قازاقستاندىق عالىمدار ۇلىتاۋ وبلىسىنىڭ التىنشوقى توبەسىندەگى ءامىر تەمىر قورعانىنىڭ قۇپياسىن اشتى

بەلگىلى قازاقستاندىق ارحەولوگ ەمما ۋسمانوۆانىڭ ايتۋىنشا، التىنشوقى توبەسىندەگى (قازاقستان رەسپۋبليكاسى، ۇلىتاۋ وبلىسى، ۇلىتاۋ اۋدانى) ءامىر تەمىردىڭ بۇيرىعىمەن تۇرعىزىلعان قورعان-وبا كۇردەلى جىلۋ-تەحنيكالىق قۇرىلىم بولعان. قورعاننان قولباسشىنىڭ 1391 جىلى توقتامىس حانعا قارسى جاساعان قىپشاق جورىعىنا ارنالعان جازۋى بار تاس تابىلعان بولاتىن.

مۇنداي جاڭالىققا ە.ا. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتى ماماندارىنىڭ ليتۆا، اقش جانە وزبەكستان گەولوگتارىمەن، بوتانيكتەرىمەن، حيميكتەرىمەن، دەندروحرونولوگتارىمەن جانە توپوگرافتارىمەن بەس جىل بويى بىرلەسىپ اتقارعان جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە قول جەتىپ وتىر. بۇل تۋرالى ەمما ۋسمانوۆا شىمكەنت قالاسىندا Qalam Global كوپتۇعىرلى عىلىمي-ءبىلىمي جوباسى ۇيىمداستىرعان «ءامىر تەمىر جانە التىنشوقى توبەسىنىڭ سىرى» اتتى ءدارىس بارىسىندا ايتتى.

«التىنشوقى توبەسى ۇلىتاۋدىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا، جەزقازعان-ارقالىق تاس جولىنان باتىسقا قاراي 40 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. ونى العاش رەت 1935 جىلى قازاقستاندىق گەولوگ، كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ بولاشاق اكادەميگى قانىش ساتباەۆ زەرتتەگەن. التىنشوقىدان ءامىر تەمىر زامانىنداعى اراب جانە شاعاتاي تىلدەرىندەگى ارناۋ جازۋى بار تاس تابىلدى. 1936 جىلعى كۇزدە كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ شەشىمىمەن تاستى ەرميتاجعا جەتكىزۋ ماقساتىندا ۇلىتاۋ تاۋلارىنا عىلىمي ەكسپەديتسيا جىبەرىلدى. لەنينگرادتىق شىعىستانۋشىلارعا سول كەزدە قارساقپاي زاۋىتىنىڭ گەولوگيالىق بارلاۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى بولىپ جۇمىس ىستەگەن ق.ي. ساتباەۆ كومەكتەسكەن»، – دەيدى ەمما ۋسمانوۆا.

التىنشوقى (ۇلىتاۋ) توبەسىندە ءامىر تەمىردىڭ جاۋىنگەرلەرى سالعان قورعان-وبا.
دەرەككوز: ەمما ۋسمانوۆا مۇراعاتى

كوپ جىل بويى عالىمدار وبو ءۇيىندىسى بالقىتۋ پەشى رەتىندە پايدالانىلدى دەپ ويلاپ كەلگەن ەدى. الايدا Qalam Global دارىسىندە ەمما ۋسمانوۆا التىنشوقىدا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر بارىسىندا عالىمدار وت جاعۋ ورنىنىڭ قالدىقتارىن، ياعني تاس ۇيىندىدەگى ۇڭگىپ قازىلعان تەسىكتەر تۇرىندەگى ۇرلەۋ ارنالارىنىڭ ءىزىن تاپقانىن ايتتى.

«قورعان-وبا اسا ۇلكەن وت جاعۋ ماقساتىندا جىلۋ-تەحنيكالىق قۇرىلىم رەتىندە سالىنعان. قۇرىلىم مەتاللۋرگيالىق پروتسەستەر ءۇشىن پايدالانىلماعان. وسىعان وراي، كەشەندى ءامىر تەمىردىڭ توقتامىسقا قارسى جاساعان اسكەري جورىعى جاعدايىندا ارنايى سالىنعان وبا تۇرپاتىنداعى عۇرىپتىق نىسان دەپ ساناۋ ۇسىنىلادى. قورعاندى عۇرىپتىق نىسان ساناتىنا جاتقىزۋعا بولادى»، – دەيدى قازاقستاندىق ارحەولوگ.

التىنشوقى باسىنداعى جىلىتۋ قۇرىلعىسىنىڭ قالدىعى. اۋا ارنالارى.
دەرەككوز: ەمما ۋسمانوۆا مۇراعاتى

Qalam Global دارىسكەرىنىڭ ايتۋىنشا، ءامىر تەمىر شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى بولماسا دا، ونىڭ داڭقىن، موڭعول يمپەرياسىنىڭ قۋاتىن قايتالاۋدى ارمانداعان. ول زاماناۋي يران، كاۆكاز، مەسوپوتاميا، اۋعانستان، ورتالىق ازيانىڭ كوپ بولىگىن، قازىرگى پاكىستاننىڭ، سيريا مەن تۇركيانىڭ ءبىرشاما جەرىن قامتىعان ءوز يمپەرياسىن قۇردى.

سۋرەت: QALAM جوباسىنان الىندى

«بالكىم، ءامىر تەمىردىڭ وبانى تۇرعىزۋىنا موڭعول سالت-ءداستۇرىنىڭ مۇرالىق جادى، سونداي-اق ءوزى اسكەري داڭقىن قايتالاۋعا تىرىسقان، «دۇنيەنى سىلكىنتكەن» شىڭعىس حاننىڭ رۋحىنا تابىنۋعا دەگەن ۇمتىلىسى تۇرتكى بولعان شىعار. وبا اتا-بابا رۋحىنا تابىنۋدىڭ قاسيەتتى كودىنىڭ جانە كيەلى تاۋ كۋلتىنىڭ بارلىق ەرەجەسىنە سايكەس سالىنعان: بىرىنشىدەن، التىن ورداداعى شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ يەلىگى باستالعان ۇلىتاۋ ايماعىندا تۇر; ەكىنشىدەن، ۇلىتاۋ – جوشى-شىڭعىس ۇرپاقتارى قاستەرلەگەن اتا-بابا مەكەنى; ۇشىنشىدەن، التىنشوقى توبەسىنەن ۇلىتاۋ جوتالارىنىڭ تاماشا كورىنىسى اشىلادى; تورتىنشىدەن، وبا كوكتەمدە (ساۋىردە), ياعني اتا-بابا رۋحىنا تاعزىم ەتەتىن ۋاقىتتا سالىنعان. وبا قۇرىلىسىنىڭ ءوزى – ەرەكشە قۇرمەتتى اۋماقتى كيەلى ەتۋدىڭ ەلەمەنتى»، – دەپ اتاپ ءوتتى ەمما ۋسمانوۆا.

ول كوشپەندىلەردە وبا (موڭعولشا «obuya» — قورعان) كۋلتىنىڭ اتا-بابا رۋحىنا، ەلدى مەكەندەرگە جانە اسكەري-ساياسي جەتەكشىلەرگە تابىنۋ كۋلتىمەن بايلانىستى كيەلى تاۋعا تابىنۋدىڭ شاماندىق نەمەسە كۆازيدىني سالت-جورا جۇيەسىنىڭ ءبىر بولىگى ەكەنىن ەسكە سالدى. «وسى تۇرعىدان العاندا، التىنشوقى توبەسىندەگى وبا شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ التىن ورداداعى يەلىگى باستالعان ۇلىتاۋ ايماعىندا كيەلى كودەكس اياسىندا سالىنعان»، – دەپ تولىقتىردى ول.

بۇدان بولەك، Qalam Global ءدارىسى بارىسىندا ەمما ۋسمانوۆا ءامىر تەمىردىڭ الەمدىك تاريحقا قالاي ىقپال ەتكەنى، ءداستۇرلى يسلام قۇندىلىقتارىن كوشپەندىلەردىڭ ەجەلگى رۋحاني مۇراسىمەن قالاي ۇشتاستىرعانى جانە ونىڭ مۇراسى قاسيەتتى ماعىنا مەن كۇندەلىكتى تۇرمىستىق ماقساتتى قالاي ۇيلەستىرەتىنى تۋرالى دا اڭگىمەلەدى.

انىقتامالىق اقپارات:

ەمما راديكقىزى ۋسمانوۆا - قازاقستاندىق بەلگىلى ارحەولوگ جانە تاريحي رەكونسترۋكتور. ەۋرازيا اۋماعىنداعى قولا داۋىرىندەگى اندرون مادەنيەتى، قولا ءداۋىرىنىڭ كيىمدەرى جانە كوشپەلىلەر مادەنيەتى بويىنشا حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالعان ساراپشى. اكادەميك ە.ا. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتى (قاراعاندى، قازاقستان) سارىارقا ارحەولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى. سونىمەن قاتار، ول بىرقاتار قازاقستاندىق جانە شەتەلدىك جوعارى وقۋ ورنىندا عىلىمي قىزمەتكەر.

ەمما ۋسمانوۆا ليساكوۆ ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىن باسقارادى، جىل سايىنعى ەجەلگى تەحنولوگيالار مەن مادەني كوممۋنيكاتسيالاردىڭ «Desht-Thor» حالىقارالىق فەستيۆالىنىڭ اۆتورى جانە باس ۇيىمداستىرۋشىسى. عالىمنىڭ قىزمەتى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرمەتتى مادەنيەت قايراتكەرى» بەلگىسىمەن اتاپ وتىلگەن. ليساكوۆ قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، گۋمانيتارلىق زەرتتەۋلەر سالاسىنداعى ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، حالىقارالىق Scopus Awards 2023 سىيلىعىنىڭ يەگەرى.

Qalam Global – ورتالىق ازيا مەن بۇكىل الەم حالقىنىڭ تاريحىنا جانە مادەنيەتىنە ارنالعان كوپتۇعىرلى عىلىمي-ءبىلىمي جوبا. جوبانىڭ نەگىزى – الەمدىك تاريحي پروتسەستەرگە ورتالىق ازيا كوزىمەن قاراۋ. بارلىق نەگىزگى ماتەريالدى الەمنىڭ ءتۇرلى ەلىنەن شىققان، كاسىبي ورتادا ۇلكەن بەدەلگە يە تاريحشىلار، فيلوسوفتار، ونەرتانۋشىلار، ساياساتتانۋشىلار جازادى. جوباعا قازىر قازاقستان، اقش، كانادا، ۇلىبريتانيا، رەسەي جانە باسقا مەملەكەتتەردىڭ زەرتتەۋشىلەرى قاتىسىپ جاتىر. قازىر Qalam Global جوباسىن قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە وقۋعا بولادى.

باق ءۇشىن بايلانىس تۇلعاسى:

ديماش زيادين، Qalam Global PR-ديرەكتورى

d.ziyadin@qalam.global |qalam.global

Abai.kz