاعالادىم. "قازاقستان مەكتەبى" جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى سايراش ابىشقىزى دەگەن اپاڭ بار، سول ماعان ءبىر ادامىن ءىس-ساپارعا جىبەرۋگە كومەكتەستى. باسقا ەشكىمنەن مەن كومەك العام جوق.

— جەر ساتۋ تۋرالى زاڭ قابىلدانىپ كەتكەلى دە ءۇش جىلدىڭ ءجۇزى. جەر قازىر شونجارلاردىڭ يگىلىگىنە اينالۋدا. ال، ءسىزدىڭ جوعارىداعى كوميسسياڭىزدىڭ ەندىگى وزەكتىلىگى نەدە، قانداي جۇمىس اتقاراسىزدار؟

— قازىر قازاقتىڭ بىلمەستىگىنىڭ قىرسىعىنان قازاقتىڭ وزىنە قارسى "عاسىر قىلمىسى" جاسالىپ جاتىر. ول قىلمىس — جەردى ساتۋ.

ءبىزدىڭ ءبىر مۇشەمىز قۇرال توقمىرزين دەگەن اعاڭ ويىلعا بارىپ كەلىپ، "كوكجار جارمەڭكەسى" دەگەن ماقالا جازدى. وندا سول ويىل اۋدانىنىڭ قازىرگى جاعدايى تۇتاستاي اڭگىمە بولادى. ويىل جولدان الىس 300 شاقىرىمداي جەر، كومىردىڭ ءبىر تونناسى 10 مىڭ تەڭگە. قازىر جاستاردىڭ ولىمىنەن، شال-كەمپىردىڭ ءولىمى الدەقايدا قايعىلى بولىپ بارادى. سەبەبى ولار ولگەن كۇنى بالا-شاعانىڭ ىرىزدىعى توقتايدى.

الماتىداعى جەتىسۋ اۋدانىنداعى 29 ءۇيدى بۋلدوزەرمەن كۇرەپ تاستاعانىن كەشە تەلەديداردان كورسەتتى. بۇنىڭ ءبارى جەر ساتىلعاننان كەيىن تۋىنداپ جاتقان داۋلار. ءبىز بۇنىمەن كۇرەسۋىمىز كەرەك.

— قازاققا اۋىل كەرەگى جوق دەگەن پىكىرلەردى ءجيى ەستي باستادىق. وركەنيەتتى ەلدەردە اۋىل حالقى 6-7%-دى عانا قۇرايدى، قالعاندارى قالادا تىرلىك ەتەدى دەسەدى. وسىعان كەلىسەسىز بە؟

— ەگەردە، قالاعا كەلىپ، قالادا ءوندىرىس ورىندارىن اشىپ، كوشىپ كەلۋشىلەرگە جاعداي جاسالسا، مەن بۇل يدەياعا قارسى ەمەسپىن. مەنىڭ قارسىلىعىم قالادان اۋىلعا كەلگەندەرگە ەشقانداي جاناشىرلىق جاسالماعاندىعى. جالپى، قالانىڭ دا مۇمكىنشىلىگىن پايدالانۋ كەرەك. قازىرگى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ءوز ءسۇتىمىز جوق. كوبىنەسە شەتتەن ءسۇت تاعامدارىن الدىرامىز. جىلىنا سىرتتان 29-30 مىڭ توننا ءسۇت كىرەدى ەكەن. قالاعا كەلۋ ءۇشىن جاعداي جاسالىنعانى ءجون. قاعاناعىمىز قارق، ساعاناعىمىز سارق ءومىر سۇرەتىن جايىمىز بار. رۋدنىيدىڭ تەمىرى، قاراعاندىنىڭ كومىرى، ارقالىقتىڭ ءاليۋمينيى، اتىراۋدىڭ مۇنايى — بۇدان ءتۇسىپ جاتقان بايلىقتىڭ ءبارى قايدا؟ بىزدە جىلىنا 60 ميلليون توننا مۇناي وندىرىلەدى ەكەن. سونىڭ 10 ميلليونعا جەتەر-جەتپەسىن ءوزىمىزدىڭ كومپانيا "قازمۇنايگاز" وندىرەدى. قالعاندارى شەتكە كەتىپ جاتىر.

— قازىرگى پارلامەنتتىڭ وكىلەتتىگى ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدەن شىعا ما؟ بۇلار وسى شەتكە كەتىپ جاتقان بايلىقتى اۋىزدىقتاي الاتىن مۇمكىندىگى بار ما؟

— بيلىكتىڭ ءوزى اتقارۋشى بيلىك — ول پرەزيدەنت جانە ۇكىمەت. زاڭ شىعارۋشى بيلىك دەگەن بار، ول — پارلامەنت. قاي قوعامدى الىپ كورسەڭىز دە باقىلاۋشىلىق قىزمەت اتقاراتىن تارماعى بولۋى كەرەك. زاڭ جۇزىندە ونى بىزدە پارلامەنت اتقارۋى كەرەك ەدى. بىراق قازىر وندا ينەنىڭ جاسۋىنداي باقىلاۋشىلىق قىزمەتى جوق. بيۋدجەتتىڭ قايدان كەپ، قايدا كەتكەنىن بىلمەيدى. بەكىتىپ بەرگەن بيۋدجەتىن باقىلاۋعا قۇقىعى جوق. بۇل — ءبىر، ەكىنشىدەن، دايىنداپ بەرگەن زاڭىنىڭ ورىندالۋىن قاداعالايتىن قۇقىق تاعى جوق.

مەن پارلامەنتتە جەر ماسەلەسى قارالىپ جاتقاندا دەپۋتاتتارمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەگەن اداممىن. سول كەزدە "دەپۋتاتتار ءشامشا بەركىمباەۆا مەن وڭالبەك ساپيەۆتەي بولسىن" دەگەن ماقالا دا جازدىم. سول ەكى دەپۋتاتتىڭ قولداۋىمەن قازىرگى "جەر كودەكسىنىڭ" قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر قورى دەگەن I بابىنىڭ 3-تارماعىندا "قازاقستان جەرىنىڭ اۋماعى تابيعات جاعدايىنا بايلانىستى، ون ايماققا بولىنەدى" دەگەن انىقتاما بار. ول ءبىزدىڭ جەر كوميسسياسىنىڭ دايىنداعان ۇسىنىسى بولاتىن. سول مەنىڭ ۇسىنىسىمدى ءماجىلىس قولداعانىمەن، وتكىزە الماي، سەناتقا بارعان كەزدە سەناتورلار ءشامشا بەركىمباەۆا مەن وڭالبەك ساپيەۆ، زاۋرەش باتتالوۆا، جاندار كارىبايۇلى قولداعان. سولاردىڭ تاباندى ايتىسىنىڭ ارقاسىندا، مەنىڭ ۇسىنىسىم ءوتتى. قازىر حالىققا شىن جانى اشيتىن پارلامەنت بولاتىن بولسا، سول زاڭعا سۇيەنىپ، مەن ايتقان جاعدايدىڭ ءبارىن جاساۋعا بولار ەدى. زاڭدىق نەگىز بار. جەر كودەكسىندە ارنايى ەكى سانات بولۋى كەرەك. ول — شولەيت جانە ءشولدى جەرلەر. وسى ەكەۋىن مەن وتكىزە المادىم. جەر كودەكسىندە 180 ميلليون گەكتار جەر كىرمەي قالدى. تەك I باپتىڭ 3-تارماعىندا عانا اتالىپ وتكەنى بولماسا.

— جەر كودەكسىندە جالپى قازاقستان ازاماتتارىنا 10 سوتىق جەردى تەگىن يەلەنۋىنە بولادى دەپ جازىلعان سياقتى ەدى. ەندەشە الماتى ماڭىنداعى قازاقتارعا نەگە جەر بەرىلمەيدى؟ سونداي-اق، ورالماندار كەلىپ جاتىر. كۆوتامەن كەلگەندەرىنە جارايدى قولىنا ءبىر-ەكى تيىنىن ۇستاتىپ جاتىر، ماردىمسىز بولسا دا، ال كۆوتادان تىس كەلگەندەرگە نەگە جەر بەرۋ ماسەلەسى ەسكەرىلمەيدى؟

— مەن بۇل ماسەلە جايىندا 2000 جىلى پارلامەنتتە 15 مىڭ تەڭگە ايلىق الىپ جۇمىس ىستەگەنمىن. سوندا ميحايل تروشيحين دەگەن دەپۋتات مەنىڭ ورالماندار جايىندا جاساعان ۇسىنىسىمدى قولداعان ەدى. ءاربىر قازاقستان ازاماتى ءۇي قۇرىلىسىن سالۋ ءۇشىن 10 سوتىق جەر، ساياجاي سالۋ ءۇشىن 12 سوتىق جەردى تەگىن الۋعا قۇقىلى. بۇل زاڭ وزگەرتىلگەن جوق. بىراق، جەر بەرىلىپ تە جاتقان جوق كورىنەدى. ءبىز ايتامىز، ال ورىنداۋ — بيلىكتىڭ قولىندا. وزگە ەمەس زاڭ تالاپتارى ورىندالىپ جاتسا قانەكي.

— راحمەت!

Abai.kz