كۇندەلىك  بەتتەرىنەن   12. 11. 2015 جىل.

قادىرلى وقىرماندار، مەن 1969 جىلى 2 ساۋىردە قازاقستانعا كەلگەننەن باستاپ 55 جىل ومىرىمدەگى بەلگىلى وقيعالار مەن وقىعان كىتاپتارىمنان العان اسەرلەرىمدى كۇندەلىك رەتىندە جازىپ كەلگەن ەدىم. نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرعان مىنا شاعىن كۇندەلىك سونىڭ ءبىرى بولاتىن.

باقتيار ۆاھابزادە

ء(ازىربايجاننىڭ حالىق اقىنى)

ءتىلشى: ...وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن ءبىزدىڭ زيالىلارىمىز ءازىربايجاننىڭ بولىنبەيتىن ءبىر بولىگى بولىپ تابىلاتىن قاراباققا بارىپ كەلدى. ونداي ساپارلار الداعى ۋاقىتتا دا بولاتىنى بەلگىلى. ەگەر دەنساۋلىعىڭىز جاقسارسا، ءسىز دە قاراباققا، شۋشاعا باراسىز با؟

ۆاھابزادە: مەنىڭ وككۋپاتسياعا ۇشىراعان ايماقتارعا بارۋعا ەشقانداي قۇلقىم جوق. وعان جانىم شىدامايدى. ءوز وتانىمدى جات تابانىنىڭ تاپتاعانىن ەشقاشان كورگىم كەلمەيدى. يرانعا بارعان كەزدە تەبريزگە سوققانىم بار. سوندا جۇرەگىم قاتتى اۋىردى. وسى شەكىدەگى سەكىلدى دۇكەندەردى ول جاقتا دا كوردىم. بىراق ونداعى ءبىزدىڭ ازاماتتاردىڭ قولى قىسقا، باستارى سالبىراپ كەتكەن. مەن ءۇشىن ۇلكەن قاسىرەت. قۇداي بىزگە تەبريزدى قاراباقتى ازىربايجانمەن بىرگە كورۋدى جازسىن! ءسىز ەكەۋىمىز شۋشۋدا وتىرىپ سۇحبات قۇراتىن كۇن تۋعاي.

***

بۇل جولدار اقىننىڭ تۋعانىنا 90 جىل، قايتىس بولعانىنا التى جىل تولۋىنا وراي قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ادەبيەتشىلەر ۇيىندە تۇركىستان حالىقارالىق ۇيىمى ۇيىمداستىرعان ەسكە الۋ كەشىنە ارنالعان جازۋشى  نۇرعالي ورازدىڭ ماقالاسىنان الىندى.

«الماتى اقشامى» 10 قاراشا 2015 جىل، گازەت  قيىندىسىن دا ساقتاپ قويدىم.

***

باقتيار اقىننىڭ سول ءبىر قان جىلاعان قارالى سوزدەرىن مەنىڭ جۇرەگىمدەگى شەر-شەمەندى تاعى ءبىر رەت اياۋسىز جۇلقىلاپ قانجىلاتقانداي بولدى-اۋ!

سوڭعى جىلدارى تۋىستارىم مەن جاناشىر جەرلەستەرىمنىڭ كەيبىرى ماعان دا سونداي سۇراقتاردى ءجيى ايتۋشى ەدى. ولار ءتىپتى مەن تۋىپ وسكەن ىلە مەن كۇنەس اۋدانىنىڭ گۇلدەنىپ، جايناپ كەتكەنىن كورسەڭ ەدى. سايراعان سارا جولدار، جايناعان قالا قالاشىقتار، جۇيتكىگەن ماشينالار، كۇنەستەگى مەنىڭ ناعاشى جۇرتىم دەربىستەردىڭ قۇت مەكەنى – كوكتەۋ، كۇزەگى قامىستى بۇلاقتا سالىنعان ۇشاق الاڭىن، زاۆود-فابريكالار مەن ساياحات ورىندارىن ماقتانىشپەن كوپىرتە سويلەگەندە دەنەم تىتىركەنىپ، جۇرەگىم قىسىلعانداي كۇيگە ءتۇسۋشى ەدىم.

نەگە دەيسىز عوي، الگى ايتىلعان ماقتانارلىق جاڭالىقتاردىڭ بار ەكەنىنە  كورە الماس ىشتارلىقپەن جوققا شىعارايىن دەگەننەن ەمەس، كەشەگى قىران قۇستاي تۇلەپ، تۇلپارداي جۇلقىنعان، كوزدەرىنەن وت شاشىپ، جۇزدەرى بالبۇل جانعان قايران قازاعىمنىڭ بۇگىنگى بەيشارا كۇيگە تۇسكەن باقىتسىز ۇرپاقتارىن، مەنىڭ زامانداستارىم مەن ولاردىڭ ۇسقىنسىز ۇرپاقتارىنىڭ ءتۇرىن كورگەندە جىگەرىم قۇم بولىپ، وكىنىشتەن، ىزا-كەكتەن جارىلىپ ولەردەي نازالانۋشى ەدىم.

قىتايعا جاعىنىپ، ولارعا قۇلشا قىزمەت ەتۋدى ماقتان كورەتىن ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى مالاي باسشىلاردىڭ شۇيدەسى جۇدىرىقتاي، بۇعاعى تەكەنىڭ ەنەگىندەي بۇلتيعان، قارنى قاباقتاي، بەتى تاباقتاي بولعانىمەن 80-90% قازاقتىڭ بەتىنە، تۇرىنە اسىرەسە ولەتىن قويكوزدەنگەن جاپاق جانارىنا، كۇيىپ قىرتىستانعان تەرىدەي ءاجىمدى جۇزىنە قاراۋدىڭ ءوزى قانداي قيىن.

قازاق قازاق بولعالى ەستىمەگەن اسا قاتەرلى اۋرۋلاردىڭ ءبارى دەرلىك مەنىڭ حالقىمدى القىمداپ، كۇن سايىن قانشا جاندى كەلمەس ساپارعا اتتاندىرىپ جاتىر. 1920 جىلدان 1957 جىلعا دەيىن تۇراقتاپ تۇرعان تاسقورعاندا، 1936 جىلى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جەرلەنگەن شىلبى اتام جاتقان بەيىتتە كوپ بولعاندا 10-15 ادام جاتىر. ال، 1958 جىلدان بىلاي قاراي اشىلعان تۇرگەننىڭ كوكوزەك دەگەن جەرىندەگى اۋماقتى مازار 1988 جىلعا دەيىن ادام جەرلەيتىن ورىن قالماي (اينالا تۇگەل دەرلىك كەلىمسەك قىتايلاردىڭ ەگىستىگى، ءبىر شەتى وزەن جاعاسى) سول جىلى قايتىس بولعان اكەم داۋلەتحاندى قايدا جەرلەۋ ماسەلەسى ۇلكەن داۋعا اينالدى.

ەسكى بەيىتتە ورىن جوق، تاسقورعان الىس، ءھام اتام شىلبى جاتقان اۋماعى 5-6 سوتتىق جەردى اينالا قىتايلاردىڭ ەگىستىگى بولىپ كەتكەن. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن ەسەنكەلدى بابامىزدىڭ 17 ۇلىنان وربىگەن اعايىندى مامان، قوجابەرگەن، امىرسانا جانە ءبىزدىڭ كولبايدىڭ التى بەدەلدى اقساقالدارى باس قوسىپ، جەر شولىپ جاڭا مازار ورنىن بەلگىلەمەك بولىپ اۋىلدان 4-5 شاقىرىمداي تاۋ بوكتەرىن تاڭداسادى. التى اقساقالدىڭ ەڭ ۇلكەنى، 80 جاستاعى ءجانابىل مولدا بىلاي دەپتى:

- جول مەنىكى بولار. قازا جەتىپ، الدىمەن مەن كەتەر بولسام، وسىندا جەرلەڭدەر، اماناتىم بولسىن!

قۇدانىڭ قۇدىرەتىنە نە شارا؟ سول اقساقالدىڭ ەڭ كىشىسى مەنىڭ اكەم داۋلەتحان 68 جاسىندا 1988 جىلدىڭ 27 قىركۇيەگىندە قايتىس بولىپ كەتتى. اكەمنىڭ ىنىلەرى داۋلەتحاندى ايدالاعا جالعىز اپارىپ قالاي تاستايمىز، ىرىمعا دا جامان عوي، نە دە بولسا كوكوزەكتەگى ءجۇنىس ءالىماحۇننىڭ قاسىنا اپارىپ قويايىق دەپ تۇرىپ الىستى.

مەن وعان قوسىلمادىم، وۋ اعالار، كوكوزەكتەگى جەرمەن جەكسەن بولىپ كەتكەن بەيىتتەن 1960 جىلى عانا قايتىس بولعان ءجۇنىس اتامنىڭ دا، 1986 جىلى قايتىس بولعان سەيىتحان اعامنىڭ دا، 1966 جىلى قايتىس بولعان ءباتىش اپام مەن زەينەحان اجەمىزدىڭ جاتقان ورنىن ءدال باسىپ ايتىپ بەرە المادىڭىزدار عوي. كۇنى ەرتەڭ-اق جەر مەن جەر بولۋعا اينالعان تومپەشىكتەردى قىتايدىڭ جەر تەگىستۋشى تراكتورلارى ىسىرا سالىپ، ەگىستىككە اينالدىرا سالماي ما، وعان كىم قارسى شىعىپ، مازار داۋىن  داۋلاي الادى. سىزدەردىڭ كوزىڭىز كەتكەن سوڭ، كەيىنگى جاستار بۇل جەردە اتا-بابالارى جاتقانىن ۇمىتىپ تا كەتپەي مە؟ سوندىقتان اقساقالداردىڭ ءپاتۋاسىنا توقتايىق. الدىمەن سول ورىندى ءجانابىل اقساقالدى ورتاعا الىپ بارىپ كورەلىك. مەن دە بىلەم عوي ول بوكتەردى. قولايلى جەر سياقتى دەپ ەدىم، ءبارى كەلىستى.

جەر جاعدايى ۇنادى. مەن سوندا دا ءسوزدىڭ باسىن اشىپ الۋ ءۇشىن بىلاي دەدىم:

- اتالار، اعالار، بۇل ماڭنان بۇدان ارتىق جەر تاپپايمىز. بىراق، مەن بىلەتىن قازاق، ونىڭ ىشىندە، مىنا ءوزىمىز بىلەتىن مامان، قوجابەرگەن، امىرسانا مەن قازىمبەتتىڭ بىلەرمەن پىسىقتارى بۇرا تارتىپ، سۇيەكتەرىن بايىرعى اتا مازارلارىنا قاراي الا قاشۋى ابدەن مۇمكىن عوي. سونداي بولعاندا مەنىڭ اكەم شىنىمەن مىنا بوكتەردە ءوز تۋىستارىنان كىم بۇرىن ءولىپ، قاسىما كەلەر ەكەن دەپ قاشاڭعى جاتا بەرەدى؟ جاكە، ءسىز نە ايتاسىز دەگەنىمدە، سەكسەندەگى ۇزىن بويلى، قاپساعاي دەنەلى جاكەم ويلانباستان شوپتەسىنگە جاتا كەتتى دە، بالام الىمعازى، كۇرەكتى ال دا مىنا جەردەن ءتورت كۇرەك توپىراق الىپ بەلگى قوي دەپ ەكى قولىن ارتقا، ەكى اياعىن تالتايتا العا سوزىپ بۇيىردى. مەن اقساقالدىڭ مىنا شالت قيمىلىنا ءارى ابدىراي، ءارى ريزا بولىپ ايتقانىن ورىنداپ ءتورت كۇرەك توپىراق الدىم.  جاكەڭ ورنىنان تۇرىپ:

- ال ايتسە، كوڭىلىڭ ورنىققان بولار، مەنىڭ وڭ جاعىمدا داۋكەڭ جاتادى، اكەل كۇرەكتى مىنە، مىنا جەر دەپ، ءتورت بۇرىشتاپ ءتورت كۇرەك توپىراق ءۇيدى.

مەن ريزا بولعانىمنان كوزىمە كەلگەن جاستى سۇرتپەستەن اقساقالدى قۇشاقتاپ، ساقالىنان ءسۇيدىم. ءجانابىل مولدا جاتاتىن جاڭا زيراتقا كۇللى مامان رۋىنىڭ مارقۇمدارى كەلىپ جاتاتىنىنا كۇمان جوق.

مىنەكي، اراعا 26 جىل سالىپ 2005 جىلى شەشەم جۇماقانعا اس بەرۋگە ەلگە باردىم.. اكەمنىڭ، جاكەمنىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقىدىم. قۇداي-اۋ، 26 جىلدا بۇكىل تاۋ بوكتەرى بەيىتكە تولىپ كەتىپتى. مازاراتتىڭ تاۋ جاق بوكتەرىن قىتايلار قورشاپ اعاش ەگىپ يەمدەنىپ الىپتى. سونشاما كەڭ بوكتەردەن جەرلەيتىن ورىن تابۋدىڭ ءوزى بىرنەشە جىلدان كەيىن مۇمكىن بولمايىن دەپتى.

اللام-اۋ قازاققا نە زوبالاڭ كەلگەن، وبا جوق، قىرعىن جوق، جۇزدەگەن ادام جايراپ جاتىر، كوبى ورتا جاسارلار مەن جاستار. كوبى ادام ەستىمەگەن وقىس اجالدان جەر قۇشقاندار. ۇلكەندەر قانت، جۇرەك، باۋىر، راك، اق قان اۋرۋى، وكپە، سۇيەك تۋبەركيۋلوزىنان، ال جاستار جاعى اراقتان، موتوتسيكل، ماشينا شىرعالاڭىنان، پىشاقتىن، تاياقتان، جۇيكە اۋرۋلارىنان باۋداي ءتۇسىپ جاتىر. ال، جاتىردا، جورگوكتە جاتقاندا-اق دارىگەرلەر قولىنان پىشاقتالىپ ولتىرىلگەندەردىڭ سانى بارلىق باسقا اجالدان ولگەندەردىڭ سانىنان كوپ بولماسا، از ەمەس، بىراق ولاردا بەيىت، بەلگى جوق. «جوسپارلى تۋىت» دەگەن زۇلىم ساياساتتىڭ بەيكۇنا قۇرباندارى. مىنە، وسىنداي الۋان ءتۇرلى اشىق تا جاسىرىن دا قاستاڭدىقتىڭ كەسىرىنەن قازاق جىل وتكەن سايىن ۇرپاقسىزدانىپ، تۇقىمى تۇزداي قۇرىپ بارادى. ول ول ما  اۋپىرىممەن ارەڭ قاتارعا قوسىلعان ءار ءۇيدىڭ بولاشاق يەسى بولار جاس بالالار بالا باقشادان باستاپ ءتىلى قىتايشا شىعىپ، مەكتەپتى بىتىرگەنشە قارا قىتايدىڭ ءوزى بولىپ ەرجەتۋدە.

مەن قىتايعا ءار بارعان سايىن سونداي سۇمدىقتاردى كورىپ، كوزىم جاسقا، كوكىرەگىم شەرگە تولىپ پۇشايمان بولىپ قايتامىن. 2008 جىلى سوڭعى رەت باردىم.

- اسىلىق ەمەس، تۋعان جەردەن بەزىنۋ دە ەمەس، باۋىر تۋىستارعا رەنجىگەننەن دە ەمەس. كوز كورگەن، كوكىرەك سەزگەن قاسىرەتتى كورىنىستەر مەن قايعىلى تاعدىرلاردى، ءتىرى ولىككە اينالعان ءمازلۇم قازاقتاردىڭ حالىنەن شوشىنىپ تۇڭىلگەننەن، وتارشىل، وزبىر قىتايلارعا شەكسىز وشپەندىلىك پەن جەك كورۋدەن پايدا بولعان جيىركەنىشتەن باسقا نە بولسىن؟!

باقتيار اعام ايتقانداي مەنىڭ دە: «ءوز وتانىمدى جات تابانىنىڭ تاپتاعانىن ەشقاشان كورگىم كەلمەيدى». 

مەن وسى مازمۇنداس ءسوزدى بۇدان 25-26 جىل بۇرىن ايتقانمىن، ءھام كۇندەلىگىمە جازعانمىن دا. ءتىپتى، سوناۋ 1975 جىلى - «قازاق» گازەتىنىڭ 1914 جىلعى ءبىر نومەرىنەن باشقۇرت بەكتۇرلىۇلىنىڭ قىزايدىڭ اس بەرۋىنە ارنالعان  (جابىقبايدىڭ اكەسى  بۇلعىنشىعا بەرگەن اسىن كورگەندە جازعانى) جولجازباسىندا...

- ە، قايران بەيعام قازاعىم-اي كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ورال تاۋلارىنان ايرىلعان ءبىزدىڭ باشقۇرت-تاتارلار قۇساپ مىنا گۇل جايناعان ىلەنىڭ تاۋ مەن دالاسىنان ايرىلىپ، سورلاپ قالاسىڭ با دەپ قورقامىن، - دەگەن جولدارىن  وقىعاندا ىشىمە ءورت تۇسكەندەي اھ ۇرىپ:

- ءيا، سولاي بولدى باشقۇرت باۋىرىم، ءبىز دە ايرىلدىق قاسيەتتى ىلەدەن، شىعىس تۇركىستاننان دەگەن بولاتىنمىن. تاعدىرلاسپىز، قايعى-قاسىرەتىمىز ۇقساس سورلاعان كوكبورىنىڭ جەتىمەك بولتىرىكتەرىمىز عوي.

قۇدايىم اقىرىن بەرسىن، ءبىر قالىپتا تۇرعان تاريحتى ادامزات بىلگەن ەمەس. ءبارى دە وزگەرەدى، تاريح قايتالانا بەرەدى. بىراق، عاپىل پەندە باق قۇسىنىڭ قولىنا قونعانىن بىلمەي، باسىنان پىر ەتىپ ۇشقانىن بىراق ءبىلىپ، سانىن سوعۋمەن كەلەدى. ادام اتا، حاۋا انىڭ پەرزەنتتەرى قاشان اقىلدى، ەستى بولار ەكەن؟ اسىرەسە، ءبىزدىڭ قازاق؟!

الىمعازى داۋلەتحان

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz